महाभारत 3.245 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 245→

[mh-3-245] • 34 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। वने निवसतां तेषां पाण्डवानां महात्मनाम्। वर्षाण्य् एकादशातीयुः कृच्छ्रेण भरतर्षभ।

vaiśaṃpāyana uvāca. vane nivasatāṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām. varṣāṇy ekādaśātīyuḥ kṛcchreṇa bharatarṣabha.

फलमूलाशनास् ते हि सुखार्हा दुःखम् उत्तमम्। प्राप्तकालम् अनुध्यान्तः सेहुर् उत्तमपूरुषाः।

phalamūlāśanās te hi sukhārhā duḥkham uttamam. prāptakālam anudhyāntaḥ sehur uttamapūruṣāḥ.

युधिष्ठिरस् तु राजर्षिर् आत्मकर्मापराधजम्। चिन्तयन् स महाबाहुर् भ्रातॄणां दुःखम् उत्तमम्।

yudhiṣṭhiras tu rājarṣir ātmakarmāparādhajam. cintayan sa mahābāhur bhrātṝṇāṃ duḥkham uttamam.

न सुष्वाप सुखं राजा हृदि शल्यैर् इवार्पितैः। दौरात्म्यम् अनुपश्यंस् तत् काले द्यूतोद्भवस्य हि।

na suṣvāpa sukhaṃ rājā hṛdi śalyair ivārpitaiḥ. daurātmyam anupaśyaṃs tat kāle dyūtodbhavasya hi.

संस्मरन् परुषा वाचः सूतपुत्रस्य पाण्डवः। निःश्वासपरमो दीनो बिभ्रत् कोपविषं महत्।

saṃsmaran paruṣā vācaḥ sūtaputrasya pāṇḍavaḥ. niḥśvāsaparamo dīno bibhrat kopaviṣaṃ mahat.

अर्जुनो यमजौ चोभौ द्रौपदी च यशस्विनी। स च भीमो महातेजाः सर्वेषाम् उत्तमो बली। चिरस्य जातधर्मज्ञं सासूयम् इव ते तदा। युधिष्ठिरम् उदीक्षन्तः सेहुर् दुःखम् अनुत्तमम्।

arjuno yamajau cobhau draupadī ca yaśasvinī. sa ca bhīmo mahātejāḥ sarveṣām uttamo balī. cirasya jātadharmajñaṃ sāsūyam iva te tadā. yudhiṣṭhiram udīkṣantaḥ sehur duḥkham anuttamam.

अवशिष्टम् अल्पकालं मन्वानाः पुरुषर्षभाः। वपुर् अन्यद् इवाकार्षुर् उत्साहामर्षचेष्टितैः।

avaśiṣṭam alpakālaṃ manvānāḥ puruṣarṣabhāḥ. vapur anyad ivākārṣur utsāhāmarṣaceṣṭitaiḥ.

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य व्यासः सत्यवतीसुतः। आजगाम महायोगी पाण्डवान् अवलोककः।

kasya cit tv atha kālasya vyāsaḥ satyavatīsutaḥ. ājagāma mahāyogī pāṇḍavān avalokakaḥ.

तम् आगतम् अभिप्रेक्ष्य कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। प्रत्युद्गम्य महात्मानं प्रत्यगृह्णाद् यथाविधि।

tam āgatam abhiprekṣya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. pratyudgamya mahātmānaṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi.

तम् आसीनम् उपासीनः शुश्रूषुर् नियतेन्द्रियः। तोषयन् प्रणिपातेन व्यासं पाण्डवनन्दनः।

tam āsīnam upāsīnaḥ śuśrūṣur niyatendriyaḥ. toṣayan praṇipātena vyāsaṃ pāṇḍavanandanaḥ.

तान् अवेक्ष्य कृशान् पौत्रान् वने वन्येन जीवतः। महर्षिर् अनुकम्पार्थम् अब्रवीद् बाष्पगद्गदम्।

tān avekṣya kṛśān pautrān vane vanyena jīvataḥ. maharṣir anukampārtham abravīd bāṣpagadgadam.

युधिष्ठिर महाबाहो शृणु धर्मभृतां वर। नातप्ततपसः पुत्र प्राप्नुवन्ति महत् सुखम्।

yudhiṣṭhira mahābāho śṛṇu dharmabhṛtāṃ vara. nātaptatapasaḥ putra prāpnuvanti mahat sukham.

सुखदुःखे हि पुरुषः पर्यायेणोपसेवते। नात्यन्तम् असुखं कश् चित् प्राप्नोति पुरुषर्षभ।

sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇopasevate. nātyantam asukhaṃ kaś cit prāpnoti puruṣarṣabha.

प्रज्ञावांस् त्व् एव पुरुषः संयुक्तः परया धिया। उदयास्तमयज्ञो हि न शोचति न हृष्यति।

prajñāvāṃs tv eva puruṣaḥ saṃyuktaḥ parayā dhiyā. udayāstamayajño hi na śocati na hṛṣyati.

सुखम् आपतितं सेवेद् दुःखम् आपतितं सहेत्। कालप्राप्तम् उपासीत सस्यानाम् इव कर्षकः।

sukham āpatitaṃ seved duḥkham āpatitaṃ sahet. kālaprāptam upāsīta sasyānām iva karṣakaḥ.

तपसो हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत्। नासाध्यं तपसः किं चिद् इति बुध्यस्व भारत।

tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat. nāsādhyaṃ tapasaḥ kiṃ cid iti budhyasva bhārata.

सत्यम् आर्जवम् अक्रोधः संविभागो दमः शमः। अनसूयाविहिंसा च शौचम् इन्द्रियसंयमः। साधनानि महाराज नराणां पुण्यकर्मणाम्।

satyam ārjavam akrodhaḥ saṃvibhāgo damaḥ śamaḥ. anasūyāvihiṃsā ca śaucam indriyasaṃyamaḥ. sādhanāni mahārāja narāṇāṃ puṇyakarmaṇām.

अधर्मरुचयो मूढास् तिर्यग्गतिपरायणाः। कृच्छ्रां योनिम् अनुप्राप्य न सुखं विन्दते जनाः। कर्मभूमिर् इयं तात फलभूमिर् असौ परा।

adharmarucayo mūḍhās tiryaggatiparāyaṇāḥ. kṛcchrāṃ yonim anuprāpya na sukhaṃ vindate janāḥ. karmabhūmir iyaṃ tāta phalabhūmir asau parā.

इह यत् क्रियते कर्म तत् परत्रोपभुज्यते। मूले सिक्तस्य वृक्षस्य फलं शाखासु दृश्यते। तस्माच् छरीरं युञ्जीत तपसा नियमेन च।

iha yat kriyate karma tat paratropabhujyate. mūle siktasya vṛkṣasya phalaṃ śākhāsu dṛśyate. tasmāc charīraṃ yuñjīta tapasā niyamena ca.

यथाशक्ति प्रयच्छेच् च संपूज्याभिप्रणम्य च। काले पात्रे च हृष्टात्मा राजन् विगतमत्सरः।

yathāśakti prayacchec ca saṃpūjyābhipraṇamya ca. kāle pātre ca hṛṣṭātmā rājan vigatamatsaraḥ.

सत्यवादी लभेतायुर् अनायासम् अथार्जवी। अक्रोधनो ऽनसूयश् च निर्वृतिं लभते पराम्।

satyavādī labhetāyur anāyāsam athārjavī. akrodhano 'nasūyaś ca nirvṛtiṃ labhate parām.

दान्तः शमपरः शश्वत् परिक्लेशं न विन्दति। न च तप्यति दान्तात्मा दृष्ट्वा परगतां श्रियम्।

dāntaḥ śamaparaḥ śaśvat parikleśaṃ na vindati. na ca tapyati dāntātmā dṛṣṭvā paragatāṃ śriyam.

संविभक्ता च दाता च भोगवान् सुखवान् नरः। भवत्य् अहिंसकश् चैव परमारोग्यम् अश्नुते।

saṃvibhaktā ca dātā ca bhogavān sukhavān naraḥ. bhavaty ahiṃsakaś caiva paramārogyam aśnute.

मान्यान् मानयिता जन्म कुले महति विन्दति। विन्दते सुखम् अत्यन्तम् इह लोके परत्र च। व्यसनैर् न तु संयोगं प्राप्नोति विजितेन्द्रियः।

mānyān mānayitā janma kule mahati vindati. vindate sukham atyantam iha loke paratra ca. vyasanair na tu saṃyogaṃ prāpnoti vijitendriyaḥ.

शुभानुशयबुद्धिर् हि संयुक्तः कालधर्मणा। प्रादुर्भवति तद्योगात् कल्याणमतिर् एव सः।

śubhānuśayabuddhir hi saṃyuktaḥ kāladharmaṇā. prādurbhavati tadyogāt kalyāṇamatir eva saḥ.

युधिष्ठिर उवाच। भगवन् दानधर्माणां तपसो वा महामुने। किं स्विद् बहुगुणं प्रेत्य किं वा दुष्करम् उच्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. bhagavan dānadharmāṇāṃ tapaso vā mahāmune. kiṃ svid bahuguṇaṃ pretya kiṃ vā duṣkaram ucyate.

व्यास उवाच। दानान् न दुष्करतरं पृथिव्याम् अस्ति किं चन। अर्थे हि महती तृष्णा स च दुःखेन लभ्यते। राजन् प्रत्यक्षम् एवैतद् दृश्यते लोकसाक्षिकम्।

vyāsa uvāca. dānān na duṣkarataraṃ pṛthivyām asti kiṃ cana. arthe hi mahatī tṛṣṇā sa ca duḥkhena labhyate. rājan pratyakṣam evaitad dṛśyate lokasākṣikam.

परित्यज्य प्रियान् प्राणान् धनार्थं हि महाहवम्। प्रविशन्ति नरा वीराः समुद्रम् अटवीं तथा। शास्त्रार्थकुशला भुवि। तथैव प्रतिपद्यन्ते।

parityajya priyān prāṇān dhanārthaṃ hi mahāhavam. praviśanti narā vīrāḥ samudram aṭavīṃ tathā. śāstrārthakuśalā bhuvi. tathaiva pratipadyante.

कृषिगोरक्ष्यम् इत्य् एके प्रतिपद्यन्ति मानवाः। पुरुषाः प्रेष्यताम् एके निर्गच्छन्ति धनार्थिनः।

kṛṣigorakṣyam ity eke pratipadyanti mānavāḥ. puruṣāḥ preṣyatām eke nirgacchanti dhanārthinaḥ.

तस्य दुःखार्जितस्यैवं परित्यागः सुदुष्करः। न दुष्करतरं दानात् तस्माद् दानं मतं मम। तद् दुष्करतरं दानं तस्माद् दानं विशिष्यते।

tasya duḥkhārjitasyaivaṃ parityāgaḥ suduṣkaraḥ. na duṣkarataraṃ dānāt tasmād dānaṃ mataṃ mama. tad duṣkarataraṃ dānaṃ tasmād dānaṃ viśiṣyate.

विशेषस् त्व् अत्र विज्ञेयो न्यायेनोपार्जितं धनम्। पात्रे देशे च काले च साधुभ्यः प्रतिपादयेत्। श्रद्धया विधिवत् पात्रे दत्तस्यान्तो न विद्यते।

viśeṣas tv atra vijñeyo nyāyenopārjitaṃ dhanam. pātre deśe ca kāle ca sādhubhyaḥ pratipādayet. śraddhayā vidhivat pātre dattasyānto na vidyate.

अन्यायसमुपात्तेन दानधर्मो धनेन यः। क्रियते न स कर्तारं त्रायते महतो भयात्।

anyāyasamupāttena dānadharmo dhanena yaḥ. kriyate na sa kartāraṃ trāyate mahato bhayāt.

पात्रे दानं स्वल्पम् अपि काले दत्तं युधिष्ठिर। मनसा सुविशुद्धेन प्रेत्यानन्तफलं स्मृतम्। देशे काले च पात्रे च मुद्गलः श्रद्धयान्वितः। व्रीहिद्रोणं प्रदायाथ परमं पदम् आप्तवान्।

pātre dānaṃ svalpam api kāle dattaṃ yudhiṣṭhira. manasā suviśuddhena pretyānantaphalaṃ smṛtam. deśe kāle ca pātre ca mudgalaḥ śraddhayānvitaḥ. vrīhidroṇaṃ pradāyātha paramaṃ padam āptavān.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। व्रीहिद्रोणपरित्यागाद् यत् फलं प्राप मुद्गलः।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. vrīhidroṇaparityāgād yat phalaṃ prāpa mudgalaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...