महाभारत 3.266 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 266→

[mh-3-266] • 68 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। राघवस् तु ससौमित्रिः सुग्रीवेणाभिपालितः। वसन् माल्यवतः पृष्ठे ददर्श विमलं नभः।

mārkaṇḍeya uvāca. rāghavas tu sasaumitriḥ sugrīveṇābhipālitaḥ. vasan mālyavataḥ pṛṣṭhe dadarśa vimalaṃ nabhaḥ.

स दृष्ट्वा विमले व्योम्नि निर्मलं शशलक्षणम्। ग्रहनक्षत्रताराभिर् अनुयातम् अमित्रहा।

sa dṛṣṭvā vimale vyomni nirmalaṃ śaśalakṣaṇam. grahanakṣatratārābhir anuyātam amitrahā.

कुमुदोत्पलपद्मानां गन्धम् आदाय वायुना। महीधरस्थः शीतेन सहसा प्रतिबोधितः।

kumudotpalapadmānāṃ gandham ādāya vāyunā. mahīdharasthaḥ śītena sahasā pratibodhitaḥ.

प्रभाते लक्ष्मणं वीरम् अभ्यभाषत दुर्मनाः। सीतां संस्मृत्य धर्मात्मा रुद्धां राक्षसवेश्मनि।

prabhāte lakṣmaṇaṃ vīram abhyabhāṣata durmanāḥ. sītāṃ saṃsmṛtya dharmātmā ruddhāṃ rākṣasaveśmani.

गच्छ लक्ष्मण जानीहि किष्किन्धायां कपीश्वरम्। प्रमत्तं ग्राम्यधर्मेषु कृतघ्नं स्वार्थपण्डितम्।

gaccha lakṣmaṇa jānīhi kiṣkindhāyāṃ kapīśvaram. pramattaṃ grāmyadharmeṣu kṛtaghnaṃ svārthapaṇḍitam.

यो ऽसौ कुलाधमो मूढो मया राज्ये ऽभिषेचितः। सर्ववानरगोपुच्छा यम् ऋक्षाश् च भजन्ति वै।

yo 'sau kulādhamo mūḍho mayā rājye 'bhiṣecitaḥ. sarvavānaragopucchā yam ṛkṣāś ca bhajanti vai.

यदर्थं निहतो वाली मया रघुकुलोद्वह। त्वया सह महाबाहो किष्किन्धोपवने तदा।

yadarthaṃ nihato vālī mayā raghukulodvaha. tvayā saha mahābāho kiṣkindhopavane tadā.

कृतघ्नं तम् अहं मन्ये वानरापसदं भुवि। यो माम् एवंगतो मूढो न जानीते ऽद्य लक्ष्मण।

kṛtaghnaṃ tam ahaṃ manye vānarāpasadaṃ bhuvi. yo mām evaṃgato mūḍho na jānīte 'dya lakṣmaṇa.

असौ मन्ये न जानीते समयप्रतिपादनम्। कृतोपकारं मां नूनम् अवमन्याल्पया धिया।

asau manye na jānīte samayapratipādanam. kṛtopakāraṃ māṃ nūnam avamanyālpayā dhiyā.

यदि तावद् अनुद्युक्तः शेते कामसुखात्मकः। नेतव्यो वालिमार्गेण सर्वभूतगतिं त्वया।

yadi tāvad anudyuktaḥ śete kāmasukhātmakaḥ. netavyo vālimārgeṇa sarvabhūtagatiṃ tvayā.

अथापि घटते ऽस्माकम् अर्थे वानरपुंगवः। तम् आदायैहि काकुत्स्थ त्वरावान् भव मा चिरम्।

athāpi ghaṭate 'smākam arthe vānarapuṃgavaḥ. tam ādāyaihi kākutstha tvarāvān bhava mā ciram.

इत्य् उक्तो लक्ष्मणो भ्रात्रा गुरुवाक्यहिते रतः। प्रतस्थे रुचिरं गृह्य समार्गणगुणं धनुः। किष्किन्धाद्वारम् आसाद्य प्रविवेशानिवारितः।

ity ukto lakṣmaṇo bhrātrā guruvākyahite rataḥ. pratasthe ruciraṃ gṛhya samārgaṇaguṇaṃ dhanuḥ. kiṣkindhādvāram āsādya praviveśānivāritaḥ.

सक्रोध इति तं मत्वा राजा प्रत्युद्ययौ हरिः। तं सदारो विनीतात्मा सुग्रीवः प्लवगाधिपः। पूजया प्रतिजग्राह प्रीयमाणस् तदर्हया।

sakrodha iti taṃ matvā rājā pratyudyayau hariḥ. taṃ sadāro vinītātmā sugrīvaḥ plavagādhipaḥ. pūjayā pratijagrāha prīyamāṇas tadarhayā.

तम् अब्रवीद् रामवचः सौमित्रिर् अकुतोभयः। स तत् सर्वम् अशेषेण श्रुत्वा प्रह्वः कृताञ्जलिः।

tam abravīd rāmavacaḥ saumitrir akutobhayaḥ. sa tat sarvam aśeṣeṇa śrutvā prahvaḥ kṛtāñjaliḥ.

सभृत्यदारो राजेन्द्र सुग्रीवो वानराधिपः। इदम् आह वचः प्रीतो लक्ष्मणं नरकुञ्जरम्।

sabhṛtyadāro rājendra sugrīvo vānarādhipaḥ. idam āha vacaḥ prīto lakṣmaṇaṃ narakuñjaram.

नास्मि लक्ष्मण दुर्मेधा न कृतघ्नो न निर्घृणः। श्रूयतां यः प्रयत्नो मे सीतापर्येषणे कृतः।

nāsmi lakṣmaṇa durmedhā na kṛtaghno na nirghṛṇaḥ. śrūyatāṃ yaḥ prayatno me sītāparyeṣaṇe kṛtaḥ.

दिशः प्रस्थापिताः सर्वे विनीता हरयो मया। सर्वेषां च कृतः कालो मासेनागमनं पुनः।

diśaḥ prasthāpitāḥ sarve vinītā harayo mayā. sarveṣāṃ ca kṛtaḥ kālo māsenāgamanaṃ punaḥ.

यैर् इयं सवना साद्रिः सपुरा सागराम्बरा। विचेतव्या मही वीर सग्रामनगराकरा।

yair iyaṃ savanā sādriḥ sapurā sāgarāmbarā. vicetavyā mahī vīra sagrāmanagarākarā.

स मासः पञ्चरात्रेण पूर्णो भवितुम् अर्हति। ततः श्रोष्यसि रामेण सहितः सुमहत् प्रियम्।

sa māsaḥ pañcarātreṇa pūrṇo bhavitum arhati. tataḥ śroṣyasi rāmeṇa sahitaḥ sumahat priyam.

इत्य् उक्तो लक्ष्मणस् तेन वानरेन्द्रेण धीमता। त्यक्त्वा रोषम् अदीनात्मा सुग्रीवं प्रत्यपूजयत्।

ity ukto lakṣmaṇas tena vānarendreṇa dhīmatā. tyaktvā roṣam adīnātmā sugrīvaṃ pratyapūjayat.

स रामं सहसुग्रीवो माल्यवत्पृष्ठम् आस्थितम्। अभिगम्योदयं तस्य कार्यस्य प्रत्यवेदयत्।

sa rāmaṃ sahasugrīvo mālyavatpṛṣṭham āsthitam. abhigamyodayaṃ tasya kāryasya pratyavedayat.

इत्य् एवं वानरेन्द्रास् ते समाजग्मुः सहस्रशः। आयाता वानरास् तदा। दिशस् तिस्रो वानरेन्द्राः। दिशस् तिस्रो विचित्याथ न तु ये दक्षिणां गताः।

ity evaṃ vānarendrās te samājagmuḥ sahasraśaḥ. āyātā vānarās tadā. diśas tisro vānarendrāḥ. diśas tisro vicityātha na tu ye dakṣiṇāṃ gatāḥ.

आचख्युस् ते तु रामाय महीं सागरमेखलाम्। विचितां न तु वैदेह्या दर्शनं रावणस्य वा।

ācakhyus te tu rāmāya mahīṃ sāgaramekhalām. vicitāṃ na tu vaidehyā darśanaṃ rāvaṇasya vā.

गतास् तु दक्षिणाम् आशां ये वै वानरपुंगवाः। आशावांस् तेषु काकुत्स्थः प्राणान् आर्तो ऽप्य् अधारयत्।

gatās tu dakṣiṇām āśāṃ ye vai vānarapuṃgavāḥ. āśāvāṃs teṣu kākutsthaḥ prāṇān ārto 'py adhārayat.

द्विमासोपरमे काले व्यतीते प्लवगास् ततः। सुग्रीवम् अभिगम्येदं त्वरिता वाक्यम् अब्रुवन्।

dvimāsoparame kāle vyatīte plavagās tataḥ. sugrīvam abhigamyedaṃ tvaritā vākyam abruvan.

रक्षितं वालिना यत् तत् स्फीतं मधुवनं महत्। त्वया च प्लवगश्रेष्ठ तद् भुङ्क्ते पवनात्मजः।

rakṣitaṃ vālinā yat tat sphītaṃ madhuvanaṃ mahat. tvayā ca plavagaśreṣṭha tad bhuṅkte pavanātmajaḥ.

वालिपुत्रो ऽङ्गदश् चैव ये चान्ये प्लवगर्षभाः। विचेतुं दक्षिणाम् आशां राजन् प्रस्थापितास् त्वया।

vāliputro 'ṅgadaś caiva ye cānye plavagarṣabhāḥ. vicetuṃ dakṣiṇām āśāṃ rājan prasthāpitās tvayā.

तेषां तं प्रणयं श्रुत्वा मेने स कृतकृत्यताम्। कृतार्थानां हि भृत्यानाम् एतद् भवति चेष्टितम्।

teṣāṃ taṃ praṇayaṃ śrutvā mene sa kṛtakṛtyatām. kṛtārthānāṃ hi bhṛtyānām etad bhavati ceṣṭitam.

स तद् रामाय मेधावी शशंस प्लवगर्षभः। रामश् चाप्य् अनुमानेन मेने दृष्टां तु मैथिलीम्।

sa tad rāmāya medhāvī śaśaṃsa plavagarṣabhaḥ. rāmaś cāpy anumānena mene dṛṣṭāṃ tu maithilīm.

हनूमत्प्रमुखाश् चापि विश्रान्तास् ते प्लवंगमाः। अभिजग्मुर् हरीन्द्रं तं रामलक्ष्मणसंनिधौ।

hanūmatpramukhāś cāpi viśrāntās te plavaṃgamāḥ. abhijagmur harīndraṃ taṃ rāmalakṣmaṇasaṃnidhau.

गतिं च मुखवर्णं च दृष्ट्वा रामो हनूमतः। अगमत् प्रत्ययं भूयो दृष्टा सीतेति भारत।

gatiṃ ca mukhavarṇaṃ ca dṛṣṭvā rāmo hanūmataḥ. agamat pratyayaṃ bhūyo dṛṣṭā sīteti bhārata.

हनूमत्प्रमुखास् ते तु वानराः पूर्णमानसाः। प्रणेमुर् विधिवद् रामं सुग्रीवं लक्ष्मणं तथा।

hanūmatpramukhās te tu vānarāḥ pūrṇamānasāḥ. praṇemur vidhivad rāmaṃ sugrīvaṃ lakṣmaṇaṃ tathā.

तान् उवाचागतान् रामः प्रगृह्य सशरं धनुः। अपि मां जीवयिष्यध्वम् अपि वः कृतकृत्यता।

tān uvācāgatān rāmaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ. api māṃ jīvayiṣyadhvam api vaḥ kṛtakṛtyatā.

अपि राज्यम् अयोध्यायां कारयिष्याम्य् अहं पुनः। निहत्य समरे शत्रून् आहृत्य जनकात्मजाम्।

api rājyam ayodhyāyāṃ kārayiṣyāmy ahaṃ punaḥ. nihatya samare śatrūn āhṛtya janakātmajām.

अमोक्षयित्वा वैदेहीम् अहत्वा च रिपून् रणे। हृतदारो ऽवधूतश् च नाहं जीवितुम् उत्सहे।

amokṣayitvā vaidehīm ahatvā ca ripūn raṇe. hṛtadāro 'vadhūtaś ca nāhaṃ jīvitum utsahe.

इत्य् उक्तवचनं रामं प्रत्युवाचानिलात्मजः। प्रियम् आख्यामि ते राम दृष्टा सा जानकी मया।

ity uktavacanaṃ rāmaṃ pratyuvācānilātmajaḥ. priyam ākhyāmi te rāma dṛṣṭā sā jānakī mayā.

विचित्य दक्षिणाम् आशां सपर्वतवनाकराम्। श्रान्ताः काले व्यतीते स्म दृष्टवन्तो महागुहाम्।

vicitya dakṣiṇām āśāṃ saparvatavanākarām. śrāntāḥ kāle vyatīte sma dṛṣṭavanto mahāguhām.

प्रविशामो वयं तां तु बहुयोजनम् आयताम्। अन्धकारां सुविपिनां गहनां कीटसेविताम्।

praviśāmo vayaṃ tāṃ tu bahuyojanam āyatām. andhakārāṃ suvipināṃ gahanāṃ kīṭasevitām.

गत्वा सुमहद् अध्वानम् आदित्यस्य प्रभां ततः। दृष्टवन्तः स्म तत्रैव भवनं दिव्यम् अन्तरा।

gatvā sumahad adhvānam ādityasya prabhāṃ tataḥ. dṛṣṭavantaḥ sma tatraiva bhavanaṃ divyam antarā.

मयस्य किल दैत्यस्य तदासीद् वेश्म राघव। तत्र प्रभावती नाम तपो ऽतप्यत तापसी।

mayasya kila daityasya tadāsīd veśma rāghava. tatra prabhāvatī nāma tapo 'tapyata tāpasī.

तया दत्तानि भोज्यानि पानानि विविधानि च। भुक्त्वा लब्धबलाः सन्तस् तयोक्तेन पथा ततः।

tayā dattāni bhojyāni pānāni vividhāni ca. bhuktvā labdhabalāḥ santas tayoktena pathā tataḥ.

निर्याय तस्माद् उद्देशात् पश्यामो लवणाम्भसः। समीपे सह्यमलयौ दर्दुरं च महागिरिम्।

niryāya tasmād uddeśāt paśyāmo lavaṇāmbhasaḥ. samīpe sahyamalayau darduraṃ ca mahāgirim.

ततो मलयम् आरुह्य पश्यन्तो वरुणालयम्। विषण्णा व्यथिताः खिन्ना निराशा जीविते भृशम्।

tato malayam āruhya paśyanto varuṇālayam. viṣaṇṇā vyathitāḥ khinnā nirāśā jīvite bhṛśam.

अनेकशतविस्तीर्णं योजनानां महोदधिम्। तिमिनक्रझषावासं चिन्तयन्तः सुदुःखिताः।

anekaśatavistīrṇaṃ yojanānāṃ mahodadhim. timinakrajhaṣāvāsaṃ cintayantaḥ suduḥkhitāḥ.

तत्रानशनसंकल्पं कृत्वासीना वयं तदा। ततः कथान्ते गृध्रस्य जटायोर् अभवत् कथा।

tatrānaśanasaṃkalpaṃ kṛtvāsīnā vayaṃ tadā. tataḥ kathānte gṛdhrasya jaṭāyor abhavat kathā.

ततः पर्वतशृङ्गाभं घोररूपं भयावहम्। पक्षिणं दृष्टवन्तः स्म वैनतेयम् इवापरम्।

tataḥ parvataśṛṅgābhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham. pakṣiṇaṃ dṛṣṭavantaḥ sma vainateyam ivāparam.

सो ऽस्मान् अतर्कयद् भोक्तुम् अथाभ्येत्य वचो ऽब्रवीत्। भोः क एष मम भ्रातुर् जटायोः कुरुते कथाम्।

so 'smān atarkayad bhoktum athābhyetya vaco 'bravīt. bhoḥ ka eṣa mama bhrātur jaṭāyoḥ kurute kathām.

संपातिर् नाम तस्याहं ज्येष्ठो भ्राता खगाधिपः। अन्योन्यस्पर्धयारूढाव् आवाम् आदित्यसंसदम्।

saṃpātir nāma tasyāhaṃ jyeṣṭho bhrātā khagādhipaḥ. anyonyaspardhayārūḍhāv āvām ādityasaṃsadam.

ततो दग्धाव् इमौ पक्षौ न दग्धौ तु जटायुषः। तदा मे चिरदृष्टः स भ्राता गृध्रपतिः प्रियः। निर्दग्धपक्षः पतितो ह्य् अहम् अस्मिन् महागिरौ। द्रष्टुं वीरं न शक्नोमि भ्रातरं वै जटायुषम्।

tato dagdhāv imau pakṣau na dagdhau tu jaṭāyuṣaḥ. tadā me ciradṛṣṭaḥ sa bhrātā gṛdhrapatiḥ priyaḥ. nirdagdhapakṣaḥ patito hy aham asmin mahāgirau. draṣṭuṃ vīraṃ na śaknomi bhrātaraṃ vai jaṭāyuṣam.

तस्यैवं वदतो ऽस्माभिर् हतो भ्राता निवेदितः। व्यसनं भवतश् चेदं संक्षेपाद् वै निवेदितम्।

tasyaivaṃ vadato 'smābhir hato bhrātā niveditaḥ. vyasanaṃ bhavataś cedaṃ saṃkṣepād vai niveditam.

स संपातिस् तदा राजञ् श्रुत्वा सुमहद् अप्रियम्। विषण्णचेताः पप्रच्छ पुनर् अस्मान् अरिंदम।

sa saṃpātis tadā rājañ śrutvā sumahad apriyam. viṣaṇṇacetāḥ papraccha punar asmān ariṃdama.

कः स रामः कथं सीता जटायुश् च कथं हतः। इच्छामि सर्वम् एवैतच् छ्रोतुं प्लवगसत्तमाः।

kaḥ sa rāmaḥ kathaṃ sītā jaṭāyuś ca kathaṃ hataḥ. icchāmi sarvam evaitac chrotuṃ plavagasattamāḥ.

तस्याहं सर्वम् एवैतं भवतो व्यसनागमम्। प्रायोपवेशने चैव हेतुं विस्तरतो ऽब्रुवम्।

tasyāhaṃ sarvam evaitaṃ bhavato vyasanāgamam. prāyopaveśane caiva hetuṃ vistarato 'bruvam.

सो ऽस्मान् उत्थापयाम् आस वाक्येनानेन पक्षिराट्। रावणो विदितो मह्यं लङ्का चास्य महापुरी।

so 'smān utthāpayām āsa vākyenānena pakṣirāṭ. rāvaṇo vidito mahyaṃ laṅkā cāsya mahāpurī.

दृष्टा पारे समुद्रस्य त्रिकूटगिरिकन्दरे। भवित्री तत्र वैदेही न मे ऽस्त्य् अत्र विचारणा।

dṛṣṭā pāre samudrasya trikūṭagirikandare. bhavitrī tatra vaidehī na me 'sty atra vicāraṇā.

इति तस्य वचः श्रुत्वा वयम् उत्थाय सत्वराः। सागरप्लवने मन्त्रं मन्त्रयामः परंतप।

iti tasya vacaḥ śrutvā vayam utthāya satvarāḥ. sāgaraplavane mantraṃ mantrayāmaḥ paraṃtapa.

नाध्यवस्यद् यदा कश् चित् सागरस्य विलङ्घने। ततः पितरम् आविश्य पुप्लुवे ऽहं महार्णवम्। शतयोजनविस्तीर्णं निहत्य जलराक्षसीम्।

nādhyavasyad yadā kaś cit sāgarasya vilaṅghane. tataḥ pitaram āviśya pupluve 'haṃ mahārṇavam. śatayojanavistīrṇaṃ nihatya jalarākṣasīm.

तत्र सीता मया दृष्टा रावणान्तःपुरे सती। उपवासतपःशीला भर्तृदर्शनलालसा। जटिला मलदिग्धाङ्गी कृशा दीना तपस्विनी।

tatra sītā mayā dṛṣṭā rāvaṇāntaḥpure satī. upavāsatapaḥśīlā bhartṛdarśanalālasā. jaṭilā maladigdhāṅgī kṛśā dīnā tapasvinī.

निमित्तैस् ताम् अहं सीताम् उपलभ्य पृथग्विधैः। उपसृत्याब्रुवं चार्याम् अभिगम्य रहोगताम्।

nimittais tām ahaṃ sītām upalabhya pṛthagvidhaiḥ. upasṛtyābruvaṃ cāryām abhigamya rahogatām.

सीते रामस्य दूतो ऽहं वानरो मारुतात्मजः। त्वद्दर्शनम् अभिप्रेप्सुर् इह प्राप्तो विहायसा।

sīte rāmasya dūto 'haṃ vānaro mārutātmajaḥ. tvaddarśanam abhiprepsur iha prāpto vihāyasā.

राजपुत्रौ कुशलिनौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ। सर्वशाखामृगेन्द्रेण सुग्रीवेणाभिपालितौ।

rājaputrau kuśalinau bhrātarau rāmalakṣmaṇau. sarvaśākhāmṛgendreṇa sugrīveṇābhipālitau.

कुशलं त्वाब्रवीद् रामः सीते सौमित्रिणा सह। सखिभावाच् च सुग्रीवः कुशलं त्वानुपृच्छति।

kuśalaṃ tvābravīd rāmaḥ sīte saumitriṇā saha. sakhibhāvāc ca sugrīvaḥ kuśalaṃ tvānupṛcchati.

क्षिप्रम् एष्यति ते भर्ता सर्वशाखामृगैः सह। प्रत्ययं कुरु मे देवि वानरो ऽस्मि न राक्षसः।

kṣipram eṣyati te bhartā sarvaśākhāmṛgaiḥ saha. pratyayaṃ kuru me devi vānaro 'smi na rākṣasaḥ.

मुहूर्तम् इव च ध्यात्वा सीता मां प्रत्युवाच ह। अवैमि त्वां हनूमन्तम् अविन्ध्यवचनाद् अहम्।

muhūrtam iva ca dhyātvā sītā māṃ pratyuvāca ha. avaimi tvāṃ hanūmantam avindhyavacanād aham.

अविन्ध्यो हि महाबाहो राक्षसो वृद्धसंमतः। कथितस् तेन सुग्रीवस् त्वद्विधैः सचिवैर् वृतः।

avindhyo hi mahābāho rākṣaso vṛddhasaṃmataḥ. kathitas tena sugrīvas tvadvidhaiḥ sacivair vṛtaḥ.

गम्यताम् इति चोक्त्वा मां सीता प्रादाद् इमं मणिम्। धारिता येन वैदेही कालम् एतम् अनिन्दिता।

gamyatām iti coktvā māṃ sītā prādād imaṃ maṇim. dhāritā yena vaidehī kālam etam aninditā.

प्रत्ययार्थं कथां चेमां कथयाम् आस जानकी। क्षिप्ताम् इषीकां काकस्य चित्रकूटे महागिरौ। भवता पुरुषव्याघ्र प्रत्यभिज्ञानकारणात्। एकाक्षी विकलः काकः सुदुष्टात्मा कृतश् च वै।

pratyayārthaṃ kathāṃ cemāṃ kathayām āsa jānakī. kṣiptām iṣīkāṃ kākasya citrakūṭe mahāgirau. bhavatā puruṣavyāghra pratyabhijñānakāraṇāt. ekākṣī vikalaḥ kākaḥ suduṣṭātmā kṛtaś ca vai.

श्रावयित्वा तदात्मानं ततो दग्ध्वा च तां पुरीम्। संप्राप्त इति तं रामः प्रियवादिनम् अर्चयत्।

śrāvayitvā tadātmānaṃ tato dagdhvā ca tāṃ purīm. saṃprāpta iti taṃ rāmaḥ priyavādinam arcayat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...