महाभारत 3.30 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 30→

[mh-3-30] • 51 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। द्रौपद्या वचनं श्रुत्वा श्लक्ष्णाक्षरपदं शुभम्। उवाच द्रौपदीं राजा स्मयमानो युधिष्ठिरः। कारणे भवती क्रुद्धा धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः। येन क्रोधं महाप्राज्ञे बहुधा बहु मन्यसे। क्रोधं मूलहरं शत्रुं कारणैः शृणु तं मम।

vaiśaṃpāyana uvāca. draupadyā vacanaṃ śrutvā ślakṣṇākṣarapadaṃ śubham. uvāca draupadīṃ rājā smayamāno yudhiṣṭhiraḥ. kāraṇe bhavatī kruddhā dhārtarāṣṭrasya durmateḥ. yena krodhaṃ mahāprājñe bahudhā bahu manyase. krodhaṃ mūlaharaṃ śatruṃ kāraṇaiḥ śṛṇu taṃ mama.

युधिष्ठिर उवाच। क्रोधो हन्ता मनुष्याणां क्रोधो भावयिता पुनः। इति विद्धि महाप्राज्ञे क्रोधमूलौ भवाभवौ।

yudhiṣṭhira uvāca. krodho hantā manuṣyāṇāṃ krodho bhāvayitā punaḥ. iti viddhi mahāprājñe krodhamūlau bhavābhavau.

यो हि संहरते क्रोधं भावस् तस्य सुशोभने। यो न संहरते क्रोधं तस्याभावो भवत्य् उत। अभावकरणं तस्मात् क्रोधो भवति शोभने। यः पुनः पुरुषः क्रोधं नित्यं न सहते शुभे। तस्याभावाय भवति क्रोधः परमदारुणः।

yo hi saṃharate krodhaṃ bhāvas tasya suśobhane. yo na saṃharate krodhaṃ tasyābhāvo bhavaty uta. abhāvakaraṇaṃ tasmāt krodho bhavati śobhane. yaḥ punaḥ puruṣaḥ krodhaṃ nityaṃ na sahate śubhe. tasyābhāvāya bhavati krodhaḥ paramadāruṇaḥ.

क्रोधमूलो विनाशो हि प्रजानाम् इह दृश्यते। तत् कथं मादृशः क्रोधम् उत्सृजेल् लोकनाशनम्।

krodhamūlo vināśo hi prajānām iha dṛśyate. tat kathaṃ mādṛśaḥ krodham utsṛjel lokanāśanam.

क्रुद्धः पापं नरः कुर्यात् क्रुद्धो हन्याद् गुरून् अपि। क्रुद्धः परुषया वाचा श्रेयसो ऽप्य् अवमन्यते।

kruddhaḥ pāpaṃ naraḥ kuryāt kruddho hanyād gurūn api. kruddhaḥ paruṣayā vācā śreyaso 'py avamanyate.

वाच्यावाच्ये हि कुपितो न प्रजानाति कर्हि चित्। नाकार्यम् अस्ति क्रुद्धस्य नावाच्यं विद्यते तथा।

vācyāvācye hi kupito na prajānāti karhi cit. nākāryam asti kruddhasya nāvācyaṃ vidyate tathā.

हिंस्यात् क्रोधाद् अवध्यांश् च वध्यान् संपूजयेद् अपि। आत्मानम् अपि च क्रुद्धः प्रेषयेद् यमसादनम्।

hiṃsyāt krodhād avadhyāṃś ca vadhyān saṃpūjayed api. ātmānam api ca kruddhaḥ preṣayed yamasādanam.

एतान् दोषान् प्रपश्यद्भिर् जितः क्रोधो मनीषिभिः। इच्छद्भिः परमं श्रेय इह चामुत्र चोत्तमम्।

etān doṣān prapaśyadbhir jitaḥ krodho manīṣibhiḥ. icchadbhiḥ paramaṃ śreya iha cāmutra cottamam.

तं क्रोधं वर्जितं धीरैः कथम् अस्मद्विधश् चरेत्। एतद् द्रौपदि संधाय न मे मन्युः प्रवर्धते।

taṃ krodhaṃ varjitaṃ dhīraiḥ katham asmadvidhaś caret. etad draupadi saṃdhāya na me manyuḥ pravardhate.

आत्मानं च परं चैव त्रायते महतो भयात्। क्रुध्यन्तम् अप्रतिक्रुध्यन् द्वयोर् एष चिकित्सकः।

ātmānaṃ ca paraṃ caiva trāyate mahato bhayāt. krudhyantam apratikrudhyan dvayor eṣa cikitsakaḥ.

मूढो यदि क्लिश्यमानः क्रुध्यते ऽशक्तिमान् नरः। बलीयसां मनुष्याणां त्यजत्य् आत्मानम् अन्ततः।

mūḍho yadi kliśyamānaḥ krudhyate 'śaktimān naraḥ. balīyasāṃ manuṣyāṇāṃ tyajaty ātmānam antataḥ.

तस्यात्मानं संत्यजतो लोका नश्यन्त्य् अनात्मनः। तस्माद् द्रौपद्य् अशक्तस्य मन्योर् नियमनं स्मृतम्।

tasyātmānaṃ saṃtyajato lokā naśyanty anātmanaḥ. tasmād draupady aśaktasya manyor niyamanaṃ smṛtam.

विद्वांस् तथैव यः शक्तः क्लिश्यमानो न कुप्यति। स नाशयित्वा क्लेष्टारं परलोके च नन्दति।

vidvāṃs tathaiva yaḥ śaktaḥ kliśyamāno na kupyati. sa nāśayitvā kleṣṭāraṃ paraloke ca nandati.

तस्माद् बलवता चैव दुर्बलेन च नित्यदा। क्षन्तव्यं पुरुषेणाहुर् आपत्स्व् अपि विजानता।

tasmād balavatā caiva durbalena ca nityadā. kṣantavyaṃ puruṣeṇāhur āpatsv api vijānatā.

मन्योर् हि विजयं कृष्णे प्रशंसन्तीह साधवः। क्षमावतो जयो नित्यं साधोर् इह सतां मतम्।

manyor hi vijayaṃ kṛṣṇe praśaṃsantīha sādhavaḥ. kṣamāvato jayo nityaṃ sādhor iha satāṃ matam.

सत्यं चानृततः श्रेयो नृशंसाच् चानृशंसता। तम् एवं बहुदोषं तु क्रोधं साधुविवर्जितम्। मादृशः प्रसृजेत् कस्मात् सुयोधनवधाद् अपि।

satyaṃ cānṛtataḥ śreyo nṛśaṃsāc cānṛśaṃsatā. tam evaṃ bahudoṣaṃ tu krodhaṃ sādhuvivarjitam. mādṛśaḥ prasṛjet kasmāt suyodhanavadhād api.

तेजस्वीति यम् आहुर् वै पण्डिता दीर्घदर्शिनः। न क्रोधो ऽभ्यन्तरस् तस्य भवतीति विनिश्चितम्।

tejasvīti yam āhur vai paṇḍitā dīrghadarśinaḥ. na krodho 'bhyantaras tasya bhavatīti viniścitam.

यस् तु क्रोधं समुत्पन्नं प्रज्ञया प्रतिबाधते। तेजस्विनं तं विद्वांसो मन्यन्ते तत्त्वदर्शिनः।

yas tu krodhaṃ samutpannaṃ prajñayā pratibādhate. tejasvinaṃ taṃ vidvāṃso manyante tattvadarśinaḥ.

क्रुद्धो हि कार्यं सुश्रोणि न यथावत् प्रपश्यति। न कार्यं न च मर्यादां नरः क्रुद्धो ऽनुपश्यति।

kruddho hi kāryaṃ suśroṇi na yathāvat prapaśyati. na kāryaṃ na ca maryādāṃ naraḥ kruddho 'nupaśyati.

हन्त्य् अवध्यान् अपि क्रुद्धो गुरून् रूक्षैस् तुदत्य् अपि। तस्मात् तेजसि कर्तव्ये क्रोधो दूरात् प्रतिष्ठितः।

hanty avadhyān api kruddho gurūn rūkṣais tudaty api. tasmāt tejasi kartavye krodho dūrāt pratiṣṭhitaḥ.

दाक्ष्यं ह्य् अमर्षः शौर्यं च शीघ्रत्वम् इति तेजसः। गुणाः क्रोधाभिभूतेन न शक्याः प्राप्तुम् अञ्जसा।

dākṣyaṃ hy amarṣaḥ śauryaṃ ca śīghratvam iti tejasaḥ. guṇāḥ krodhābhibhūtena na śakyāḥ prāptum añjasā.

क्रोधं त्यक्त्वा तु पुरुषः सम्यक् तेजो ऽभिपद्यते। कालयुक्तं महाप्राज्ञे क्रुद्धैस् तेजः सुदुःसहम्।

krodhaṃ tyaktvā tu puruṣaḥ samyak tejo 'bhipadyate. kālayuktaṃ mahāprājñe kruddhais tejaḥ suduḥsaham.

क्रोधस् त्व् अपण्डितैः शश्वत् तेज इत्य् अभिधीयते। रजस् तल् लोकनाशाय विहितं मानुषान् प्रति।

krodhas tv apaṇḍitaiḥ śaśvat teja ity abhidhīyate. rajas tal lokanāśāya vihitaṃ mānuṣān prati.

तस्माच् छश्वत् त्यजेत् क्रोधं पुरुषः सम्यग् आचरन्। श्रेयान् स्वधर्मानपगो न क्रुद्ध इति निश्चितम्।

tasmāc chaśvat tyajet krodhaṃ puruṣaḥ samyag ācaran. śreyān svadharmānapago na kruddha iti niścitam.

यदि सर्वम् अबुद्धीनाम् अतिक्रान्तम् अमेधसाम्। अतिक्रमो मद्विधस्य कथं स्वित् स्याद् अनिन्दिते।

yadi sarvam abuddhīnām atikrāntam amedhasām. atikramo madvidhasya kathaṃ svit syād anindite.

यदि न स्युर् मनुष्येषु क्षमिणः पृथिवीसमाः। न स्यात् संधिर् मनुष्याणां क्रोधमूलो हि विग्रहः।

yadi na syur manuṣyeṣu kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ. na syāt saṃdhir manuṣyāṇāṃ krodhamūlo hi vigrahaḥ.

अभिषक्तो ह्य् अभिषजेद् आहन्याद् गुरुणा हतः। एवं विनाशो भूतानाम् अधर्मः प्रथितो भवेत्।

abhiṣakto hy abhiṣajed āhanyād guruṇā hataḥ. evaṃ vināśo bhūtānām adharmaḥ prathito bhavet.

आक्रुष्टः पुरुषः सर्वः प्रत्याक्रोशेद् अनन्तरम्। प्रतिहन्याद् धतश् चैव तथा हिंस्याच् च हिंसितः।

ākruṣṭaḥ puruṣaḥ sarvaḥ pratyākrośed anantaram. pratihanyād dhataś caiva tathā hiṃsyāc ca hiṃsitaḥ.

हन्युर् हि पितरः पुत्रान् पुत्राश् चापि तथा पितॄन्। हन्युश् च पतयो भार्याः पतीन् भार्यास् तथैव च।

hanyur hi pitaraḥ putrān putrāś cāpi tathā pitṝn. hanyuś ca patayo bhāryāḥ patīn bhāryās tathaiva ca.

एवं संकुपिते लोके जन्म कृष्णे न विद्यते। प्रजानां संधिमूलं हि जन्म विद्धि शुभानने।

evaṃ saṃkupite loke janma kṛṣṇe na vidyate. prajānāṃ saṃdhimūlaṃ hi janma viddhi śubhānane.

ताः क्षीयेरन् प्रजाः सर्वाः क्षिप्रं द्रौपदि तादृशे। तस्मान् मन्युर् विनाशाय प्रजानाम् अभवाय च।

tāḥ kṣīyeran prajāḥ sarvāḥ kṣipraṃ draupadi tādṛśe. tasmān manyur vināśāya prajānām abhavāya ca.

यस्मात् तु लोके दृश्यन्ते क्षमिणः पृथिवीसमाः। तस्माज् जन्म च भूतानां भवश् च प्रतिपद्यते।

yasmāt tu loke dṛśyante kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ. tasmāj janma ca bhūtānāṃ bhavaś ca pratipadyate.

क्षन्तव्यं पुरुषेणेह सर्वास्व् आपत्सु शोभने। क्षमा भवो हि भूतानां जन्म चैव प्रकीर्तितम्।

kṣantavyaṃ puruṣeṇeha sarvāsv āpatsu śobhane. kṣamā bhavo hi bhūtānāṃ janma caiva prakīrtitam.

आक्रुष्टस् ताडितः क्रुद्धः क्षमते यो बलीयसा। यश् च नित्यं जितक्रोधो विद्वान् उत्तमपूरुषः।

ākruṣṭas tāḍitaḥ kruddhaḥ kṣamate yo balīyasā. yaś ca nityaṃ jitakrodho vidvān uttamapūruṣaḥ.

प्रभाववान् अपि नरस् तस्य लोकाः सनातनाः। क्रोधनस् त्व् अल्पविज्ञानः प्रेत्य चेह च नश्यति।

prabhāvavān api naras tasya lokāḥ sanātanāḥ. krodhanas tv alpavijñānaḥ pretya ceha ca naśyati.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमा गाथा नित्यं क्षमावताम्। गीताः क्षमावता कृष्णे काश्यपेन महात्मना।

atrāpy udāharantīmā gāthā nityaṃ kṣamāvatām. gītāḥ kṣamāvatā kṛṣṇe kāśyapena mahātmanā.

क्षमा धर्मः क्षमा यज्ञः क्षमा वेदाः क्षमा श्रुतम्। यस् ताम् एवं विजानाति स सर्वं क्षन्तुम् अर्हति।

kṣamā dharmaḥ kṣamā yajñaḥ kṣamā vedāḥ kṣamā śrutam. yas tām evaṃ vijānāti sa sarvaṃ kṣantum arhati.

क्षमा ब्रह्म क्षमा सत्यं क्षमा भूतं च भावि च। क्षमा तपः क्षमा शौचं क्षमया चोद्धृतं जगत्।

kṣamā brahma kṣamā satyaṃ kṣamā bhūtaṃ ca bhāvi ca. kṣamā tapaḥ kṣamā śaucaṃ kṣamayā coddhṛtaṃ jagat.

अति ब्रह्मविदां लोकान् अति चापि तपस्विनाम्। अति यज्ञविदां चैव क्षमिणः प्राप्नुवन्ति तान्।

ati brahmavidāṃ lokān ati cāpi tapasvinām. ati yajñavidāṃ caiva kṣamiṇaḥ prāpnuvanti tān.

क्षमा तेजस्विनां तेजः क्षमा ब्रह्म तपस्विनाम्। क्षमा सत्यं सत्यवतां क्षमा दानं क्षमा यशः।

kṣamā tejasvināṃ tejaḥ kṣamā brahma tapasvinām. kṣamā satyaṃ satyavatāṃ kṣamā dānaṃ kṣamā yaśaḥ.

तां क्षमाम् ईदृशीं कृष्णे कथम् अस्मद्विधस् त्यजेत्। यस्यां ब्रह्म च सत्यं च यज्ञा लोकाश् च विष्ठिताः। भुज्यन्ते यज्वनां लोकाः क्षमिणाम् अपरे तथा। क्षमावतां ब्रह्मलोके लोकाः परमपूजिताः।

tāṃ kṣamām īdṛśīṃ kṛṣṇe katham asmadvidhas tyajet. yasyāṃ brahma ca satyaṃ ca yajñā lokāś ca viṣṭhitāḥ. bhujyante yajvanāṃ lokāḥ kṣamiṇām apare tathā. kṣamāvatāṃ brahmaloke lokāḥ paramapūjitāḥ.

क्षन्तव्यम् एव सततं पुरुषेण विजानता। यदा हि क्षमते सर्वं ब्रह्म संपद्यते तदा।

kṣantavyam eva satataṃ puruṣeṇa vijānatā. yadā hi kṣamate sarvaṃ brahma saṃpadyate tadā.

क्षमावताम् अयं लोकः परश् चैव क्षमावताम्। इह संमानम् ऋच्छन्ति परत्र च शुभां गतिम्।

kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām. iha saṃmānam ṛcchanti paratra ca śubhāṃ gatim.

येषां मन्युर् मनुष्याणां क्षमया निहतः सदा। तेषां परतरे लोकास् तस्मात् क्षान्तिः परा मता।

yeṣāṃ manyur manuṣyāṇāṃ kṣamayā nihataḥ sadā. teṣāṃ paratare lokās tasmāt kṣāntiḥ parā matā.

इति गीताः काश्यपेन गाथा नित्यं क्षमावताम्। श्रुत्वा गाथाः क्षमायास् त्वं तुष्य द्रौपदि मा क्रुधः।

iti gītāḥ kāśyapena gāthā nityaṃ kṣamāvatām. śrutvā gāthāḥ kṣamāyās tvaṃ tuṣya draupadi mā krudhaḥ.

पितामहः शांतनवः शमं संपूजयिष्यति। आचार्यो विदुरः क्षत्ता शमम् एव वदिष्यतः। कृष्णश् च देवकीपुत्रः शमं संपूजयिष्यति। कृपश् च संजयश् चैव शमम् एव वदिष्यतः।

pitāmahaḥ śāṃtanavaḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati. ācāryo viduraḥ kṣattā śamam eva vadiṣyataḥ. kṛṣṇaś ca devakīputraḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati. kṛpaś ca saṃjayaś caiva śamam eva vadiṣyataḥ.

सोमदत्तो युयुत्सुश् च द्रोणपुत्रस् तथैव च। पितामहश् च नो व्यासः शमं वदति नित्यशः।

somadatto yuyutsuś ca droṇaputras tathaiva ca. pitāmahaś ca no vyāsaḥ śamaṃ vadati nityaśaḥ.

एतैर् हि राजा नियतं चोद्यमानः शमं प्रति। राज्यं दातेति मे बुद्धिर् न चेल् लोभान् नशिष्यति। यत्र पार्थो धनुष्पाणिर् भीमः कृष्णश् च वीर्यवान्।

etair hi rājā niyataṃ codyamānaḥ śamaṃ prati. rājyaṃ dāteti me buddhir na cel lobhān naśiṣyati. yatra pārtho dhanuṣpāṇir bhīmaḥ kṛṣṇaś ca vīryavān.

कालो ऽयं दारुणः प्राप्तो भरतानाम् अभूतये। क्षयः सर्वस्य लोकस्य पृथिव्याम् इति मे मतिः। भीष्मो द्रोणश् च कर्णश् च किं शेषं तत्र पश्यसि। निश्चितं मे सदैवैतत् पुरस्ताद् अपि भामिनि।

kālo 'yaṃ dāruṇaḥ prāpto bharatānām abhūtaye. kṣayaḥ sarvasya lokasya pṛthivyām iti me matiḥ. bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca kiṃ śeṣaṃ tatra paśyasi. niścitaṃ me sadaivaitat purastād api bhāmini.

सुयोधनो नार्हतीति क्षमाम् एवं न विन्दति। अर्हस् तस्याहम् इत्य् एव तस्मान् मां विन्दते क्षमा।

suyodhano nārhatīti kṣamām evaṃ na vindati. arhas tasyāham ity eva tasmān māṃ vindate kṣamā.

एतद् आत्मवतां वृत्तम् एष धर्मः सनातनः। क्षमा चैवानृशंस्यं च तत् कर्तास्म्य् अहम् अञ्जसा।

etad ātmavatāṃ vṛttam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ. kṣamā caivānṛśaṃsyaṃ ca tat kartāsmy aham añjasā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents