महाभारत 3.281 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 281→

[mh-3-281] • 108 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। अथ भार्यासहायः स फलान्य् आदाय वीर्यवान्। कठिनं पूरयाम् आस ततः काष्ठान्य् अपाटयत्।

mārkaṇḍeya uvāca. atha bhāryāsahāyaḥ sa phalāny ādāya vīryavān. kaṭhinaṃ pūrayām āsa tataḥ kāṣṭhāny apāṭayat.

तस्य पाटयतः काष्ठं स्वेदो वै समजायत। व्यायामेन च तेनास्य जज्ञे शिरसि वेदना।

tasya pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ svedo vai samajāyata. vyāyāmena ca tenāsya jajñe śirasi vedanā.

सो ऽभिगम्य प्रियां भार्याम् उवाच श्रमपीडितः। व्यायामेन ममानेन जाता शिरसि वेदना।

so 'bhigamya priyāṃ bhāryām uvāca śramapīḍitaḥ. vyāyāmena mamānena jātā śirasi vedanā.

अङ्गानि चैव सावित्रि हृदयं दूयतीव च। अस्वस्थम् इव चात्मानं लक्षये मितभाषिणि।

aṅgāni caiva sāvitri hṛdayaṃ dūyatīva ca. asvastham iva cātmānaṃ lakṣaye mitabhāṣiṇi.

शूलैर् इव शिरो विद्धम् इदं संलक्षयाम्य् अहम्। तत् स्वप्तुम् इच्छे कल्याणि न स्थातुं शक्तिर् अस्ति मे। भ्रमतीव दिशः सर्वाश् चक्रारूढं मनो मम।

śūlair iva śiro viddham idaṃ saṃlakṣayāmy aham. tat svaptum icche kalyāṇi na sthātuṃ śaktir asti me. bhramatīva diśaḥ sarvāś cakrārūḍhaṃ mano mama.

समासाद्याथ सावित्री भर्तारम् उपगूह्य च। उत्सङ्गे ऽस्य शिरः कृत्वा निषसाद महीतले।

samāsādyātha sāvitrī bhartāram upagūhya ca. utsaṅge 'sya śiraḥ kṛtvā niṣasāda mahītale.

ततः सा नारदवचो विमृशन्ती तपस्विनी। तं मुहूर्तं क्षणं वेलां दिवसं च युयोज ह। हन्त प्राप्तः स कालो ऽयम् इति चिन्तापरा सती।

tataḥ sā nāradavaco vimṛśantī tapasvinī. taṃ muhūrtaṃ kṣaṇaṃ velāṃ divasaṃ ca yuyoja ha. hanta prāptaḥ sa kālo 'yam iti cintāparā satī.

मुहूर्ताद् इव चापश्यत् पुरुषं पीतवाससम्। बद्धमौलिं वपुष्मन्तम् आदित्यसमतेजसम्।

muhūrtād iva cāpaśyat puruṣaṃ pītavāsasam. baddhamauliṃ vapuṣmantam ādityasamatejasam.

श्यामावदातं रक्ताक्षं पाशहस्तं भयावहम्। स्थितं सत्यवतः पार्श्वे निरीक्षन्तं तम् एव च।

śyāmāvadātaṃ raktākṣaṃ pāśahastaṃ bhayāvaham. sthitaṃ satyavataḥ pārśve nirīkṣantaṃ tam eva ca.

तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय भर्तुर् न्यस्य शनैः शिरः। कृताञ्जलिर् उवाचार्ता हृदयेन प्रवेपता।

taṃ dṛṣṭvā sahasotthāya bhartur nyasya śanaiḥ śiraḥ. kṛtāñjalir uvācārtā hṛdayena pravepatā.

दैवतं त्वाभिजानामि वपुर् एतद् ध्य् अमानुषम्। कामया ब्रूहि मे देव कस् त्वं किं च चिकीर्षसि।

daivataṃ tvābhijānāmi vapur etad dhy amānuṣam. kāmayā brūhi me deva kas tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi.

यम उवाच। पतिव्रतासि सावित्रि तथैव च तपोन्विता। अतस् त्वाम् अभिभाषामि विद्धि मां त्वं शुभे यमम्।

yama uvāca. pativratāsi sāvitri tathaiva ca taponvitā. atas tvām abhibhāṣāmi viddhi māṃ tvaṃ śubhe yamam.

अयं ते सत्यवान् भर्ता क्षीणायुः पार्थिवात्मजः। नेष्याम्य् एनम् अहं बद्ध्वा विद्ध्य् एतन् मे चिकीर्षितम्। सावित्र्य् उवाच। श्रूयते भगवन् दूतास् तवागच्छन्ति मानवान्। नेतुं किल भवान् कस्माद् आगतो ऽसि स्वयं प्रभो।

ayaṃ te satyavān bhartā kṣīṇāyuḥ pārthivātmajaḥ. neṣyāmy enam ahaṃ baddhvā viddhy etan me cikīrṣitam. sāvitry uvāca. śrūyate bhagavan dūtās tavāgacchanti mānavān. netuṃ kila bhavān kasmād āgato 'si svayaṃ prabho.

मार्कण्डेय उवाच। इत्य् उक्त्वा पितृराजस् तां भगवान् स्वं चिकीर्षितम्। यथावत् सर्वम् आख्यातुं तत्प्रियार्थं प्रचक्रमे।

mārkaṇḍeya uvāca. ity uktvā pitṛrājas tāṃ bhagavān svaṃ cikīrṣitam. yathāvat sarvam ākhyātuṃ tatpriyārthaṃ pracakrame.

अयं हि धर्मसंयुक्तो रूपवान् गुणसागरः। नार्हो मत्पुरुषैर् नेतुम् अतो ऽस्मि स्वयम् आगतः।

ayaṃ hi dharmasaṃyukto rūpavān guṇasāgaraḥ. nārho matpuruṣair netum ato 'smi svayam āgataḥ.

ततः सत्यवतः कायात् पाशबद्धं वशं गतम्। अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्ष यमो बलात्।

tataḥ satyavataḥ kāyāt pāśabaddhaṃ vaśaṃ gatam. aṅguṣṭhamātraṃ puruṣaṃ niścakarṣa yamo balāt.

ततः समुद्धृतप्राणं गतश्वासं हतप्रभम्। निर्विचेष्टं शरीरं तद् बभूवाप्रियदर्शनम्।

tataḥ samuddhṛtaprāṇaṃ gataśvāsaṃ hataprabham. nirviceṣṭaṃ śarīraṃ tad babhūvāpriyadarśanam.

यमस् तु तं तथा बद्ध्वा प्रयातो दक्षिणामुखः। सावित्री चापि दुःखार्ता यमम् एवान्वगच्छत। भर्तुः शरीररक्षां च विधाय हि तपस्विनी। भर्तारम् अनुगच्छन्ती तथावस्थं सुमध्यमा। नियमव्रतसंसिद्धा महाभागा पतिव्रता।

yamas tu taṃ tathā baddhvā prayāto dakṣiṇāmukhaḥ. sāvitrī cāpi duḥkhārtā yamam evānvagacchata. bhartuḥ śarīrarakṣāṃ ca vidhāya hi tapasvinī. bhartāram anugacchantī tathāvasthaṃ sumadhyamā. niyamavratasaṃsiddhā mahābhāgā pativratā.

यम उवाच। निवर्त गच्छ सावित्रि कुरुष्वास्यौर्ध्वदेहिकम्। कृतं भर्तुस् त्वयानृण्यं यावद् गम्यं गतं त्वया। एष मार्गो विशालाक्षि न केनाप्य् अनुगम्यते।

yama uvāca. nivarta gaccha sāvitri kuruṣvāsyaurdhvadehikam. kṛtaṃ bhartus tvayānṛṇyaṃ yāvad gamyaṃ gataṃ tvayā. eṣa mārgo viśālākṣi na kenāpy anugamyate.

सावित्र्य् उवाच। यत्र मे नीयते भर्ता स्वयं वा यत्र गच्छति। मयापि तत्र गन्तव्यम् एष धर्मः सनातनः।

sāvitry uvāca. yatra me nīyate bhartā svayaṃ vā yatra gacchati. mayāpi tatra gantavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ.

तपसा गुरुवृत्त्या च भर्तुः स्नेहाद् व्रतेन च। तव चैव प्रसादेन न मे प्रतिहता गतिः।

tapasā guruvṛttyā ca bhartuḥ snehād vratena ca. tava caiva prasādena na me pratihatā gatiḥ.

प्राहुः सप्तपदं मित्रं बुधास् तत्त्वार्थदर्शिनः। मित्रतां च पुरस्कृत्य किं चिद् वक्ष्यामि तच् छृणु।

prāhuḥ saptapadaṃ mitraṃ budhās tattvārthadarśinaḥ. mitratāṃ ca puraskṛtya kiṃ cid vakṣyāmi tac chṛṇu.

नानात्मवन्तस् तु वने चरन्ति; धर्मं च वासं च परिश्रमं च। विज्ञानतो धर्मम् उदाहरन्ति; तस्मात् सन्तो धर्मम् आहुः प्रधानम्।

nānātmavantas tu vane caranti; dharmaṃ ca vāsaṃ ca pariśramaṃ ca. vijñānato dharmam udāharanti; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam.

एकस्य धर्मेण सतां मतेन; सर्वे स्म तं मार्गम् अनुप्रपन्नाः। मा वै द्वितीयं मा तृतीयं च वाञ्छे; तस्मात् सन्तो धर्मम् आहुः प्रधानम्।

ekasya dharmeṇa satāṃ matena; sarve sma taṃ mārgam anuprapannāḥ. mā vai dvitīyaṃ mā tṛtīyaṃ ca vāñche; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam.

यम उवाच। निवर्त तुष्टो ऽस्मि तवानया गिरा; स्वराक्षरव्यञ्जनहेतुयुक्तया। वरं वृणीष्वेह विनास्य जीवितं; ददानि ते सर्वम् अनिन्दिते वरम्।

yama uvāca. nivarta tuṣṭo 'smi tavānayā girā; svarākṣaravyañjanahetuyuktayā. varaṃ vṛṇīṣveha vināsya jīvitaṃ; dadāni te sarvam anindite varam.

सावित्र्य् उवाच। च्युतः स्वराज्याद् वनवासम् आश्रितो; विनष्टचक्षुः श्वशुरो ममाश्रमे। स लब्धचक्षुर् बलवान् भवेन् नृपस्; तव प्रसादाज् ज्वलनार्कसंनिभः।

sāvitry uvāca. cyutaḥ svarājyād vanavāsam āśrito; vinaṣṭacakṣuḥ śvaśuro mamāśrame. sa labdhacakṣur balavān bhaven nṛpas; tava prasādāj jvalanārkasaṃnibhaḥ.

यम उवाच। ददानि ते सर्वम् अनिन्दिते वरं; यथा त्वयोक्तं भविता च तत् तथा। तवाध्वना ग्लानिम् इवोपलक्षये; निवर्त गच्छस्व न ते श्रमो भवेत्।

yama uvāca. dadāni te sarvam anindite varaṃ; yathā tvayoktaṃ bhavitā ca tat tathā. tavādhvanā glānim ivopalakṣaye; nivarta gacchasva na te śramo bhavet.

सावित्र्य् उवाच। कुतः श्रमो भर्तृसमीपतो हि मे; यतो हि भर्ता मम सा गतिर् ध्रुवा। यतः पतिं नेष्यसि तत्र मे गतिः; सुरेश भूयश् च वचो निबोध मे।

sāvitry uvāca. kutaḥ śramo bhartṛsamīpato hi me; yato hi bhartā mama sā gatir dhruvā. yataḥ patiṃ neṣyasi tatra me gatiḥ; sureśa bhūyaś ca vaco nibodha me.

सतां सकृत् संगतम् ईप्सितं परं; ततः परं मित्रम् इति प्रचक्षते। न चाफलं सत्पुरुषेण संगतं; ततः सतां संनिवसेत् समागमे।

satāṃ sakṛt saṃgatam īpsitaṃ paraṃ; tataḥ paraṃ mitram iti pracakṣate. na cāphalaṃ satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tataḥ satāṃ saṃnivaset samāgame.

यम उवाच। मनोनुकूलं बुधबुद्धिवर्धनं; त्वयाहम् उक्तो वचनं हिताश्रयम्। विना पुनः सत्यवतो ऽस्य जीवितं; वरं द्वितीयं वरयस्व भामिनि।

yama uvāca. manonukūlaṃ budhabuddhivardhanaṃ; tvayāham ukto vacanaṃ hitāśrayam. vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ dvitīyaṃ varayasva bhāmini.

सावित्र्य् उवाच। हृतं पुरा मे श्वशुरस्य धीमतः; स्वम् एव राज्यं स लभेत पार्थिवः। जह्यात् स्वधर्मं न च मे गुरुर् यथा; द्वितीयम् एतं वरयामि ते वरम्।

sāvitry uvāca. hṛtaṃ purā me śvaśurasya dhīmataḥ; svam eva rājyaṃ sa labheta pārthivaḥ. jahyāt svadharmaṃ na ca me gurur yathā; dvitīyam etaṃ varayāmi te varam.

यम उवाच। स्वम् एव राज्यं प्रतिपत्स्यते ऽचिरान्; न च स्वधर्मात् परिहास्यते नृपः। कृतेन कामेन मया नृपात्मजे; निवर्त गच्छस्व न ते श्रमो भवेत्।

yama uvāca. svam eva rājyaṃ pratipatsyate 'cirān; na ca svadharmāt parihāsyate nṛpaḥ. kṛtena kāmena mayā nṛpātmaje; nivarta gacchasva na te śramo bhavet.

सावित्र्य् उवाच। प्रजास् त्वयेमा नियमेन संयता; नियम्य चैता नयसे न कामया। अतो यमत्वं तव देव विश्रुतं; निबोध चेमां गिरम् ईरितां मया।

sāvitry uvāca. prajās tvayemā niyamena saṃyatā; niyamya caitā nayase na kāmayā. ato yamatvaṃ tava deva viśrutaṃ; nibodha cemāṃ giram īritāṃ mayā.

अद्रोहः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा। अनुग्रहश् च दानं च सतां धर्मः सनातनः।

adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā. anugrahaś ca dānaṃ ca satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ.

एवंप्रायश् च लोको ऽयं मनुष्याः शक्तिपेशलाः। सन्तस् त्व् एवाप्य् अमित्रेषु दयां प्राप्तेषु कुर्वते।

evaṃprāyaś ca loko 'yaṃ manuṣyāḥ śaktipeśalāḥ. santas tv evāpy amitreṣu dayāṃ prāpteṣu kurvate.

यम उवाच। पिपासितस्येव यथा भवेत् पयस्; तथा त्वया वाक्यम् इदं समीरितम्। विना पुनः सत्यवतो ऽस्य जीवितं; वरं वृणीष्वेह शुभे यद् इच्छसि।

yama uvāca. pipāsitasyeva yathā bhavet payas; tathā tvayā vākyam idaṃ samīritam. vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ vṛṇīṣveha śubhe yad icchasi.

सावित्र्य् उवाच। ममानपत्यः पृथिवीपतिः पिता; भवेत् पितुः पुत्रशतं ममौरसम्। कुलस्य संतानकरं च यद् भवेत्; तृतीयम् एतं वरयामि ते वरम्।

sāvitry uvāca. mamānapatyaḥ pṛthivīpatiḥ pitā; bhavet pituḥ putraśataṃ mamaurasam. kulasya saṃtānakaraṃ ca yad bhavet; tṛtīyam etaṃ varayāmi te varam.

यम उवाच। कुलस्य संतानकरं सुवर्चसं; शतं सुतानां पितुर् अस्तु ते शुभे। कृतेन कामेन नराधिपात्मजे; निवर्त दूरं हि पथस् त्वम् आगता।

yama uvāca. kulasya saṃtānakaraṃ suvarcasaṃ; śataṃ sutānāṃ pitur astu te śubhe. kṛtena kāmena narādhipātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā.

सावित्र्य् उवाच। न दूरम् एतन् मम भर्तृसंनिधौ; मनो हि मे दूरतरं प्रधावति। तथा व्रजन्न् एव गिरं समुद्यतां; मयोच्यमानां शृणु भूय एव च।

sāvitry uvāca. na dūram etan mama bhartṛsaṃnidhau; mano hi me dūrataraṃ pradhāvati. tathā vrajann eva giraṃ samudyatāṃ; mayocyamānāṃ śṛṇu bhūya eva ca.

विवस्वतस् त्वं तनयः प्रतापवांस्; ततो हि वैवस्वत उच्यसे बुधैः। शमेन धर्मेण च रञ्जिताः प्रजास्; ततस् तवेहेश्वर धर्मराजता।

vivasvatas tvaṃ tanayaḥ pratāpavāṃs; tato hi vaivasvata ucyase budhaiḥ. śamena dharmeṇa ca rañjitāḥ prajās; tatas taveheśvara dharmarājatā.

आत्मन्य् अपि न विश्वासस् तावान् भवति सत्सु यः। तस्मात् सत्सु विशेषेण सर्वः प्रणयम् इच्छति।

ātmany api na viśvāsas tāvān bhavati satsu yaḥ. tasmāt satsu viśeṣeṇa sarvaḥ praṇayam icchati.

सौहृदात् सर्वभूतानां विश्वासो नाम जायते। तस्मात् सत्सु विशेषेण विश्वासं कुरुते जनः।

sauhṛdāt sarvabhūtānāṃ viśvāso nāma jāyate. tasmāt satsu viśeṣeṇa viśvāsaṃ kurute janaḥ.

यम उवाच। उदाहृतं ते वचनं यद् अङ्गने; शुभे न तादृक् त्वद् ऋते मया श्रुतम्। अनेन तुष्टो ऽस्मि विनास्य जीवितं; वरं चतुर्थं वरयस्व गच्छ च।

yama uvāca. udāhṛtaṃ te vacanaṃ yad aṅgane; śubhe na tādṛk tvad ṛte mayā śrutam. anena tuṣṭo 'smi vināsya jīvitaṃ; varaṃ caturthaṃ varayasva gaccha ca.

सावित्र्य् उवाच। ममात्मजं सत्यवतस् तथौरसं; भवेद् उभाभ्याम् इह यत् कुलोद्वहम्। शतं सुतानां बलवीर्यशालिनाम्; इदं चतुर्थं वरयामि ते वरम्। वरं वृणे सत्यवतो मयि प्रभो। भवेत् सुतानां शतम् एतद् ईप्सितम्।

sāvitry uvāca. mamātmajaṃ satyavatas tathaurasaṃ; bhaved ubhābhyām iha yat kulodvaham. śataṃ sutānāṃ balavīryaśālinām; idaṃ caturthaṃ varayāmi te varam. varaṃ vṛṇe satyavato mayi prabho. bhavet sutānāṃ śatam etad īpsitam.

यम उवाच। शतं सुतानां बलवीर्यशालिनां; भविष्यति प्रीतिकरं तवाबले। परिश्रमस् ते न भवेन् नृपात्मजे; निवर्त दूरं हि पथस् त्वम् आगता। तथास्तु ते पुत्रशतं शुभानने। द्रुतं निवर्तस्व परिश्रमो न ते।

yama uvāca. śataṃ sutānāṃ balavīryaśālināṃ; bhaviṣyati prītikaraṃ tavābale. pariśramas te na bhaven nṛpātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā. tathāstu te putraśataṃ śubhānane. drutaṃ nivartasva pariśramo na te.

सावित्र्य् उवाच। सतां सदा शाश्वती धर्मवृत्तिः; सन्तो न सीदन्ति न च व्यथन्ति। सतां सद्भिर् नाफलः संगमो ऽस्ति; सद्भ्यो भयं नानुवर्तन्ति सन्तः।

sāvitry uvāca. satāṃ sadā śāśvatī dharmavṛttiḥ; santo na sīdanti na ca vyathanti. satāṃ sadbhir nāphalaḥ saṃgamo 'sti; sadbhyo bhayaṃ nānuvartanti santaḥ.

सन्तो हि सत्येन नयन्ति सूर्यं; सन्तो भूमिं तपसा धारयन्ति। सन्तो गतिर् भूतभव्यस्य राजन्; सतां मध्ये नावसीदन्ति सन्तः।

santo hi satyena nayanti sūryaṃ; santo bhūmiṃ tapasā dhārayanti. santo gatir bhūtabhavyasya rājan; satāṃ madhye nāvasīdanti santaḥ.

आर्यजुष्टम् इदं वृत्तम् इति विज्ञाय शाश्वतम्। सन्तः परार्थं कुर्वाणा नावेक्षन्ते प्रतिक्रियाम्।

āryajuṣṭam idaṃ vṛttam iti vijñāya śāśvatam. santaḥ parārthaṃ kurvāṇā nāvekṣante pratikriyām.

न च प्रसादः सत्पुरुषेषु मोघो; न चाप्य् अर्थो नश्यति नापि मानः। यस्माद् एतन् नियतं सत्सु नित्यं; तस्मात् सन्तो रक्षितारो भवन्ति।

na ca prasādaḥ satpuruṣeṣu mogho; na cāpy artho naśyati nāpi mānaḥ. yasmād etan niyataṃ satsu nityaṃ; tasmāt santo rakṣitāro bhavanti.

यम उवाच। यथा यथा भाषसि धर्मसंहितं; मनोनुकूलं सुपदं महार्थवत्। तथा तथा मे त्वयि भक्तिर् उत्तमा; वरं वृणीष्वाप्रतिमं यतव्रते।

yama uvāca. yathā yathā bhāṣasi dharmasaṃhitaṃ; manonukūlaṃ supadaṃ mahārthavat. tathā tathā me tvayi bhaktir uttamā; varaṃ vṛṇīṣvāpratimaṃ yatavrate.

सावित्र्य् उवाच। न ते ऽपवर्गः सुकृताद् विनाकृतस्; तथा यथान्येषु वरेषु मानद। वरं वृणे जीवतु सत्यवान् अयं; यथा मृता ह्य् एवम् अहं विना पतिम्।

sāvitry uvāca. na te 'pavargaḥ sukṛtād vinākṛtas; tathā yathānyeṣu vareṣu mānada. varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; yathā mṛtā hy evam ahaṃ vinā patim.

न कामये भर्तृविनाकृता सुखं; न कामये भर्तृविनाकृता दिवम्। न कामये भर्तृविनाकृता श्रियं; न भर्तृहीना व्यवसामि जीवितुम्।

na kāmaye bhartṛvinākṛtā sukhaṃ; na kāmaye bhartṛvinākṛtā divam. na kāmaye bhartṛvinākṛtā śriyaṃ; na bhartṛhīnā vyavasāmi jīvitum.

वरातिसर्गः शतपुत्रता मम; त्वयैव दत्तो ह्रियते च मे पतिः। वरं वृणे जीवतु सत्यवान् अयं; तवैव सत्यं वचनं भविष्यति।

varātisargaḥ śataputratā mama; tvayaiva datto hriyate ca me patiḥ. varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; tavaiva satyaṃ vacanaṃ bhaviṣyati.

मार्कण्डेय उवाच। तथेत्य् उक्त्वा तु तान् पाशान् मुक्त्वा वैवस्वतो यमः। धर्मराजः प्रहृष्टात्मा सावित्रीम् इदम् अब्रवीत्।

mārkaṇḍeya uvāca. tathety uktvā tu tān pāśān muktvā vaivasvato yamaḥ. dharmarājaḥ prahṛṣṭātmā sāvitrīm idam abravīt.

एष भद्रे मया मुक्तो भर्ता ते कुलनन्दिनि। तोषितेन त्वया साध्वी वाक्यैर् धर्मार्थसंहितैः। अरोगस् तव नेयश् च सिद्धार्थश् च भविष्यति।

eṣa bhadre mayā mukto bhartā te kulanandini. toṣitena tvayā sādhvī vākyair dharmārthasaṃhitaiḥ. arogas tava neyaś ca siddhārthaś ca bhaviṣyati.

चतुर्वर्षशतं चायुस् त्वया सार्धम् अवाप्स्यति। इष्ट्वा यज्ञैश् च धर्मेण ख्यातिं लोके गमिष्यति।

caturvarṣaśataṃ cāyus tvayā sārdham avāpsyati. iṣṭvā yajñaiś ca dharmeṇa khyātiṃ loke gamiṣyati.

त्वयि पुत्रशतं चैव सत्यवाञ् जनयिष्यति। ते चापि सर्वे राजानः क्षत्रियाः पुत्रपौत्रिणः। ख्यातास् त्वन्नामधेयाश् च भविष्यन्तीह शाश्वताः।

tvayi putraśataṃ caiva satyavāñ janayiṣyati. te cāpi sarve rājānaḥ kṣatriyāḥ putrapautriṇaḥ. khyātās tvannāmadheyāś ca bhaviṣyantīha śāśvatāḥ.

पितुश् च ते पुत्रशतं भविता तव मातरि। मालव्यां मालवा नाम शाश्वताः पुत्रपौत्रिणः। भ्रातरस् ते भविष्यन्ति क्षत्रियास् त्रिदशोपमाः।

pituś ca te putraśataṃ bhavitā tava mātari. mālavyāṃ mālavā nāma śāśvatāḥ putrapautriṇaḥ. bhrātaras te bhaviṣyanti kṣatriyās tridaśopamāḥ.

एवं तस्यै वरं दत्त्वा धर्मराजः प्रतापवान्। निवर्तयित्वा सावित्रीं स्वम् एव भवनं ययौ।

evaṃ tasyai varaṃ dattvā dharmarājaḥ pratāpavān. nivartayitvā sāvitrīṃ svam eva bhavanaṃ yayau.

सावित्र्य् अपि यमे याते भर्तारं प्रतिलभ्य च। जगाम तत्र यत्रास्या भर्तुः शावं कलेवरम्।

sāvitry api yame yāte bhartāraṃ pratilabhya ca. jagāma tatra yatrāsyā bhartuḥ śāvaṃ kalevaram.

सा भूमौ प्रेक्ष्य भर्तारम् उपसृत्योपगूह्य च। उत्सङ्गे शिर आरोप्य भूमाव् उपविवेश ह।

sā bhūmau prekṣya bhartāram upasṛtyopagūhya ca. utsaṅge śira āropya bhūmāv upaviveśa ha.

संज्ञां च सत्यवांल् लब्ध्वा सावित्रीम् अभ्यभाषत। प्रोष्यागत इव प्रेम्णा पुनः पुनर् उदीक्ष्य वै।

saṃjñāṃ ca satyavāṃl labdhvā sāvitrīm abhyabhāṣata. proṣyāgata iva premṇā punaḥ punar udīkṣya vai.

सत्यवान् उवाच। सुचिरं बत सुप्तो ऽस्मि किमर्थं नावबोधितः। क्व चासौ पुरुषः श्यामो यो ऽसौ मां संचकर्ष ह।

satyavān uvāca. suciraṃ bata supto 'smi kimarthaṃ nāvabodhitaḥ. kva cāsau puruṣaḥ śyāmo yo 'sau māṃ saṃcakarṣa ha.

सावित्र्य् उवाच। सुचिरं बत सुप्तो ऽसि ममाङ्के पुरुषर्षभ। गतः स भगवान् देवः प्रजासंयमनो यमः।

sāvitry uvāca. suciraṃ bata supto 'si mamāṅke puruṣarṣabha. gataḥ sa bhagavān devaḥ prajāsaṃyamano yamaḥ.

विश्रान्तो ऽसि महाभाग विनिद्रश् च नृपात्मज। यदि शक्यं समुत्तिष्ठ विगाढां पश्य शर्वरीम्।

viśrānto 'si mahābhāga vinidraś ca nṛpātmaja. yadi śakyaṃ samuttiṣṭha vigāḍhāṃ paśya śarvarīm.

मार्कण्डेय उवाच। उपलभ्य ततः संज्ञां सुखसुप्त इवोत्थितः। दिशः सर्वा वनान्तांश् च निरीक्ष्योवाच सत्यवान्।

mārkaṇḍeya uvāca. upalabhya tataḥ saṃjñāṃ sukhasupta ivotthitaḥ. diśaḥ sarvā vanāntāṃś ca nirīkṣyovāca satyavān.

फलाहारो ऽस्मि निष्क्रान्तस् त्वया सह सुमध्यमे। ततः पाटयतः काष्ठं शिरसो मे रुजाभवत्।

phalāhāro 'smi niṣkrāntas tvayā saha sumadhyame. tataḥ pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ śiraso me rujābhavat.

शिरोभितापसंतप्तः स्थातुं चिरम् अशक्नुवन्। तवोत्सङ्गे प्रसुप्तो ऽहम् इति सर्वं स्मरे शुभे।

śirobhitāpasaṃtaptaḥ sthātuṃ ciram aśaknuvan. tavotsaṅge prasupto 'ham iti sarvaṃ smare śubhe.

त्वयोपगूढस्य च मे निद्रयापहृतं मनः। ततो ऽपश्यं तमो घोरं पुरुषं च महौजसम्।

tvayopagūḍhasya ca me nidrayāpahṛtaṃ manaḥ. tato 'paśyaṃ tamo ghoraṃ puruṣaṃ ca mahaujasam.

तद् यदि त्वं विजानासि किं तद् ब्रूहि सुमध्यमे। स्वप्नो मे यदि वा दृष्टो यदि वा सत्यम् एव तत्।

tad yadi tvaṃ vijānāsi kiṃ tad brūhi sumadhyame. svapno me yadi vā dṛṣṭo yadi vā satyam eva tat.

तम् उवाचाथ सावित्री रजनी व्यवगाहते। श्वस् ते सर्वं यथावृत्तम् आख्यास्यामि नृपात्मज।

tam uvācātha sāvitrī rajanī vyavagāhate. śvas te sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāsyāmi nṛpātmaja.

उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते पितरौ पश्य सुव्रत। विगाढा रजनी चेयं निवृत्तश् च दिवाकरः।

uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te pitarau paśya suvrata. vigāḍhā rajanī ceyaṃ nivṛttaś ca divākaraḥ.

नक्तंचराश् चरन्त्य् एते हृष्टाः क्रूराभिभाषिणः। श्रूयन्ते पर्णशब्दाश् च मृगाणां चरतां वने।

naktaṃcarāś caranty ete hṛṣṭāḥ krūrābhibhāṣiṇaḥ. śrūyante parṇaśabdāś ca mṛgāṇāṃ caratāṃ vane.

एताः शिवा घोरनादा दिशं दक्षिणपश्चिमाम्। आस्थाय विरुवन्त्य् उग्राः कम्पयन्त्यो मनो मम।

etāḥ śivā ghoranādā diśaṃ dakṣiṇapaścimām. āsthāya viruvanty ugrāḥ kampayantyo mano mama.

सत्यवान् उवाच। वनं प्रतिभयाकारं घनेन तमसा वृतम्। न विज्ञास्यसि पन्थानं गन्तुं चैव न शक्ष्यसि।

satyavān uvāca. vanaṃ pratibhayākāraṃ ghanena tamasā vṛtam. na vijñāsyasi panthānaṃ gantuṃ caiva na śakṣyasi.

सावित्र्य् उवाच। अस्मिन्न् अद्य वने दग्धे शुष्कवृक्षः स्थितो ज्वलन्। वायुना धम्यमानो ऽग्निर् दृश्यते ऽत्र क्व चित् क्व चित्।

sāvitry uvāca. asminn adya vane dagdhe śuṣkavṛkṣaḥ sthito jvalan. vāyunā dhamyamāno 'gnir dṛśyate 'tra kva cit kva cit.

ततो ऽग्निम् आनयित्वेह ज्वालयिष्यामि सर्वतः। काष्ठानीमानि सन्तीह जहि संतापम् आत्मनः।

tato 'gnim ānayitveha jvālayiṣyāmi sarvataḥ. kāṣṭhānīmāni santīha jahi saṃtāpam ātmanaḥ.

यदि नोत्सहसे गन्तुं सरुजं त्वाभिलक्षये। न च ज्ञास्यसि पन्थानं तमसा संवृते वने।

yadi notsahase gantuṃ sarujaṃ tvābhilakṣaye. na ca jñāsyasi panthānaṃ tamasā saṃvṛte vane.

श्वः प्रभाते वने दृश्ये यास्यावो ऽनुमते तव। वसावेह क्षपाम् एतां रुचितं यदि ते ऽनघ।

śvaḥ prabhāte vane dṛśye yāsyāvo 'numate tava. vasāveha kṣapām etāṃ rucitaṃ yadi te 'nagha.

सत्यवान् उवाच। शिरोरुजा निवृत्ता मे स्वस्थान्य् अङ्गानि लक्षये। मातापितृभ्याम् इच्छामि संगमं त्वत्प्रसादजम्।

satyavān uvāca. śirorujā nivṛttā me svasthāny aṅgāni lakṣaye. mātāpitṛbhyām icchāmi saṃgamaṃ tvatprasādajam.

न कदा चिद् विकाले हि गतपूर्वो मयाश्रमः। अनागतायां संध्यायां माता मे प्ररुणद्धि माम्।

na kadā cid vikāle hi gatapūrvo mayāśramaḥ. anāgatāyāṃ saṃdhyāyāṃ mātā me praruṇaddhi mām.

दिवापि मयि निष्क्रान्ते संतप्येते गुरू मम। विचिनोति च मां तातः सहैवाश्रमवासिभिः।

divāpi mayi niṣkrānte saṃtapyete gurū mama. vicinoti ca māṃ tātaḥ sahaivāśramavāsibhiḥ.

मात्रा पित्रा च सुभृशं दुःखिताभ्याम् अहं पुरा। उपालब्धः सुबहुशश् चिरेणागच्छसीति ह।

mātrā pitrā ca subhṛśaṃ duḥkhitābhyām ahaṃ purā. upālabdhaḥ subahuśaś cireṇāgacchasīti ha.

का त्व् अवस्था तयोर् अद्य मदर्थम् इति चिन्तये। तयोर् अदृश्ये मयि च महद् दुःखं भविष्यति।

kā tv avasthā tayor adya madartham iti cintaye. tayor adṛśye mayi ca mahad duḥkhaṃ bhaviṣyati.

पुरा माम् ऊचतुश् चैव रात्राव् अस्रायमाणकौ। भृशं सुदुःखितौ वृद्धौ बहुशः प्रीतिसंयुतौ।

purā mām ūcatuś caiva rātrāv asrāyamāṇakau. bhṛśaṃ suduḥkhitau vṛddhau bahuśaḥ prītisaṃyutau.

त्वया हीनौ न जीवाव मुहूर्तम् अपि पुत्रक। यावद् धरिष्यसे पुत्र तावन् नौ जीवितं ध्रुवम्।

tvayā hīnau na jīvāva muhūrtam api putraka. yāvad dhariṣyase putra tāvan nau jīvitaṃ dhruvam.

वृद्धयोर् अन्धयोर् यष्टिस् त्वयि वंशः प्रतिष्ठितः। त्वयि पिण्डश् च कीर्तिश् च संतानं चावयोर् इति।

vṛddhayor andhayor yaṣṭis tvayi vaṃśaḥ pratiṣṭhitaḥ. tvayi piṇḍaś ca kīrtiś ca saṃtānaṃ cāvayor iti.

माता वृद्धा पिता वृद्धस् तयोर् यष्टिर् अहं किल। तौ रात्रौ माम् अपश्यन्तौ काम् अवस्थां गमिष्यतः।

mātā vṛddhā pitā vṛddhas tayor yaṣṭir ahaṃ kila. tau rātrau mām apaśyantau kām avasthāṃ gamiṣyataḥ.

निद्रायाश् चाभ्यसूयामि यस्या हेतोः पिता मम। माता च संशयं प्राप्ता मत्कृते ऽनपकारिणी।

nidrāyāś cābhyasūyāmi yasyā hetoḥ pitā mama. mātā ca saṃśayaṃ prāptā matkṛte 'napakāriṇī.

अहं च संशयं प्राप्तः कृच्छ्राम् आपदम् आस्थितः। मातापितृभ्यां हि विना नाहं जीवितुम् उत्सहे।

ahaṃ ca saṃśayaṃ prāptaḥ kṛcchrām āpadam āsthitaḥ. mātāpitṛbhyāṃ hi vinā nāhaṃ jīvitum utsahe.

व्यक्तम् आकुलया बुद्ध्या प्रज्ञाचक्षुः पिता मम। एकैकम् अस्यां वेलायां पृच्छत्य् आश्रमवासिनम्।

vyaktam ākulayā buddhyā prajñācakṣuḥ pitā mama. ekaikam asyāṃ velāyāṃ pṛcchaty āśramavāsinam.

नात्मानम् अनुशोचामि यथाहं पितरं शुभे। भर्तारं चाप्य् अनुगतां मातरं परिदुर्बलाम्।

nātmānam anuśocāmi yathāhaṃ pitaraṃ śubhe. bhartāraṃ cāpy anugatāṃ mātaraṃ paridurbalām.

मत्कृतेन हि ताव् अद्य संतापं परम् एष्यतः। जीवन्ताव् अनुजीवामि भर्तव्यौ तौ मयेति ह। तयोः प्रियं मे कर्तव्यम् इति जीवामि चाप्य् अहम्। परमं दैवतं तौ मे पूजनीयौ सदा मया। तयोस् तु मे सदास्त्य् एवं व्रतम् एतत् पुरातनम्।

matkṛtena hi tāv adya saṃtāpaṃ param eṣyataḥ. jīvantāv anujīvāmi bhartavyau tau mayeti ha. tayoḥ priyaṃ me kartavyam iti jīvāmi cāpy aham. paramaṃ daivataṃ tau me pūjanīyau sadā mayā. tayos tu me sadāsty evaṃ vratam etat purātanam.

मार्कण्डेय उवाच। एवम् उक्त्वा स धर्मात्मा गुरुवर्ती गुरुप्रियः। उच्छ्रित्य बाहू दुःखार्तः सस्वरं प्ररुरोद ह।

mārkaṇḍeya uvāca. evam uktvā sa dharmātmā guruvartī gurupriyaḥ. ucchritya bāhū duḥkhārtaḥ sasvaraṃ praruroda ha.

ततो ऽब्रवीत् तथा दृष्ट्वा भर्तारं शोककर्शितम्। प्रमृज्याश्रूणि नेत्राभ्यां सावित्री धर्मचारिणी।

tato 'bravīt tathā dṛṣṭvā bhartāraṃ śokakarśitam. pramṛjyāśrūṇi netrābhyāṃ sāvitrī dharmacāriṇī.

यदि मे ऽस्ति तपस् तप्तं यदि दत्तं हुतं यदि। श्वश्रूश्वशुरभर्तॄणां मम पुण्यास् तु शर्वरी।

yadi me 'sti tapas taptaṃ yadi dattaṃ hutaṃ yadi. śvaśrūśvaśurabhartṝṇāṃ mama puṇyās tu śarvarī.

न स्मराम्य् उक्तपूर्वां वै स्वैरेष्व् अप्य् अनृतां गिरम्। तेन सत्येन ताव् अद्य ध्रियेतां श्वशुरौ मम।

na smarāmy uktapūrvāṃ vai svaireṣv apy anṛtāṃ giram. tena satyena tāv adya dhriyetāṃ śvaśurau mama.

सत्यवान् उवाच। कामये दर्शनं पित्रोर् याहि सावित्रि माचिरम्। अपि नाम गुरू तौ हि पश्येयं ध्रियमाणकौ। पुरा मातुः पितुर् वापि यदि पश्यामि विप्रियम्। न जीविष्ये वरारोहे सत्येनात्मानम् आलभे।

satyavān uvāca. kāmaye darśanaṃ pitror yāhi sāvitri māciram. api nāma gurū tau hi paśyeyaṃ dhriyamāṇakau. purā mātuḥ pitur vāpi yadi paśyāmi vipriyam. na jīviṣye varārohe satyenātmānam ālabhe.

यदि धर्मे च ते बुद्धिर् मां चेज् जीवन्तम् इच्छसि। मम प्रियं वा कर्तव्यं गच्छस्वाश्रमम् अन्तिकात्।

yadi dharme ca te buddhir māṃ cej jīvantam icchasi. mama priyaṃ vā kartavyaṃ gacchasvāśramam antikāt.

मार्कण्डेय उवाच। सावित्री तत उत्थाय केशान् संयम्य भामिनी। पतिम् उत्थापयाम् आस बाहुभ्यां परिगृह्य वै।

mārkaṇḍeya uvāca. sāvitrī tata utthāya keśān saṃyamya bhāminī. patim utthāpayām āsa bāhubhyāṃ parigṛhya vai.

उत्थाय सत्यवांश् चापि प्रमृज्याङ्गानि पाणिना। दिशः सर्वाः समालोक्य कठिने दृष्टिम् आदधे।

utthāya satyavāṃś cāpi pramṛjyāṅgāni pāṇinā. diśaḥ sarvāḥ samālokya kaṭhine dṛṣṭim ādadhe.

तम् उवाचाथ सावित्री श्वः फलानीह नेष्यसि। योगक्षेमार्थम् एतत् ते नेष्यामि परशुं त्व् अहम्।

tam uvācātha sāvitrī śvaḥ phalānīha neṣyasi. yogakṣemārtham etat te neṣyāmi paraśuṃ tv aham.

कृत्वा कठिनभारं सा वृक्षशाखावलम्बिनम्। गृहीत्वा परशुं भर्तुः सकाशं पुनर् आगमत्।

kṛtvā kaṭhinabhāraṃ sā vṛkṣaśākhāvalambinam. gṛhītvā paraśuṃ bhartuḥ sakāśaṃ punar āgamat.

वामे स्कन्धे तु वामोरूर् भर्तुर् बाहुं निवेश्य सा। दक्षिणेन परिष्वज्य जगाम मृदुगामिनी।

vāme skandhe tu vāmorūr bhartur bāhuṃ niveśya sā. dakṣiṇena pariṣvajya jagāma mṛdugāminī.

सत्यवान् उवाच। अभ्यासगमनाद् भीरु पन्थानो विदिता मम। वृक्षान्तरालोकितया ज्योत्स्नया चापि लक्षये।

satyavān uvāca. abhyāsagamanād bhīru panthāno viditā mama. vṛkṣāntarālokitayā jyotsnayā cāpi lakṣaye.

आगतौ स्वः पथा येन फलान्य् अवचितानि च। यथागतं शुभे गच्छ पन्थानं मा विचारय।

āgatau svaḥ pathā yena phalāny avacitāni ca. yathāgataṃ śubhe gaccha panthānaṃ mā vicāraya.

पलाशषण्डे चैतस्मिन् पन्था व्यावर्तते द्विधा। तस्योत्तरेण यः पन्थास् तेन गच्छ त्वरस्व च। स्वस्थो ऽस्मि बलवान् अस्मि दिदृक्षुः पितराव् उभौ।

palāśaṣaṇḍe caitasmin panthā vyāvartate dvidhā. tasyottareṇa yaḥ panthās tena gaccha tvarasva ca. svastho 'smi balavān asmi didṛkṣuḥ pitarāv ubhau.

मार्कण्डेय उवाच। ब्रुवन्न् एवं त्वरायुक्तः स प्रायाद् आश्रमं प्रति। सावित्रीसहितः श्रीमान् सत्यवान् संशितव्रतः।

mārkaṇḍeya uvāca. bruvann evaṃ tvarāyuktaḥ sa prāyād āśramaṃ prati. sāvitrīsahitaḥ śrīmān satyavān saṃśitavrataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...