महाभारत 3.34 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 34→

[mh-3-34] • 85 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। याज्ञसेन्या वचः श्रुत्वा भीमसेनो ऽत्यमर्षणः। निःश्वसन्न् उपसंगम्य क्रुद्धो राजानम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. yājñasenyā vacaḥ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ. niḥśvasann upasaṃgamya kruddho rājānam abravīt.

राज्यस्य पदवीं धर्म्यां व्रज सत्पुरुषोचिताम्। धर्मकामार्थहीनानां किं नो वस्तुं तपोवने।

rājyasya padavīṃ dharmyāṃ vraja satpuruṣocitām. dharmakāmārthahīnānāṃ kiṃ no vastuṃ tapovane.

नैव धर्मेण तद् राज्यं नार्जवेन न चौजसा। अक्षकूटम् अधिष्ठाय हृतं दुर्योधनेन नः।

naiva dharmeṇa tad rājyaṃ nārjavena na caujasā. akṣakūṭam adhiṣṭhāya hṛtaṃ duryodhanena naḥ.

गोमायुनेव सिंहानां दुर्बलेन बलीयसाम्। आमिषं विघसाशेन तद्वद् राज्यं हि नो हृतम्।

gomāyuneva siṃhānāṃ durbalena balīyasām. āmiṣaṃ vighasāśena tadvad rājyaṃ hi no hṛtam.

धर्मलेशप्रतिच्छन्नः प्रभवं धर्मकामयोः। अर्थम् उत्सृज्य किं राजन् दुर्गेषु परितप्यसे।

dharmaleśapraticchannaḥ prabhavaṃ dharmakāmayoḥ. artham utsṛjya kiṃ rājan durgeṣu paritapyase.

भवतो ऽनुविधानेन राज्यं नः पश्यतां हृतम्। अहार्यम् अपि शक्रेण गुप्तं गाण्डीवधन्वना।

bhavato 'nuvidhānena rājyaṃ naḥ paśyatāṃ hṛtam. ahāryam api śakreṇa guptaṃ gāṇḍīvadhanvanā.

कुणीनाम् इव बिल्वानि पङ्गूनाम् इव धेनवः। हृतम् ऐश्वर्यम् अस्माकं जीवतां भवतः कृते।

kuṇīnām iva bilvāni paṅgūnām iva dhenavaḥ. hṛtam aiśvaryam asmākaṃ jīvatāṃ bhavataḥ kṛte.

भवतः प्रियम् इत्य् एवं महद् व्यसनम् ईदृशम्। धर्मकामे प्रतीतस्य प्रतिपन्नाः स्म भारत।

bhavataḥ priyam ity evaṃ mahad vyasanam īdṛśam. dharmakāme pratītasya pratipannāḥ sma bhārata.

कर्शयामः स्वमित्राणि नन्दयामश् च शात्रवान्। आत्मानं भवतः शास्त्रे नियम्य भरतर्षभ।

karśayāmaḥ svamitrāṇi nandayāmaś ca śātravān. ātmānaṃ bhavataḥ śāstre niyamya bharatarṣabha.

यद् वयं न तदैवैतान् धार्तराष्ट्रान् निहन्महि। भवतः शास्त्रम् आदाय तन् नस् तपति दुष्कृतम्।

yad vayaṃ na tadaivaitān dhārtarāṣṭrān nihanmahi. bhavataḥ śāstram ādāya tan nas tapati duṣkṛtam.

अथैनाम् अन्ववेक्षस्व मृगचर्याम् इवात्मनः। अवीराचरितां राजन् न बलस्थैर् निषेविताम्।

athainām anvavekṣasva mṛgacaryām ivātmanaḥ. avīrācaritāṃ rājan na balasthair niṣevitām.

यां न कृष्णो न बीभत्सुर् नाभिमन्युर् न सृञ्जयः। न चाहम् अभिनन्दामि न च माद्रीसुताव् उभौ।

yāṃ na kṛṣṇo na bībhatsur nābhimanyur na sṛñjayaḥ. na cāham abhinandāmi na ca mādrīsutāv ubhau.

भवान् धर्मो धर्म इति सततं व्रतकर्शितः। कच्चिद् राजन् न निर्वेदाद् आपन्नः क्लीबजीविकाम्। अशक्यम् इति वा कश् चित् क्षात्रं नैव स्मरिष्यसि। दुर्मनुष्या हि निर्वेदाद् आपन्नाः क्लीबजीविकाम्।

bhavān dharmo dharma iti satataṃ vratakarśitaḥ. kaccid rājan na nirvedād āpannaḥ klībajīvikām. aśakyam iti vā kaś cit kṣātraṃ naiva smariṣyasi. durmanuṣyā hi nirvedād āpannāḥ klībajīvikām.

दुर्मनुष्या हि निर्वेदम् अफलं सर्वघातिनम्। प्रतिपन्ना विषीदन्ति पङ्के गौर् इव दुर्बला। यद् अस्मान् सर्वकार्येषु समर्था धृतराष्ट्रजाः। अशक्ताः श्रियम् आहर्तुम् आत्मनः कुर्वते प्रियम्।

durmanuṣyā hi nirvedam aphalaṃ sarvaghātinam. pratipannā viṣīdanti paṅke gaur iva durbalā. yad asmān sarvakāryeṣu samarthā dhṛtarāṣṭrajāḥ. aśaktāḥ śriyam āhartum ātmanaḥ kurvate priyam.

स भवान् दृष्टिमाञ् शक्तः पश्यन्न् आत्मनि पौरुषम्। आनृशंस्यपरो राजन् नानर्थम् अवबुध्यसे।

sa bhavān dṛṣṭimāñ śaktaḥ paśyann ātmani pauruṣam. ānṛśaṃsyaparo rājan nānartham avabudhyase.

अस्मान् अमी धार्तराष्ट्राः क्षममाणान् अलं सतः। अशक्तान् एव मन्यन्ते तद्दुःखं नाहवे वधः।

asmān amī dhārtarāṣṭrāḥ kṣamamāṇān alaṃ sataḥ. aśaktān eva manyante tadduḥkhaṃ nāhave vadhaḥ.

तत्र चेद् युध्यमानानाम् अजिह्मम् अनिवर्तिनाम्। सर्वशो हि वधः श्रेयान् प्रेत्य लोकांल् लभेमहि।

tatra ced yudhyamānānām ajihmam anivartinām. sarvaśo hi vadhaḥ śreyān pretya lokāṃl labhemahi.

अथ वा वयम् एवैतान् निहत्य भरतर्षभ। आददीमहि गां सर्वां तथापि श्रेय एव नः।

atha vā vayam evaitān nihatya bharatarṣabha. ādadīmahi gāṃ sarvāṃ tathāpi śreya eva naḥ.

सर्वथा कार्यम् एतन् नः स्वधर्मम् अनुतिष्ठताम्। काङ्क्षतां विपुलां कीर्तिं वैरं प्रतिचिकीर्षताम्।

sarvathā kāryam etan naḥ svadharmam anutiṣṭhatām. kāṅkṣatāṃ vipulāṃ kīrtiṃ vairaṃ praticikīrṣatām.

आत्मार्थं युध्यमानानां विदिते कृत्यलक्षणे। अन्यैर् अपहृते राज्ये प्रशंसैव न गर्हणा।

ātmārthaṃ yudhyamānānāṃ vidite kṛtyalakṣaṇe. anyair apahṛte rājye praśaṃsaiva na garhaṇā.

कर्शनार्थो हि यो धर्मो मित्राणाम् आत्मनस् तथा। व्यसनं नाम तद् राजन् न स धर्मः कुधर्म तत्।

karśanārtho hi yo dharmo mitrāṇām ātmanas tathā. vyasanaṃ nāma tad rājan na sa dharmaḥ kudharma tat.

सर्वथा धर्मनित्यं तु पुरुषं धर्मदुर्बलम्। जहतस् तात धर्मार्थौ प्रेतं दुःखसुखे यथा।

sarvathā dharmanityaṃ tu puruṣaṃ dharmadurbalam. jahatas tāta dharmārthau pretaṃ duḥkhasukhe yathā.

यस्य धर्मो हि धर्मार्थं क्लेशभाङ् न स पण्डितः। न स धर्मस्य वेदार्थं सूर्यस्यान्धः प्रभाम् इव।

yasya dharmo hi dharmārthaṃ kleśabhāṅ na sa paṇḍitaḥ. na sa dharmasya vedārthaṃ sūryasyāndhaḥ prabhām iva.

यस्य चार्थार्थम् एवार्थः स च नार्थस्य कोविदः। रक्षते भृतको ऽरण्यं यथा स्यात् तादृग् एव सः।

yasya cārthārtham evārthaḥ sa ca nārthasya kovidaḥ. rakṣate bhṛtako 'raṇyaṃ yathā syāt tādṛg eva saḥ.

अतिवेलं हि यो ऽर्थार्थी नेतराव् अनुतिष्ठति। स वध्यः सर्वभूतानां ब्रह्महेव जुगुप्सितः।

ativelaṃ hi yo 'rthārthī netarāv anutiṣṭhati. sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ brahmaheva jugupsitaḥ.

सततं यश् च कामार्थी नेतराव् अनुतिष्ठति। मित्राणि तस्य नश्यन्ति धर्मार्थाभ्यां च हीयते।

satataṃ yaś ca kāmārthī netarāv anutiṣṭhati. mitrāṇi tasya naśyanti dharmārthābhyāṃ ca hīyate.

तस्य धर्मार्थहीनस्य कामान्ते निधनं ध्रुवम्। कामतो रममाणस्य मीनस्येवाम्भसः क्षये।

tasya dharmārthahīnasya kāmānte nidhanaṃ dhruvam. kāmato ramamāṇasya mīnasyevāmbhasaḥ kṣaye.

तस्माद् धर्मार्थयोर् नित्यं न प्रमाद्यन्ति पण्डिताः। प्रकृतिः सा हि कामस्य पावकस्यारणिर् यथा।

tasmād dharmārthayor nityaṃ na pramādyanti paṇḍitāḥ. prakṛtiḥ sā hi kāmasya pāvakasyāraṇir yathā.

सर्वथा धर्ममूलो ऽर्थो धर्मश् चार्थपरिग्रहः। इतरेतरयोनी तौ विद्धि मेघोदधी यथा।

sarvathā dharmamūlo 'rtho dharmaś cārthaparigrahaḥ. itaretarayonī tau viddhi meghodadhī yathā.

द्रव्यार्थस्पर्शसंयोगे या प्रीतिर् उपजायते। स कामश् चित्तसंकल्पः शरीरं नास्य विद्यते।

dravyārthasparśasaṃyoge yā prītir upajāyate. sa kāmaś cittasaṃkalpaḥ śarīraṃ nāsya vidyate.

अर्थार्थी पुरुषो राजन् बृहन्तं धर्मम् ऋच्छति। अर्थम् ऋच्छति कामार्थी न कामाद् अन्यम् ऋच्छती। कामार्थी चैव यः कामं न कामाद् अन्यम् ऋच्छति।

arthārthī puruṣo rājan bṛhantaṃ dharmam ṛcchati. artham ṛcchati kāmārthī na kāmād anyam ṛcchatī. kāmārthī caiva yaḥ kāmaṃ na kāmād anyam ṛcchati.

न हि कामेन कामो ऽन्यः साध्यते फलम् एव तत्। उपयोगात् फलस्येव काष्ठाद् भस्मेव पण्डितः।

na hi kāmena kāmo 'nyaḥ sādhyate phalam eva tat. upayogāt phalasyeva kāṣṭhād bhasmeva paṇḍitaḥ.

इमाञ् शकुनिकान् राजन् हन्ति वैतंसिको यथा। एतद् रूपम् अधर्मस्य भूतेषु च विहिंसताम्।

imāñ śakunikān rājan hanti vaitaṃsiko yathā. etad rūpam adharmasya bhūteṣu ca vihiṃsatām.

कामाल् लोभाच् च धर्मस्य प्रवृत्तिं यो न पश्यति। स वध्यः सर्वभूतानां प्रेत्य चेह च दुर्मतिः।

kāmāl lobhāc ca dharmasya pravṛttiṃ yo na paśyati. sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ pretya ceha ca durmatiḥ.

व्यक्तं ते विदितो राजन्न् अर्थो द्रव्यपरिग्रहः। प्रकृतिं चापि वेत्थास्य विकृतिं चापि भूयसीम्।

vyaktaṃ te vidito rājann artho dravyaparigrahaḥ. prakṛtiṃ cāpi vetthāsya vikṛtiṃ cāpi bhūyasīm.

तस्य नाशं विनाशं वा जरया मरणेन वा। द्रव्यपरिग्रहायार्थो गरीयान् दुर्बलात्मनः। अनर्थम् इति मन्यन्ते सो ऽयम् अस्मासु वर्तते।

tasya nāśaṃ vināśaṃ vā jarayā maraṇena vā. dravyaparigrahāyārtho garīyān durbalātmanaḥ. anartham iti manyante so 'yam asmāsu vartate.

इन्द्रियाणां च पञ्चानां मनसो हृदयस्य च। विषये वर्तमानानां या प्रीतिर् उपजायते। स काम इति मे बुद्धिः कर्मणां फलम् उत्तमम्।

indriyāṇāṃ ca pañcānāṃ manaso hṛdayasya ca. viṣaye vartamānānāṃ yā prītir upajāyate. sa kāma iti me buddhiḥ karmaṇāṃ phalam uttamam.

एवम् एव पृथग् दृष्ट्वा धर्मार्थौ कामम् एव च। न धर्मपर एव स्यान् न चार्थपरमो नरः। न कामपरमो वा स्यात् सर्वान् सेवेत सर्वदा।

evam eva pṛthag dṛṣṭvā dharmārthau kāmam eva ca. na dharmapara eva syān na cārthaparamo naraḥ. na kāmaparamo vā syāt sarvān seveta sarvadā.

धर्मं पूर्वं धनं मध्ये जघन्ये कामम् आचरेत्। अहन्य् अनुचरेद् एवम् एष शास्त्रकृतो विधिः।

dharmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye kāmam ācaret. ahany anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ.

कामं पूर्वं धनं मध्ये जघन्ये धर्मम् आचरेत्। वयस्य् अनुचरेद् एवम् एष शास्त्रकृतो विधिः।

kāmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye dharmam ācaret. vayasy anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ.

धर्मं चार्थं च कामं च यथावद् वदतां वर। विभज्य काले कालज्ञः सर्वान् सेवेत पण्डितः।

dharmaṃ cārthaṃ ca kāmaṃ ca yathāvad vadatāṃ vara. vibhajya kāle kālajñaḥ sarvān seveta paṇḍitaḥ.

मोक्षो वा परमं श्रेय एष राजन् सुखार्थिनाम्। प्राप्तिर् वा बुद्धिम् आस्थाय सोपायं कुरुनन्दन।

mokṣo vā paramaṃ śreya eṣa rājan sukhārthinām. prāptir vā buddhim āsthāya sopāyaṃ kurunandana.

तद् वाशु क्रियतां राजन् प्राप्तिर् वाप्य् अधिगम्यताम्। जीवितं ह्य् आतुरस्येव दुःखम् अन्तरवर्तिनः।

tad vāśu kriyatāṃ rājan prāptir vāpy adhigamyatām. jīvitaṃ hy āturasyeva duḥkham antaravartinaḥ.

विदितश् चैव ते धर्मः सततं चरितश् च ते। जानते त्वयि शंसन्ति सुहृदः कर्मचोदनाम्।

viditaś caiva te dharmaḥ satataṃ caritaś ca te. jānate tvayi śaṃsanti suhṛdaḥ karmacodanām.

दानं यज्ञः सतां पूजा वेदधारणम् आर्जवम्। एष धर्मः परो राजन् फलवान् प्रेत्य चेह च।

dānaṃ yajñaḥ satāṃ pūjā vedadhāraṇam ārjavam. eṣa dharmaḥ paro rājan phalavān pretya ceha ca.

एष नार्थविहीनेन शक्यो राजन् निषेवितुम्। अखिलाः पुरुषव्याघ्र गुणाः स्युर् यद्य् अपीतरे।

eṣa nārthavihīnena śakyo rājan niṣevitum. akhilāḥ puruṣavyāghra guṇāḥ syur yady apītare.

धर्ममूलं जगद् राजन् नान्यद् धर्माद् विशिष्यते। धर्मश् चार्थेन महता शक्यो राजन् निषेवितुम्।

dharmamūlaṃ jagad rājan nānyad dharmād viśiṣyate. dharmaś cārthena mahatā śakyo rājan niṣevitum.

न चार्थो भैक्षचर्येण नापि क्लैब्येन कर्हि चित्। वेत्तुं शक्यः सदा राजन् केवलं धर्मबुद्धिना।

na cārtho bhaikṣacaryeṇa nāpi klaibyena karhi cit. vettuṃ śakyaḥ sadā rājan kevalaṃ dharmabuddhinā.

प्रतिषिद्धा हि ते याच्ञा यया सिध्यति वै द्विजः। तेजसैवार्थलिप्सायां यतस्व पुरुषर्षभ।

pratiṣiddhā hi te yācñā yayā sidhyati vai dvijaḥ. tejasaivārthalipsāyāṃ yatasva puruṣarṣabha.

भैक्षचर्या न विहिता न च विट्शूद्रजीविका। क्षत्रियस्य विशेषेण धर्मस् तु बलम् औरसम्। स्वधर्मं प्रतिपद्यस्व जहि शत्रून् समागतान्। धार्तराष्ट्रवनं पार्थ मया पार्थेन नाशय।

bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā. kṣatriyasya viśeṣeṇa dharmas tu balam aurasam. svadharmaṃ pratipadyasva jahi śatrūn samāgatān. dhārtarāṣṭravanaṃ pārtha mayā pārthena nāśaya.

उदारम् एव विद्वांसो धर्मं प्राहुर् मनीषिणः। उदारं प्रतिपद्यस्व नावरे स्थातुम् अर्हसि।

udāram eva vidvāṃso dharmaṃ prāhur manīṣiṇaḥ. udāraṃ pratipadyasva nāvare sthātum arhasi.

अनुबुध्यस्व राजेन्द्र वेत्थ धर्मान् सनातनान्। क्रूरकर्माभिजातो ऽसि यस्माद् उद्विजते जनः।

anubudhyasva rājendra vettha dharmān sanātanān. krūrakarmābhijāto 'si yasmād udvijate janaḥ.

प्रजापालनसंभूतं फलं तव न गर्हितम्। एष ते विहितो राजन् धात्रा धर्मः सनातनः।

prajāpālanasaṃbhūtaṃ phalaṃ tava na garhitam. eṣa te vihito rājan dhātrā dharmaḥ sanātanaḥ.

तस्माद् विचलितः पार्थ लोके हास्यं गमिष्यसि। स्वधर्माद् धि मनुष्याणां चलनं न प्रशस्यते।

tasmād vicalitaḥ pārtha loke hāsyaṃ gamiṣyasi. svadharmād dhi manuṣyāṇāṃ calanaṃ na praśasyate.

स क्षात्रं हृदयं कृत्वा त्यक्त्वेदं शिथिलं मनः। वीर्यम् आस्थाय कौन्तेय धुरम् उद्वह धुर्यवत्।

sa kṣātraṃ hṛdayaṃ kṛtvā tyaktvedaṃ śithilaṃ manaḥ. vīryam āsthāya kaunteya dhuram udvaha dhuryavat.

न हि केवलधर्मात्मा पृथिवीं जातु कश् चन। पार्थिवो व्यजयद् राजन् न भूतिं न पुनः श्रियम्।

na hi kevaladharmātmā pṛthivīṃ jātu kaś cana. pārthivo vyajayad rājan na bhūtiṃ na punaḥ śriyam.

जिह्वां दत्त्वा बहूनां हि क्षुद्राणां लुब्धचेतसाम्। निकृत्या लभते राज्यम् आहारम् इव शल्यकः।

jihvāṃ dattvā bahūnāṃ hi kṣudrāṇāṃ lubdhacetasām. nikṛtyā labhate rājyam āhāram iva śalyakaḥ.

भ्रातरः पूर्वजाताश् च सुसमृद्धाश् च सर्वशः। निकृत्या निर्जिता देवैर् असुराः पाण्डवर्षभ।

bhrātaraḥ pūrvajātāś ca susamṛddhāś ca sarvaśaḥ. nikṛtyā nirjitā devair asurāḥ pāṇḍavarṣabha.

एवं बलवतः सर्वम् इति बुद्ध्वा महीपते। जहि शत्रून् महाबाहो परां निकृतिम् आस्थितः।

evaṃ balavataḥ sarvam iti buddhvā mahīpate. jahi śatrūn mahābāho parāṃ nikṛtim āsthitaḥ.

न ह्य् अर्जुनसमः कश् चिद् युधि योद्धा धनुर्धरः। भविता वा पुमान् कश् चिन् मत्समो वा गदाधरः।

na hy arjunasamaḥ kaś cid yudhi yoddhā dhanurdharaḥ. bhavitā vā pumān kaś cin matsamo vā gadādharaḥ.

सत्त्वेन कुरुते युद्धं राजन् सुबलवान् अपि। न प्रमाणेन नोत्साहात् सत्त्वस्थो भव पाण्डव।

sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api. na pramāṇena notsāhāt sattvastho bhava pāṇḍava.

सत्त्वं हि मूलम् अर्थस्य वितथं यद् अतो ऽन्यथा। न तु प्रसक्तं भवति वृक्षच्छायेव हैमनी।

sattvaṃ hi mūlam arthasya vitathaṃ yad ato 'nyathā. na tu prasaktaṃ bhavati vṛkṣacchāyeva haimanī.

अर्थत्यागो हि कार्यः स्याद् अर्थं श्रेयांसम् इच्छता। बीजौपम्येन कौन्तेय मा ते भूद् अत्र संशयः।

arthatyāgo hi kāryaḥ syād arthaṃ śreyāṃsam icchatā. bījaupamyena kaunteya mā te bhūd atra saṃśayaḥ.

अर्थेन तु समो ऽनर्थो यत्र लभ्येत नोदयः। न तत्र विपणः कार्यः खरकण्डूयितं हि तत्।

arthena tu samo 'nartho yatra labhyeta nodayaḥ. na tatra vipaṇaḥ kāryaḥ kharakaṇḍūyitaṃ hi tat.

एवम् एव मनुष्येन्द्र धर्मं त्यक्त्वाल्पकं नरः। बृहन्तं धर्मम् आप्नोति स बुद्ध इति निश्चितः।

evam eva manuṣyendra dharmaṃ tyaktvālpakaṃ naraḥ. bṛhantaṃ dharmam āpnoti sa buddha iti niścitaḥ.

अमित्रं मित्रसंपन्नं मित्रैर् भिन्दन्ति पण्डिताः। भिन्नैर् मित्रैः परित्यक्तं दुर्बलं कुरुते वशे।

amitraṃ mitrasaṃpannaṃ mitrair bhindanti paṇḍitāḥ. bhinnair mitraiḥ parityaktaṃ durbalaṃ kurute vaśe.

सत्त्वेन कुरुते युद्धं राजन् सुबलवान् अपि। नोद्यमेन न होत्राभिः सर्वाः स्वीकुरुते प्रजाः।

sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api. nodyamena na hotrābhiḥ sarvāḥ svīkurute prajāḥ.

सर्वथा संहतैर् एव दुर्बलैर् बलवान् अपि। अमित्रः शक्यते हन्तुं मधुहा भ्रमरैर् इव।

sarvathā saṃhatair eva durbalair balavān api. amitraḥ śakyate hantuṃ madhuhā bhramarair iva.

यथा राजन् प्रजाः सर्वाः सूर्यः पाति गभस्तिभिः। अत्ति चैव तथैव त्वं सवितुः सदृशो भव।

yathā rājan prajāḥ sarvāḥ sūryaḥ pāti gabhastibhiḥ. atti caiva tathaiva tvaṃ savituḥ sadṛśo bhava.

एतद् ध्य् अपि तपो राजन् पुराणम् इति नः श्रुतम्। विधिना पालनं भूमेर् यत् कृतं नः पितामहैः। न तथा तपसा राजंल् लोकान् प्राप्नोति क्षत्रियः। यथा सृष्टेन युद्धेन विजयेनेतरेण वा।

etad dhy api tapo rājan purāṇam iti naḥ śrutam. vidhinā pālanaṃ bhūmer yat kṛtaṃ naḥ pitāmahaiḥ. na tathā tapasā rājaṃl lokān prāpnoti kṣatriyaḥ. yathā sṛṣṭena yuddhena vijayenetareṇa vā.

अपेयात् किल भाः सूर्याल् लक्ष्मीश् चन्द्रमसस् तथा। इति लोको व्यवसितो दृष्ट्वेमां भवतो व्यथाम्।

apeyāt kila bhāḥ sūryāl lakṣmīś candramasas tathā. iti loko vyavasito dṛṣṭvemāṃ bhavato vyathām.

भवतश् च प्रशंसाभिर् निन्दाभिर् इतरस्य च। कथायुक्ताः परिषदः पृथग् राजन् समागताः।

bhavataś ca praśaṃsābhir nindābhir itarasya ca. kathāyuktāḥ pariṣadaḥ pṛthag rājan samāgatāḥ.

इदम् अभ्यधिकं राजन् ब्राह्मणा गुरवश् च ते। समेताः कथयन्तीह मुदिताः सत्यसंधताम्।

idam abhyadhikaṃ rājan brāhmaṇā guravaś ca te. sametāḥ kathayantīha muditāḥ satyasaṃdhatām.

यन् न मोहान् न कार्पण्यान् न लोभान् न भयाद् अपि। अनृतं किं चिद् उक्तं ते न कामान् नार्थकारणात्।

yan na mohān na kārpaṇyān na lobhān na bhayād api. anṛtaṃ kiṃ cid uktaṃ te na kāmān nārthakāraṇāt.

यद् एनः कुरुते किं चिद् राजा भूमिम् अवाप्नुवन्। सर्वं तन् नुदते पश्चाद् यज्ञैर् विपुलदक्षिणैः।

yad enaḥ kurute kiṃ cid rājā bhūmim avāpnuvan. sarvaṃ tan nudate paścād yajñair vipuladakṣiṇaiḥ.

ब्राह्मणेभ्यो ददद् ग्रामान् गाश् च राजन् सहस्रशः। मुच्यते सर्वपापेभ्यस् तमोभ्य इव चन्द्रमाः।

brāhmaṇebhyo dadad grāmān gāś ca rājan sahasraśaḥ. mucyate sarvapāpebhyas tamobhya iva candramāḥ.

पौरजानपदाः सर्वे प्रायशः कुरुनन्दन। सवृद्धबालाः सहिताः शंसन्ति त्वां युधिष्ठिर। धार्तराष्ट्रीं महाराज न शंसन्ति मतिं जनाः।

paurajānapadāḥ sarve prāyaśaḥ kurunandana. savṛddhabālāḥ sahitāḥ śaṃsanti tvāṃ yudhiṣṭhira. dhārtarāṣṭrīṃ mahārāja na śaṃsanti matiṃ janāḥ.

श्वदृतौ क्षीरम् आसक्तं ब्रह्म वा वृषले यथा। सत्यं स्तेने बलं नार्यां राज्यं दुर्योधने तथा।

śvadṛtau kṣīram āsaktaṃ brahma vā vṛṣale yathā. satyaṃ stene balaṃ nāryāṃ rājyaṃ duryodhane tathā.

इति निर्वचनं लोके चिरं चरति भारत। अपि चैतत् स्त्रियो बालाः स्वाध्यायम् इव कुर्वते। इमाम् अवस्थां च गते सहास्माभिर् अरिंदम। हन्त नष्टाः स्म सर्वे वै भवतोपद्रवे सति।

iti nirvacanaṃ loke ciraṃ carati bhārata. api caitat striyo bālāḥ svādhyāyam iva kurvate. imām avasthāṃ ca gate sahāsmābhir ariṃdama. hanta naṣṭāḥ sma sarve vai bhavatopadrave sati.

स भवान् रथम् आस्थाय सर्वोपकरणान्वितम्। त्वरमाणो ऽभिनिर्यातु चिरम् अर्थोपपादकम्।

sa bhavān ratham āsthāya sarvopakaraṇānvitam. tvaramāṇo 'bhiniryātu ciram arthopapādakam.

वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठान् अद्यैव गजसाह्वयम्। अस्त्रविद्भिः परिवृतो भ्रातृभिर् दृढधन्विभिः। आशीविषसमैर् वीरैर् मरुद्भिर् इव वृत्रहा।

vācayitvā dvijaśreṣṭhān adyaiva gajasāhvayam. astravidbhiḥ parivṛto bhrātṛbhir dṛḍhadhanvibhiḥ. āśīviṣasamair vīrair marudbhir iva vṛtrahā.

अमित्रांस् तेजसा मृद्नन्न् असुरेभ्य इवारिहा। श्रियम् आदत्स्व कौन्तेय धार्तराष्ट्रान् महाबल।

amitrāṃs tejasā mṛdnann asurebhya ivārihā. śriyam ādatsva kaunteya dhārtarāṣṭrān mahābala.

न हि गाण्डीवमुक्तानां शराणां गार्ध्रवाससाम्। स्पर्शम् आशीविषाभानां मर्त्यः कश् चन संसहेत्। कः परैर् ह्रियमाणानाम् आत्मभावेन संसहेत्।

na hi gāṇḍīvamuktānāṃ śarāṇāṃ gārdhravāsasām. sparśam āśīviṣābhānāṃ martyaḥ kaś cana saṃsahet. kaḥ parair hriyamāṇānām ātmabhāvena saṃsahet.

न स वीरो न मातङ्गो न सदश्वो ऽस्ति भारत। यः सहेत गदावेगं मम क्रुद्धस्य संयुगे।

na sa vīro na mātaṅgo na sadaśvo 'sti bhārata. yaḥ saheta gadāvegaṃ mama kruddhasya saṃyuge.

सृञ्जयैः सह कैकेयैर् वृष्णीनाम् ऋषभेण च। कथं स्विद् युधि कौन्तेय राज्यं न प्राप्नुयामहे। शत्रुहस्तगतां राजन् कथं स्विन्न् आहरेर् महीम्। इह यत्नम् उपाहृत्य बलेन महतान्वितः।

sṛñjayaiḥ saha kaikeyair vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ca. kathaṃ svid yudhi kaunteya rājyaṃ na prāpnuyāmahe. śatruhastagatāṃ rājan kathaṃ svinn āharer mahīm. iha yatnam upāhṛtya balena mahatānvitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...