महाभारत 3.263 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 263→

[mh-3-263] • 43 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। सखा दशरथस्यासीज् जटायुर् अरुणात्मजः। गृध्रराजो महावीर्यः संपातिर् यस्य सोदरः।

mārkaṇḍeya uvāca. sakhā daśarathasyāsīj jaṭāyur aruṇātmajaḥ. gṛdhrarājo mahāvīryaḥ saṃpātir yasya sodaraḥ.

स ददर्श तदा सीतां रावणाङ्कगतां स्नुषाम्। क्रोधाद् अभ्यद्रवत् पक्षी रावणं राक्षसेश्वरम्।

sa dadarśa tadā sītāṃ rāvaṇāṅkagatāṃ snuṣām. krodhād abhyadravat pakṣī rāvaṇaṃ rākṣaseśvaram.

अथैनम् अब्रवीद् गृध्रो मुञ्च मुञ्चेति मैथिलीम्। ध्रियमाणे मयि कथं हरिष्यसि निशाचर। न हि मे मोक्ष्यसे जीवन् यदि नोत्सृजसे वधूम्।

athainam abravīd gṛdhro muñca muñceti maithilīm. dhriyamāṇe mayi kathaṃ hariṣyasi niśācara. na hi me mokṣyase jīvan yadi notsṛjase vadhūm.

उक्त्वैवं राक्षसेन्द्रं तं चकर्त नखरैर् भृशम्। पक्षतुण्डप्रहारैश् च बहुशो जर्जरीकृतः। चक्षार रुधिरं भूरि गिरिः प्रस्रवणैर् इव।

uktvaivaṃ rākṣasendraṃ taṃ cakarta nakharair bhṛśam. pakṣatuṇḍaprahāraiś ca bahuśo jarjarīkṛtaḥ. cakṣāra rudhiraṃ bhūri giriḥ prasravaṇair iva.

स वध्यमानो गृध्रेण रामप्रियहितैषिणा। अभिदुद्राव संक्रुद्धः पतगेन्द्रं दशाननः। खड्गम् आदाय चिच्छेद भुजौ तस्य पतत्रिणः।

sa vadhyamāno gṛdhreṇa rāmapriyahitaiṣiṇā. abhidudrāva saṃkruddhaḥ patagendraṃ daśānanaḥ. khaḍgam ādāya ciccheda bhujau tasya patatriṇaḥ.

निहत्य गृध्रराजं स छिन्नाभ्रशिखरोपमम्। ऊर्ध्वम् आचक्रमे सीतां गृहीत्वाङ्केन राक्षसः।

nihatya gṛdhrarājaṃ sa chinnābhraśikharopamam. ūrdhvam ācakrame sītāṃ gṛhītvāṅkena rākṣasaḥ.

यत्र यत्र तु वैदेही पश्यत्य् आश्रममण्डलम्। सरो वा सरितं वापि तत्र मुञ्चति भूषणम्।

yatra yatra tu vaidehī paśyaty āśramamaṇḍalam. saro vā saritaṃ vāpi tatra muñcati bhūṣaṇam.

सा ददर्श गिरिप्रस्थे पञ्च वानरपुंगवान्। तत्र वासो महद् दिव्यम् उत्ससर्ज मनस्विनी।

sā dadarśa giriprasthe pañca vānarapuṃgavān. tatra vāso mahad divyam utsasarja manasvinī.

तत् तेषां वानरेन्द्राणां पपात पवनोद्धुतम्। मध्ये सुपीतं पञ्चानां विद्युन् मेघान्तरे यथा। अथ लङ्केश्वरो मानी समुत्तीर्य महोदधिम्। सीतां निवेशयाम् आस भवने नन्दनोपमे। अचिरेणातिचक्राम खेचरः खे चरन्न् इव। ददर्शाथ पुरीं रम्यां बहुद्वारां मनोरमाम्। प्राकारवप्रसंबाधां निर्मितां विश्वकर्मणा। प्रविवेश पुरीं लङ्कां ससीतो राक्षसेश्वरः। एवं हृत्वा रामपत्नीं रावणो ऽगात् स्वकां पुरीम्।

tat teṣāṃ vānarendrāṇāṃ papāta pavanoddhutam. madhye supītaṃ pañcānāṃ vidyun meghāntare yathā. atha laṅkeśvaro mānī samuttīrya mahodadhim. sītāṃ niveśayām āsa bhavane nandanopame. acireṇāticakrāma khecaraḥ khe carann iva. dadarśātha purīṃ ramyāṃ bahudvārāṃ manoramām. prākāravaprasaṃbādhāṃ nirmitāṃ viśvakarmaṇā. praviveśa purīṃ laṅkāṃ sasīto rākṣaseśvaraḥ. evaṃ hṛtvā rāmapatnīṃ rāvaṇo 'gāt svakāṃ purīm.

एवं हृतायां वैदेह्यां रामो हत्वा महामृगम्। निवृत्तो ददृशे धीमान् भ्रातरं लक्ष्मणं तदा।

evaṃ hṛtāyāṃ vaidehyāṃ rāmo hatvā mahāmṛgam. nivṛtto dadṛśe dhīmān bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ tadā.

कथम् उत्सृज्य वैदेहीं वने राक्षससेविते। इत्य् एवं भ्रातरं दृष्ट्वा प्राप्तो ऽसीति व्यगर्हयत्।

katham utsṛjya vaidehīṃ vane rākṣasasevite. ity evaṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā prāpto 'sīti vyagarhayat.

मृगरूपधरेणाथ रक्षसा सो ऽपकर्षणम्। भ्रातुर् आगमनं चैव चिन्तयन् पर्यतप्यत।

mṛgarūpadhareṇātha rakṣasā so 'pakarṣaṇam. bhrātur āgamanaṃ caiva cintayan paryatapyata.

गर्हयन्न् एव रामस् तु त्वरितस् तं समासदत्। अपि जीवति वैदेही नेति पश्यामि लक्ष्मण।

garhayann eva rāmas tu tvaritas taṃ samāsadat. api jīvati vaidehī neti paśyāmi lakṣmaṇa.

तस्य तत् सर्वम् आचख्यौ सीताया लक्ष्मणो वचः। यद् उक्तवत्य् असदृशं वैदेही पश्चिमं वचः।

tasya tat sarvam ācakhyau sītāyā lakṣmaṇo vacaḥ. yad uktavaty asadṛśaṃ vaidehī paścimaṃ vacaḥ.

दह्यमानेन तु हृदा रामो ऽभ्यपतद् आश्रमम्। स ददर्श तदा गृध्रं निहतं पर्वतोपमम्।

dahyamānena tu hṛdā rāmo 'bhyapatad āśramam. sa dadarśa tadā gṛdhraṃ nihataṃ parvatopamam.

राक्षसं शङ्कमानस् तु विकृष्य बलवद् धनुः। अभ्यधावत काकुत्स्थस् ततस् तं सहलक्ष्मणः।

rākṣasaṃ śaṅkamānas tu vikṛṣya balavad dhanuḥ. abhyadhāvata kākutsthas tatas taṃ sahalakṣmaṇaḥ.

स ताव् उवाच तेजस्वी सहितौ रामलक्ष्मणौ। गृध्रराजो ऽस्मि भद्रं वां सखा दशरथस्य ह।

sa tāv uvāca tejasvī sahitau rāmalakṣmaṇau. gṛdhrarājo 'smi bhadraṃ vāṃ sakhā daśarathasya ha.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा संगृह्य धनुषी शुभे। को ऽयं पितरम् अस्माकं नाम्नाहेत्य् ऊचतुश् च तौ।

tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃgṛhya dhanuṣī śubhe. ko 'yaṃ pitaram asmākaṃ nāmnāhety ūcatuś ca tau.

ततो ददृशतुस् तौ तं छिन्नपक्षद्वयं तथा। तयोः शशंस गृध्रस् तु सीतार्थे रावणाद् वधम्।

tato dadṛśatus tau taṃ chinnapakṣadvayaṃ tathā. tayoḥ śaśaṃsa gṛdhras tu sītārthe rāvaṇād vadham.

अपृच्छद् राघवो गृध्रं रावणः कां दिशं गतः। तस्य गृध्रः शिरःकम्पैर् आचचक्षे ममार च।

apṛcchad rāghavo gṛdhraṃ rāvaṇaḥ kāṃ diśaṃ gataḥ. tasya gṛdhraḥ śiraḥkampair ācacakṣe mamāra ca.

दक्षिणाम् इति काकुत्स्थो विदित्वास्य तद् इङ्गितम्। संस्कारं लम्भयाम् आस सखायं पूजयन् पितुः। अहो धन्यः सुभाग्यो ऽसौ जटायुर् इति भारतीम्। दिवि शृण्वन् गतः सिद्धिं सिद्धानाम् अपि दुर्लभाम्।

dakṣiṇām iti kākutstho viditvāsya tad iṅgitam. saṃskāraṃ lambhayām āsa sakhāyaṃ pūjayan pituḥ. aho dhanyaḥ subhāgyo 'sau jaṭāyur iti bhāratīm. divi śṛṇvan gataḥ siddhiṃ siddhānām api durlabhām.

ततो दृष्ट्वाश्रमपदं व्यपविद्धबृसीघटम्। विध्वस्तकलशं शून्यं गोमायुबलसेवितम्।

tato dṛṣṭvāśramapadaṃ vyapaviddhabṛsīghaṭam. vidhvastakalaśaṃ śūnyaṃ gomāyubalasevitam.

दुःखशोकसमाविष्टौ वैदेहीहरणार्दितौ। जग्मतुर् दण्डकारण्यं दक्षिणेन परंतपौ।

duḥkhaśokasamāviṣṭau vaidehīharaṇārditau. jagmatur daṇḍakāraṇyaṃ dakṣiṇena paraṃtapau.

वने महति तस्मिंस् तु रामः सौमित्रिणा सह। ददर्श मृगयूथानि द्रवमाणानि सर्वशः। शब्दं च घोरं सत्त्वानां दावाग्नेर् इव वर्धतः।

vane mahati tasmiṃs tu rāmaḥ saumitriṇā saha. dadarśa mṛgayūthāni dravamāṇāni sarvaśaḥ. śabdaṃ ca ghoraṃ sattvānāṃ dāvāgner iva vardhataḥ.

अपश्येतां मुहूर्ताच् च कबन्धं घोरदर्शनम्। मेघपर्वतसंकाशं शालस्कन्धं महाभुजम्। उरोगतविशालाक्षं महोदरमहामुखम्।

apaśyetāṃ muhūrtāc ca kabandhaṃ ghoradarśanam. meghaparvatasaṃkāśaṃ śālaskandhaṃ mahābhujam. urogataviśālākṣaṃ mahodaramahāmukham.

यदृच्छयाथ तद् रक्षः करे जग्राह लक्ष्मणम्। विषादम् अगमत् सद्यः सौमित्रिर् अथ भारत।

yadṛcchayātha tad rakṣaḥ kare jagrāha lakṣmaṇam. viṣādam agamat sadyaḥ saumitrir atha bhārata.

स रामम् अभिसंप्रेक्ष्य कृष्यते येन तन्मुखम्। विषण्णश् चाब्रवीद् रामं पश्यावस्थाम् इमां मम।

sa rāmam abhisaṃprekṣya kṛṣyate yena tanmukham. viṣaṇṇaś cābravīd rāmaṃ paśyāvasthām imāṃ mama.

हरणं चैव वैदेह्या मम चायम् उपप्लवः। राज्यभ्रंशश् च भवतस् तातस्य मरणं तथा।

haraṇaṃ caiva vaidehyā mama cāyam upaplavaḥ. rājyabhraṃśaś ca bhavatas tātasya maraṇaṃ tathā.

नाहं त्वां सह वैदेह्या समेतं कोसलागतम्। द्रक्ष्यामि पृथिवीराज्ये पितृपैतामहे स्थितम्।

nāhaṃ tvāṃ saha vaidehyā sametaṃ kosalāgatam. drakṣyāmi pṛthivīrājye pitṛpaitāmahe sthitam.

द्रक्ष्यन्त्य् आर्यस्य धन्या ये कुशलाजशमीलवैः। अभिषिक्तस्य वदनं सोमं साभ्रलवं यथा।

drakṣyanty āryasya dhanyā ye kuśalājaśamīlavaiḥ. abhiṣiktasya vadanaṃ somaṃ sābhralavaṃ yathā.

एवं बहुविधं धीमान् विललाप स लक्ष्मणः। तम् उवाचाथ काकुत्स्थः संभ्रमेष्व् अप्य् असंभ्रमः।

evaṃ bahuvidhaṃ dhīmān vilalāpa sa lakṣmaṇaḥ. tam uvācātha kākutsthaḥ saṃbhrameṣv apy asaṃbhramaḥ.

मा विषीद नरव्याघ्र नैष कश् चिन् मयि स्थिते। शक्तो धर्षयितुं वीर सुमित्रानन्दिवर्धन। छिन्ध्य् अस्य दक्षिणं बाहुं छिन्नः सव्यो मया भुजः।

mā viṣīda naravyāghra naiṣa kaś cin mayi sthite. śakto dharṣayituṃ vīra sumitrānandivardhana. chindhy asya dakṣiṇaṃ bāhuṃ chinnaḥ savyo mayā bhujaḥ.

इत्य् एवं वदता तस्य भुजो रामेण पातितः। खड्गेन भृशतीक्ष्णेन निकृत्तस् तिलकाण्डवत्।

ity evaṃ vadatā tasya bhujo rāmeṇa pātitaḥ. khaḍgena bhṛśatīkṣṇena nikṛttas tilakāṇḍavat.

ततो ऽस्य दक्षिणं बाहुं खड्गेनाजघ्निवान् बली। सौमित्रिर् अपि संप्रेक्ष्य भ्रातरं राघवं स्थितम्।

tato 'sya dakṣiṇaṃ bāhuṃ khaḍgenājaghnivān balī. saumitrir api saṃprekṣya bhrātaraṃ rāghavaṃ sthitam.

पुनर् अभ्याहनत् पार्श्वे तद् रक्षो लक्ष्मणो भृशम्। गतासुर् अपतद् भूमौ कबन्धः सुमहांस् ततः।

punar abhyāhanat pārśve tad rakṣo lakṣmaṇo bhṛśam. gatāsur apatad bhūmau kabandhaḥ sumahāṃs tataḥ.

तस्य देहाद् विनिःसृत्य पुरुषो दिव्यदर्शनः। ददृशे दिवम् आस्थाय दिवि सूर्य इव ज्वलन्।

tasya dehād viniḥsṛtya puruṣo divyadarśanaḥ. dadṛśe divam āsthāya divi sūrya iva jvalan.

पप्रच्छ रामस् तं वाग्मी कस् त्वं प्रब्रूहि पृच्छतः। कामया किम् इदं चित्रम् आश्चर्यं प्रतिभाति मे।

papraccha rāmas taṃ vāgmī kas tvaṃ prabrūhi pṛcchataḥ. kāmayā kim idaṃ citram āścaryaṃ pratibhāti me.

तस्याचचक्षे गन्धर्वो विश्वावसुर् अहं नृप। प्राप्तो ब्रह्मानुशापेन योनिं राक्षससेविताम्।

tasyācacakṣe gandharvo viśvāvasur ahaṃ nṛpa. prāpto brahmānuśāpena yoniṃ rākṣasasevitām.

रावणेन हृता सीता राज्ञा लङ्कानिवासिना। सुग्रीवम् अभिगच्छस्व स ते साह्यं करिष्यति।

rāvaṇena hṛtā sītā rājñā laṅkānivāsinā. sugrīvam abhigacchasva sa te sāhyaṃ kariṣyati.

एषा पम्पा शिवजला हंसकारण्डवायुता। ऋश्यमूकस्य शैलस्य संनिकर्षे तटाकिनी।

eṣā pampā śivajalā haṃsakāraṇḍavāyutā. ṛśyamūkasya śailasya saṃnikarṣe taṭākinī.

संवसत्य् अत्र सुग्रीवश् चतुर्भिः सचिवैः सह। भ्राता वानरराजस्य वालिनो हेममालिनः। तेन त्वं सह संगम्य दुःखमूलं निवेदय। समानशीलो भवतः साहायं स करिष्यति।

saṃvasaty atra sugrīvaś caturbhiḥ sacivaiḥ saha. bhrātā vānararājasya vālino hemamālinaḥ. tena tvaṃ saha saṃgamya duḥkhamūlaṃ nivedaya. samānaśīlo bhavataḥ sāhāyaṃ sa kariṣyati.

एतावच् छक्यम् अस्माभिर् वक्तुं द्रष्टासि जानकीम्। ध्रुवं वानरराजस्य विदितो रावणालयः।

etāvac chakyam asmābhir vaktuṃ draṣṭāsi jānakīm. dhruvaṃ vānararājasya vidito rāvaṇālayaḥ.

इत्य् उक्त्वान्तर्हितो दिव्यः पुरुषः स महाप्रभः। विस्मयं जग्मतुश् चोभौ तौ वीरौ रामलक्ष्मणौ।

ity uktvāntarhito divyaḥ puruṣaḥ sa mahāprabhaḥ. vismayaṃ jagmatuś cobhau tau vīrau rāmalakṣmaṇau.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...