महाभारत 3.33 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 33→

[mh-3-33] • 58 श्लोकाः

द्रौपद्य् उवाच। नावमन्ये न गर्हे च धर्मं पार्थ कथं चन। ईश्वरं कुत एवाहम् अवमंस्ये प्रजापतिम्।

draupady uvāca. nāvamanye na garhe ca dharmaṃ pārtha kathaṃ cana. īśvaraṃ kuta evāham avamaṃsye prajāpatim.

आर्ताहं प्रलपामीदम् इति मां विद्धि भारत। भूयश् च विलपिष्यामि सुमनास् तन् निबोध मे।

ārtāhaṃ pralapāmīdam iti māṃ viddhi bhārata. bhūyaś ca vilapiṣyāmi sumanās tan nibodha me.

कर्म खल्व् इह कर्तव्यं जातेनामित्रकर्शन। अकर्माणो हि जीवन्ति स्थावरा नेतरे जनाः।

karma khalv iha kartavyaṃ jātenāmitrakarśana. akarmāṇo hi jīvanti sthāvarā netare janāḥ.

आ मातृस्तनपानाच् च यावच् छय्योपसर्पणम्। जङ्गमाः कर्मणा वृत्तिम् आप्नुवन्ति युधिष्ठिर।

ā mātṛstanapānāc ca yāvac chayyopasarpaṇam. jaṅgamāḥ karmaṇā vṛttim āpnuvanti yudhiṣṭhira.

जङ्गमेषु विशेषेण मनुष्या भरतर्षभ। इच्छन्ति कर्मणा वृत्तिम् अवाप्तुं प्रेत्य चेह च।

jaṅgameṣu viśeṣeṇa manuṣyā bharatarṣabha. icchanti karmaṇā vṛttim avāptuṃ pretya ceha ca.

उत्थानम् अभिजानन्ति सर्वभूतानि भारत। प्रत्यक्षं फलम् अश्नन्ति कर्मणां लोकसाक्षिकम्।

utthānam abhijānanti sarvabhūtāni bhārata. pratyakṣaṃ phalam aśnanti karmaṇāṃ lokasākṣikam.

पश्यामि स्वं समुत्थानम् उपजीवन्ति जन्तवः। अपि धाता विधाता च यथायम् उदके बकः। अकर्मणां वै भूतानां वृत्तिः स्यान् न हि का चन। तद् एवाभिप्रपद्येत न विहन्यात् कथं चन।

paśyāmi svaṃ samutthānam upajīvanti jantavaḥ. api dhātā vidhātā ca yathāyam udake bakaḥ. akarmaṇāṃ vai bhūtānāṃ vṛttiḥ syān na hi kā cana. tad evābhiprapadyeta na vihanyāt kathaṃ cana.

स्वकर्म कुरु मा ग्लासीः कर्मणा भव दंशितः। कृत्यं हि यो ऽभिजानाति सहस्रे नास्ति सो ऽस्ति वा।

svakarma kuru mā glāsīḥ karmaṇā bhava daṃśitaḥ. kṛtyaṃ hi yo 'bhijānāti sahasre nāsti so 'sti vā.

तस्य चापि भवेत् कार्यं विवृद्धौ रक्षणे तथा। भक्ष्यमाणो ह्य् अनावापः क्षीयते हिमवान् अपि।

tasya cāpi bhavet kāryaṃ vivṛddhau rakṣaṇe tathā. bhakṣyamāṇo hy anāvāpaḥ kṣīyate himavān api.

उत्सीदेरन् प्रजाः सर्वा न कुर्युः कर्म चेद् यदि। तथा ह्य् एता न वर्धेरन् कर्म चेद् अफलं भवेत्। अपि चाप्य् अफलं कर्म पश्यामः कुर्वतो जनान्। नान्यथा ह्य् अभिजानन्ति वृत्तिं लोके कथं चन।

utsīderan prajāḥ sarvā na kuryuḥ karma ced yadi. tathā hy etā na vardheran karma ced aphalaṃ bhavet. api cāpy aphalaṃ karma paśyāmaḥ kurvato janān. nānyathā hy abhijānanti vṛttiṃ loke kathaṃ cana.

यश् च दिष्टपरो लोके यश् चायं हठवादकः। उभाव् अपसदाव् एतौ कर्मबुद्धिः प्रशस्यते।

yaś ca diṣṭaparo loke yaś cāyaṃ haṭhavādakaḥ. ubhāv apasadāv etau karmabuddhiḥ praśasyate.

यो हि दिष्टम् उपासीनो निर्विचेष्टः सुखं स्वपेत्। अवसीदेत् सुदुर्बुद्धिर् आमो घट इवाम्भसि।

yo hi diṣṭam upāsīno nirviceṣṭaḥ sukhaṃ svapet. avasīdet sudurbuddhir āmo ghaṭa ivāmbhasi.

तथैव हठबुद्धिर् यः शक्तः कर्मण्य् अकर्मकृत्। आसीत न चिरं जीवेद् अनाथ इव दुर्बलः।

tathaiva haṭhabuddhir yaḥ śaktaḥ karmaṇy akarmakṛt. āsīta na ciraṃ jīved anātha iva durbalaḥ.

अकस्माद् अपि यः कश् चिद् अर्थं प्राप्नोति पूरुषः। तं हठेनेति मन्यन्ते स हि यत्नो न कस्य चित्।

akasmād api yaḥ kaś cid arthaṃ prāpnoti pūruṣaḥ. taṃ haṭheneti manyante sa hi yatno na kasya cit.

यच् चापि किं चित् पुरुषो दिष्टं नाम लभत्य् उत। दैवेन विधिना पार्थ तद् दैवम् इति निश्चितम्।

yac cāpi kiṃ cit puruṣo diṣṭaṃ nāma labhaty uta. daivena vidhinā pārtha tad daivam iti niścitam.

यत् स्वयं कर्मणा किं चित् फलम् आप्नोति पूरुषः। प्रत्यक्षं चक्षुषा दृष्टं तत् पौरुषम् इति स्मृतम्।

yat svayaṃ karmaṇā kiṃ cit phalam āpnoti pūruṣaḥ. pratyakṣaṃ cakṣuṣā dṛṣṭaṃ tat pauruṣam iti smṛtam.

स्वभावतः प्रवृत्तो ऽन्यः प्राप्नोत्य् अर्थान् अकारणात्। तत् स्वभावात्मकं विद्धि फलं पुरुषसत्तम।

svabhāvataḥ pravṛtto 'nyaḥ prāpnoty arthān akāraṇāt. tat svabhāvātmakaṃ viddhi phalaṃ puruṣasattama.

एवं हठाच् च दैवाच् च स्वभावात् कर्मणस् तथा। यानि प्राप्नोति पुरुषस् तत् फलं पूर्वकर्मणः।

evaṃ haṭhāc ca daivāc ca svabhāvāt karmaṇas tathā. yāni prāpnoti puruṣas tat phalaṃ pūrvakarmaṇaḥ.

धातापि हि स्वकर्मैव तैस् तैर् हेतुभिर् ईश्वरः। विदधाति विभज्येह फलं पूर्वकृतं नृणाम्।

dhātāpi hi svakarmaiva tais tair hetubhir īśvaraḥ. vidadhāti vibhajyeha phalaṃ pūrvakṛtaṃ nṛṇām.

यद् ध्य् अयं पुरुषः किं चित् कुरुते वै शुभाशुभम्। तद् धातृविहितं विद्धि पूर्वकर्मफलोदयम्।

yad dhy ayaṃ puruṣaḥ kiṃ cit kurute vai śubhāśubham. tad dhātṛvihitaṃ viddhi pūrvakarmaphalodayam.

कारणं तस्य देहो ऽयं धातुः कर्मणि कर्मणि। स यथा प्रेरयत्य् एनं तथायं कुरुते ऽवशः।

kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ dhātuḥ karmaṇi karmaṇi. sa yathā prerayaty enaṃ tathāyaṃ kurute 'vaśaḥ.

तेषु तेषु हि कृत्येषु विनियोक्ता महेश्वरः। सर्वभूतानि कौन्तेय कारयत्य् अवशान्य् अपि।

teṣu teṣu hi kṛtyeṣu viniyoktā maheśvaraḥ. sarvabhūtāni kaunteya kārayaty avaśāny api.

मनसार्थान् विनिश्चित्य पश्चात् प्राप्नोति कर्मणा। बुद्धिपूर्वं स्वयं धीरः पुरुषस् तत्र कारणम्।

manasārthān viniścitya paścāt prāpnoti karmaṇā. buddhipūrvaṃ svayaṃ dhīraḥ puruṣas tatra kāraṇam.

संख्यातुं नैव शक्यानि कर्माणि पुरुषर्षभ। अगारनगराणां हि सिद्धिः पुरुषहैतुकी।

saṃkhyātuṃ naiva śakyāni karmāṇi puruṣarṣabha. agāranagarāṇāṃ hi siddhiḥ puruṣahaitukī.

तिले तैलं गवि क्षीरं काष्ठे पावकम् अन्ततः। धिया धीरो विजानीयाद् उपायं चास्य सिद्धये।

tile tailaṃ gavi kṣīraṃ kāṣṭhe pāvakam antataḥ. dhiyā dhīro vijānīyād upāyaṃ cāsya siddhaye.

ततः प्रवर्तते पश्चात् करणेष्व् अस्य सिद्धये। तां सिद्धिम् उपजीवन्ति कर्मणाम् इह जन्तवः।

tataḥ pravartate paścāt karaṇeṣv asya siddhaye. tāṃ siddhim upajīvanti karmaṇām iha jantavaḥ.

कुशलेन कृतं कर्म कर्त्रा साधु विनिश्चितम्। इदं त्व् अकुशलेनेति विशेषाद् उपलभ्यते।

kuśalena kṛtaṃ karma kartrā sādhu viniścitam. idaṃ tv akuśaleneti viśeṣād upalabhyate.

इष्टापूर्तफलं न स्यान् न शिष्यो न गुरुर् भवेत्। पुरुषः कर्मसाध्येषु स्याच् चेद् अयम् अकारणम्।

iṣṭāpūrtaphalaṃ na syān na śiṣyo na gurur bhavet. puruṣaḥ karmasādhyeṣu syāc ced ayam akāraṇam.

कर्तृत्वाद् एव पुरुषः कर्मसिद्धौ प्रशस्यते। असिद्धौ निन्द्यते चापि कर्मनाशः कथं त्व् इह।

kartṛtvād eva puruṣaḥ karmasiddhau praśasyate. asiddhau nindyate cāpi karmanāśaḥ kathaṃ tv iha.

सर्वम् एव हठेनैके दिष्टेनैके वदन्त्य् उत। पुरुषप्रयत्नजं के चित् त्रैधम् एतन् निरुच्यते।

sarvam eva haṭhenaike diṣṭenaike vadanty uta. puruṣaprayatnajaṃ ke cit traidham etan nirucyate.

न चैवैतावता कार्यं मन्यन्त इति चापरे। अस्ति सर्वम् अदृश्यं तु दिष्टं चैव तथा हठः। दृश्यते हि हठाच् चैव दिष्टाच् चार्थस्य संततिः।

na caivaitāvatā kāryaṃ manyanta iti cāpare. asti sarvam adṛśyaṃ tu diṣṭaṃ caiva tathā haṭhaḥ. dṛśyate hi haṭhāc caiva diṣṭāc cārthasya saṃtatiḥ.

किं चिद् दैवाद् धठात् किं चित् किं चिद् एव स्वकर्मतः। पुरुषः फलम् आप्नोति चतुर्थं नात्र कारणम्। कुशलाः प्रतिजानन्ति ये तत्त्वविदुषो जनाः।

kiṃ cid daivād dhaṭhāt kiṃ cit kiṃ cid eva svakarmataḥ. puruṣaḥ phalam āpnoti caturthaṃ nātra kāraṇam. kuśalāḥ pratijānanti ye tattvaviduṣo janāḥ.

तथैव धाता भूतानाम् इष्टानिष्टफलप्रदः। यदि न स्यान् न भूतानां कृपणो नाम कश् चन।

tathaiva dhātā bhūtānām iṣṭāniṣṭaphalapradaḥ. yadi na syān na bhūtānāṃ kṛpaṇo nāma kaś cana.

यं यम् अर्थम् अभिप्रेप्सुः कुरुते कर्म पूरुषः। तत् तत् सफलम् एव स्याद् यदि न स्यात् पुराकृतम्।

yaṃ yam artham abhiprepsuḥ kurute karma pūruṣaḥ. tat tat saphalam eva syād yadi na syāt purākṛtam.

त्रिद्वाराम् अर्थसिद्धिं तु नानुपश्यन्ति ये नराः। तथैवानर्थसिद्धिं च यथा लोकास् तथैव ते।

tridvārām arthasiddhiṃ tu nānupaśyanti ye narāḥ. tathaivānarthasiddhiṃ ca yathā lokās tathaiva te.

कर्तव्यं त्व् एव कर्मेति मनोर् एष विनिश्चयः। आ मृत्योः श्रियम् अन्विच्छेन् नैनां मन्येत दुर्लभाम्। एकान्तेन ह्य् अनीहो ऽयं पराभवति पूरुषः। तत् तु निःसंशयं न स्यात् त्वय्य् अकर्मण्य् अवस्थिते।

kartavyaṃ tv eva karmeti manor eṣa viniścayaḥ. ā mṛtyoḥ śriyam anvicchen naināṃ manyeta durlabhām. ekāntena hy anīho 'yaṃ parābhavati pūruṣaḥ. tat tu niḥsaṃśayaṃ na syāt tvayy akarmaṇy avasthite.

कुर्वतो हि भवत्य् एव प्रायेणेह युधिष्ठिर। एकान्तफलसिद्धिं तु न विन्दत्य् अलसः क्व चित्।

kurvato hi bhavaty eva prāyeṇeha yudhiṣṭhira. ekāntaphalasiddhiṃ tu na vindaty alasaḥ kva cit.

असंभवे त्व् अस्य हेतुः प्रायश्चित्तं तु लक्ष्यते। कृते कर्मणि राजेन्द्र तथानृण्यम् अवाप्यते।

asaṃbhave tv asya hetuḥ prāyaścittaṃ tu lakṣyate. kṛte karmaṇi rājendra tathānṛṇyam avāpyate.

अलक्ष्मीर् आविशत्य् एनं शयानम् अलसं नरम्। निःसंशयं फलं लब्ध्वा दक्षो भूतिम् उपाश्नुते।

alakṣmīr āviśaty enaṃ śayānam alasaṃ naram. niḥsaṃśayaṃ phalaṃ labdhvā dakṣo bhūtim upāśnute.

अनर्थं संशयावस्थं वृण्वते मुक्तसंशयाः। धीरा नराः कर्मरता न तु निःसंशयं क्व चित्।

anarthaṃ saṃśayāvasthaṃ vṛṇvate muktasaṃśayāḥ. dhīrā narāḥ karmaratā na tu niḥsaṃśayaṃ kva cit.

एकान्तेन ह्य् अनर्थो ऽयं वर्तते ऽस्मासु सांप्रतम्। न तु निःसंशयं न स्यात् त्वयि कर्मण्य् अवस्थिते।

ekāntena hy anartho 'yaṃ vartate 'smāsu sāṃpratam. na tu niḥsaṃśayaṃ na syāt tvayi karmaṇy avasthite.

अथ वा सिद्धिर् एव स्यान् महिमा तु तथैव ते। वृकोदरस्य बीभत्सोर् भ्रात्रोश् च यमयोर् अपि।

atha vā siddhir eva syān mahimā tu tathaiva te. vṛkodarasya bībhatsor bhrātroś ca yamayor api.

अन्येषां कर्म सफलम् अस्माकम् अपि वा पुनः। विप्रकर्षेण बुध्येत कृतकर्मा यथा फलम्।

anyeṣāṃ karma saphalam asmākam api vā punaḥ. viprakarṣeṇa budhyeta kṛtakarmā yathā phalam.

पृथिवीं लाङ्गलेनैव भित्त्वा बीजं वपत्य् उत। आस्ते ऽथ कर्षकस् तूष्णीं पर्जन्यस् तत्र कारणम्।

pṛthivīṃ lāṅgalenaiva bhittvā bījaṃ vapaty uta. āste 'tha karṣakas tūṣṇīṃ parjanyas tatra kāraṇam.

वृष्टिश् चेन् नानुगृह्णीयाद् अनेनास् तत्र कर्षकः। यद् अन्यः पुरुषः कुर्यात् कृतं तत् सकलं मया।

vṛṣṭiś cen nānugṛhṇīyād anenās tatra karṣakaḥ. yad anyaḥ puruṣaḥ kuryāt kṛtaṃ tat sakalaṃ mayā.

तच् चेद् अफलम् अस्माकं नापराधो ऽस्ति नः क्व चित्। इति धीरो ऽन्ववेक्ष्यैव नात्मानं तत्र गर्हयेत्।

tac ced aphalam asmākaṃ nāparādho 'sti naḥ kva cit. iti dhīro 'nvavekṣyaiva nātmānaṃ tatra garhayet.

कुर्वतो नार्थसिद्धिर् मे भवतीति ह भारत। निर्वेदो नात्र गन्तव्यो द्वाव् एतौ ह्य् अस्य कर्मणः। सिद्धिर् वाप्य् अथ वासिद्धिर् अप्रवृत्तिर् अतो ऽन्यथा।

kurvato nārthasiddhir me bhavatīti ha bhārata. nirvedo nātra gantavyo dvāv etau hy asya karmaṇaḥ. siddhir vāpy atha vāsiddhir apravṛttir ato 'nyathā.

बहूनां समवाये हि भावानां कर्म सिध्यति। गुणाभावे फलं न्यूनं भवत्य् अफलम् एव वा। अनारम्भे तु न फलं न गुणो दृश्यते ऽच्युत।

bahūnāṃ samavāye hi bhāvānāṃ karma sidhyati. guṇābhāve phalaṃ nyūnaṃ bhavaty aphalam eva vā. anārambhe tu na phalaṃ na guṇo dṛśyate 'cyuta.

देशकालाव् उपायांश् च मङ्गलं स्वस्ति वृद्धये। युनक्ति मेधया धीरो यथाशक्ति यथाबलम्।

deśakālāv upāyāṃś ca maṅgalaṃ svasti vṛddhaye. yunakti medhayā dhīro yathāśakti yathābalam.

अप्रमत्तेन तत् कार्यम् उपदेष्टा पराक्रमः। भूयिष्ठं कर्मयोगेषु सर्व एव पराक्रमः।

apramattena tat kāryam upadeṣṭā parākramaḥ. bhūyiṣṭhaṃ karmayogeṣu sarva eva parākramaḥ.

यं तु धीरो ऽन्ववेक्षेत श्रेयांसं बहुभिर् गुणैः। साम्नैवार्थं ततो लिप्सेत् कर्म चास्मै प्रयोजयेत्।

yaṃ tu dhīro 'nvavekṣeta śreyāṃsaṃ bahubhir guṇaiḥ. sāmnaivārthaṃ tato lipset karma cāsmai prayojayet.

व्यसनं वास्य काङ्क्षेत विनाशं वा युधिष्ठिर। अपि सिन्धोर् गिरेर् वापि किं पुनर् मर्त्यधर्मिणः।

vyasanaṃ vāsya kāṅkṣeta vināśaṃ vā yudhiṣṭhira. api sindhor girer vāpi kiṃ punar martyadharmiṇaḥ.

उत्थानयुक्तः सततं परेषाम् अन्तरैषणे। आनृण्यम् आप्नोति नरः परस्यात्मन एव च।

utthānayuktaḥ satataṃ pareṣām antaraiṣaṇe. ānṛṇyam āpnoti naraḥ parasyātmana eva ca.

न चैवात्मावमन्तव्यः पुरुषेण कदा चन। न ह्य् आत्मपरिभूतस्य भूतिर् भवति भारत।

na caivātmāvamantavyaḥ puruṣeṇa kadā cana. na hy ātmaparibhūtasya bhūtir bhavati bhārata.

एवं संस्थितिका सिद्धिर् इयं लोकस्य भारत। चित्रा सिद्धिगतिः प्रोक्ता कालावस्थाविभागतः।

evaṃ saṃsthitikā siddhir iyaṃ lokasya bhārata. citrā siddhigatiḥ proktā kālāvasthāvibhāgataḥ.

ब्राह्मणं मे पिता पूर्वं वासयाम् आस पण्डितम्। सो ऽस्मा अर्थम् इमं प्राह पित्रे मे भरतर्षभ।

brāhmaṇaṃ me pitā pūrvaṃ vāsayām āsa paṇḍitam. so 'smā artham imaṃ prāha pitre me bharatarṣabha.

नीतिं बृहस्पतिप्रोक्तां भ्रातॄन् मे ऽग्राहयत् पुरा। तेषां सांकथ्यम् अश्रौषम् अहम् एतत् तदा गृहे।

nītiṃ bṛhaspatiproktāṃ bhrātṝn me 'grāhayat purā. teṣāṃ sāṃkathyam aśrauṣam aham etat tadā gṛhe.

स मां राजन् कर्मवतीम् आगताम् आह सान्त्वयन्। शुश्रूषमाणाम् आसीनां पितुर् अङ्के युधिष्ठिर।

sa māṃ rājan karmavatīm āgatām āha sāntvayan. śuśrūṣamāṇām āsīnāṃ pitur aṅke yudhiṣṭhira.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...