महाभारत 3.29 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 29→

[mh-3-29] • 35 श्लोकाः

द्रौपद्य् उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। प्रह्लादस्य च संवादं बलेर् वैरोचनस्य च।

draupady uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. prahlādasya ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca.

असुरेन्द्रं महाप्राज्ञं धर्माणाम् आगतागमम्। बलिः पप्रच्छ दैत्येन्द्रं प्रह्लादं पितरं पितुः।

asurendraṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam. baliḥ papraccha daityendraṃ prahlādaṃ pitaraṃ pituḥ.

क्षमा स्विच् छ्रेयसी तात उताहो तेज इत्य् उत। एतन् मे संशयं तात यथावद् ब्रूहि पृच्छते।

kṣamā svic chreyasī tāta utāho teja ity uta. etan me saṃśayaṃ tāta yathāvad brūhi pṛcchate.

श्रेयो यद् अत्र धर्मज्ञ ब्रूहि मे तद् असंशयम्। करिष्यामि हि तत् सर्वं यथावद् अनुशासनम्।

śreyo yad atra dharmajña brūhi me tad asaṃśayam. kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam.

तस्मै प्रोवाच तत् सर्वम् एवं पृष्टः पितामहः। सर्वनिश्चयवित् प्राज्ञः संशयं परिपृच्छते।

tasmai provāca tat sarvam evaṃ pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ. sarvaniścayavit prājñaḥ saṃśayaṃ paripṛcchate.

प्रह्लाद उवाच। न श्रेयः सततं तेजो न नित्यं श्रेयसी क्षमा। इति तात विजानीहि द्वयम् एतद् असंशयम्।

prahlāda uvāca. na śreyaḥ satataṃ tejo na nityaṃ śreyasī kṣamā. iti tāta vijānīhi dvayam etad asaṃśayam.

यो नित्यं क्षमते तात बहून् दोषान् स विन्दति। भृत्याः परिभवन्त्य् एनम् उदासीनास् तथैव च।

yo nityaṃ kṣamate tāta bahūn doṣān sa vindati. bhṛtyāḥ paribhavanty enam udāsīnās tathaiva ca.

सर्वभूतानि चाप्य् अस्य न नमन्ते कदा चन। तस्मान् नित्यं क्षमा तात पण्डितैर् अपवादिता।

sarvabhūtāni cāpy asya na namante kadā cana. tasmān nityaṃ kṣamā tāta paṇḍitair apavāditā.

अवज्ञाय हि तं भृत्या भजन्ते बहुदोषताम्। आदातुं चास्य वित्तानि प्रार्थयन्ते ऽल्पचेतसः।

avajñāya hi taṃ bhṛtyā bhajante bahudoṣatām. ādātuṃ cāsya vittāni prārthayante 'lpacetasaḥ.

यानं वस्त्राण्य् अलंकाराञ् शयनान्य् आसनानि च। भोजनान्य् अथ पानानि सर्वोपकरणानि च।

yānaṃ vastrāṇy alaṃkārāñ śayanāny āsanāni ca. bhojanāny atha pānāni sarvopakaraṇāni ca.

आददीरन्न् अधिकृता यथाकामम् अचेतसः। प्रदिष्टानि च देयानि न दद्युर् भर्तृशासनात्।

ādadīrann adhikṛtā yathākāmam acetasaḥ. pradiṣṭāni ca deyāni na dadyur bhartṛśāsanāt.

न चैनं भर्तृपूजाभिः पूजयन्ति कदा चन। अवज्ञानं हि लोके ऽस्मिन् मरणाद् अपि गर्हितम्।

na cainaṃ bhartṛpūjābhiḥ pūjayanti kadā cana. avajñānaṃ hi loke 'smin maraṇād api garhitam.

क्षमिणं तादृशं तात ब्रुवन्ति कटुकान्य् अपि। प्रेष्याः पुत्राश् च भृत्याश् च तथोदासीनवृत्तयः।

kṣamiṇaṃ tādṛśaṃ tāta bruvanti kaṭukāny api. preṣyāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca tathodāsīnavṛttayaḥ.

अप्य् अस्य दारान् इच्छन्ति परिभूय क्षमावतः। दाराश् चास्य प्रवर्तन्ते यथाकामम् अचेतसः।

apy asya dārān icchanti paribhūya kṣamāvataḥ. dārāś cāsya pravartante yathākāmam acetasaḥ.

तथा च नित्यम् उदिता यदि स्वल्पम् अपीश्वरात्। दण्डम् अर्हन्ति दुष्यन्ति दुष्टाश् चाप्य् अपकुर्वते।

tathā ca nityam uditā yadi svalpam apīśvarāt. daṇḍam arhanti duṣyanti duṣṭāś cāpy apakurvate.

एते चान्ये च बहवो नित्यं दोषाः क्षमावताम्। अथ वैरोचने दोषान् इमान् विद्ध्य् अक्षमावताम्।

ete cānye ca bahavo nityaṃ doṣāḥ kṣamāvatām. atha vairocane doṣān imān viddhy akṣamāvatām.

अस्थाने यदि वा स्थाने सततं रजसावृतः। क्रुद्धो दण्डान् प्रणयति विविधान् स्वेन तेजसा।

asthāne yadi vā sthāne satataṃ rajasāvṛtaḥ. kruddho daṇḍān praṇayati vividhān svena tejasā.

मित्रैः सह विरोधं च प्राप्नुते तेजसावृतः। प्राप्नोति द्वेष्यतां चैव लोकात् स्वजनतस् तथा।

mitraiḥ saha virodhaṃ ca prāpnute tejasāvṛtaḥ. prāpnoti dveṣyatāṃ caiva lokāt svajanatas tathā.

सो ऽवमानाद् अर्थहानिम् उपालम्भम् अनादरम्। संतापद्वेषलोभांश् च शत्रूंश् च लभते नरः।

so 'vamānād arthahānim upālambham anādaram. saṃtāpadveṣalobhāṃś ca śatrūṃś ca labhate naraḥ.

क्रोधाद् दण्डान् मनुष्येषु विविधान् पुरुषो नयन्। भ्रश्यते शीघ्रम् ऐश्वर्यात् प्राणेभ्यः स्वजनाद् अपि।

krodhād daṇḍān manuṣyeṣu vividhān puruṣo nayan. bhraśyate śīghram aiśvaryāt prāṇebhyaḥ svajanād api.

यो ऽपकर्तॄंश् च कर्तॄंश् च तेजसैवोपगच्छति। तस्माद् उद्विजते लोकः सर्पाद् वेश्मगताद् इव।

yo 'pakartṝṃś ca kartṝṃś ca tejasaivopagacchati. tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva.

यस्माद् उद्विजते लोकः कथं तस्य भवो भवेत्। अन्तरं ह्य् अस्य दृष्ट्वैव लोको विकुरुते ध्रुवम्। तस्मान् नात्युत्सृजेत् तेजो न च नित्यं मृदुर् भवेत्। काले काले तु संप्राप्ते मृदुस् तीक्ष्णो ऽपि वा भवेत्।

yasmād udvijate lokaḥ kathaṃ tasya bhavo bhavet. antaraṃ hy asya dṛṣṭvaiva loko vikurute dhruvam. tasmān nātyutsṛjet tejo na ca nityaṃ mṛdur bhavet. kāle kāle tu saṃprāpte mṛdus tīkṣṇo 'pi vā bhavet.

काले मृदुर् यो भवति काले भवति दारुणः। स वै सुखम् अवाप्नोति लोके ऽमुष्मिन्न् इहैव च।

kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ. sa vai sukham avāpnoti loke 'muṣminn ihaiva ca.

क्षमाकालांस् तु वक्ष्यामि शृणु मे विस्तरेण तान्। ये ते नित्यम् असंत्याज्या यथा प्राहुर् मनीषिणः।

kṣamākālāṃs tu vakṣyāmi śṛṇu me vistareṇa tān. ye te nityam asaṃtyājyā yathā prāhur manīṣiṇaḥ.

पूर्वोपकारी यस् तु स्याद् अपराधे ऽगरीयसि। उपकारेण तत् तस्य क्षन्तव्यम् अपराधिनः।

pūrvopakārī yas tu syād aparādhe 'garīyasi. upakāreṇa tat tasya kṣantavyam aparādhinaḥ.

अबुद्धिम् आश्रितानां च क्षन्तव्यम् अपराधिनाम्। न हि सर्वत्र पाण्डित्यं सुलभं पुरुषेण वै।

abuddhim āśritānāṃ ca kṣantavyam aparādhinām. na hi sarvatra pāṇḍityaṃ sulabhaṃ puruṣeṇa vai.

अथ चेद् बुद्धिजं कृत्वा ब्रूयुस् ते तद् अबुद्धिजम्। पापान् स्वल्पे ऽपि तान् हन्याद् अपराधे तथानृजून्।

atha ced buddhijaṃ kṛtvā brūyus te tad abuddhijam. pāpān svalpe 'pi tān hanyād aparādhe tathānṛjūn.

सर्वस्यैको ऽपराधस् ते क्षन्तव्यः प्राणिनो भवेत्। द्वितीये सति वध्यस् तु स्वल्पे ऽप्य् अपकृते भवेत्।

sarvasyaiko 'parādhas te kṣantavyaḥ prāṇino bhavet. dvitīye sati vadhyas tu svalpe 'py apakṛte bhavet.

अजानता भवेत् कश् चिद् अपराधः कृतो यदि। क्षन्तव्यम् एव तस्याहुः सुपरीक्ष्य परीक्षया।

ajānatā bhavet kaś cid aparādhaḥ kṛto yadi. kṣantavyam eva tasyāhuḥ suparīkṣya parīkṣayā.

मृदुना मार्दवं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम्। नासाध्यं मृदुना किं चित् तस्मात् तीक्ष्णतरो मृदुः।

mṛdunā mārdavaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam. nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataro mṛduḥ.

देशकालौ तु संप्रेक्ष्य बलाबलम् अथात्मनः। अन्वीक्ष्य कारणं चैव कार्यं तेजः क्षमापि वा। नादेशकाले किं चित् स्याद् देशः कालः प्रतीक्ष्यते। तथा लोकभयाच् चैव क्षन्तव्यम् अपराधिनः।

deśakālau tu saṃprekṣya balābalam athātmanaḥ. anvīkṣya kāraṇaṃ caiva kāryaṃ tejaḥ kṣamāpi vā. nādeśakāle kiṃ cit syād deśaḥ kālaḥ pratīkṣyate. tathā lokabhayāc caiva kṣantavyam aparādhinaḥ.

एत एवंविधाः कालाः क्षमायाः परिकीर्तिताः। अतो ऽन्यथानुवर्तत्सु तेजसः काल उच्यते।

eta evaṃvidhāḥ kālāḥ kṣamāyāḥ parikīrtitāḥ. ato 'nyathānuvartatsu tejasaḥ kāla ucyate.

द्रौपद्य् उवाच। तद् अहं तेजसः कालं तव मन्ये नराधिप। धार्तराष्ट्रेषु लुब्धेषु सततं चापकारिषु।

draupady uvāca. tad ahaṃ tejasaḥ kālaṃ tava manye narādhipa. dhārtarāṣṭreṣu lubdheṣu satataṃ cāpakāriṣu.

न हि कश् चित् क्षमाकालो विद्यते ऽद्य कुरून् प्रति। तेजसश् चागते काले तेज उत्स्रष्टुम् अर्हसि।

na hi kaś cit kṣamākālo vidyate 'dya kurūn prati. tejasaś cāgate kāle teja utsraṣṭum arhasi.

मृदुर् भवत्य् अवज्ञातस् तीक्ष्णाद् उद्विजते जनः। काले प्राप्ते द्वयं ह्य् एतद् यो वेद स महीपतिः।

mṛdur bhavaty avajñātas tīkṣṇād udvijate janaḥ. kāle prāpte dvayaṃ hy etad yo veda sa mahīpatiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...