महाभारत 3.238 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 238→

[mh-3-238] • 49 श्लोकाः

दुर्योधन उवाच। चित्रसेनं समागम्य प्रहसन्न् अर्जुनस् तदा। इदं वचनम् अक्लीबम् अब्रवीत् परवीरहा।

duryodhana uvāca. citrasenaṃ samāgamya prahasann arjunas tadā. idaṃ vacanam aklībam abravīt paravīrahā.

भ्रातॄन् अर्हसि नो वीर मोक्तुं गन्धर्वसत्तम। अनर्हा धर्षणं हीमे जीवमानेषु पाण्डुषु।

bhrātṝn arhasi no vīra moktuṃ gandharvasattama. anarhā dharṣaṇaṃ hīme jīvamāneṣu pāṇḍuṣu.

एवम् उक्तस् तु गन्धर्वः पाण्डवेन महात्मना। उवाच यत् कर्ण वयं मन्त्रयन्तो विनिर्गताः। द्रष्टारः स्म सुखाद् धीनान् सदारान् पाण्डवान् इति। स्थितो राज्ये च्युतान् स्थानाच् छ्रिया हीनाञ् श्रियावृताः।

evam uktas tu gandharvaḥ pāṇḍavena mahātmanā. uvāca yat karṇa vayaṃ mantrayanto vinirgatāḥ. draṣṭāraḥ sma sukhād dhīnān sadārān pāṇḍavān iti. sthito rājye cyutān sthānāc chriyā hīnāñ śriyāvṛtāḥ.

तस्मिन्न् उच्चार्यमाणे तु गन्धर्वेण वचस्य् अथ। भूमेर् विवरम् अन्वैच्छं प्रवेष्टुं व्रीडयान्वितः।

tasminn uccāryamāṇe tu gandharveṇa vacasy atha. bhūmer vivaram anvaicchaṃ praveṣṭuṃ vrīḍayānvitaḥ.

युधिष्ठिरम् अथागम्य गन्धर्वाः सह पाण्डवैः। अस्मद्दुर्मन्त्रितं तस्मै बद्धांश् चास्मान् न्यवेदयन्।

yudhiṣṭhiram athāgamya gandharvāḥ saha pāṇḍavaiḥ. asmaddurmantritaṃ tasmai baddhāṃś cāsmān nyavedayan.

स्त्रीसमक्षम् अहं दीनो बद्धः शत्रुवशं गतः। युधिष्ठिरस्योपहृतः किं नु दुःखम् अतः परम्।

strīsamakṣam ahaṃ dīno baddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ. yudhiṣṭhirasyopahṛtaḥ kiṃ nu duḥkham ataḥ param.

ये मे निराकृता नित्यं रिपुर् येषाम् अहं सदा। तैर् मोक्षितो ऽहं दुर्बुद्धिर् दत्तं तैर् जीवितं च मे।

ye me nirākṛtā nityaṃ ripur yeṣām ahaṃ sadā. tair mokṣito 'haṃ durbuddhir dattaṃ tair jīvitaṃ ca me.

प्राप्तः स्यां यद्य् अहं वीर वधं तस्मिन् महारणे। श्रेयस् तद् भविता मह्यम् एवंभूतं न जीवितम्।

prāptaḥ syāṃ yady ahaṃ vīra vadhaṃ tasmin mahāraṇe. śreyas tad bhavitā mahyam evaṃbhūtaṃ na jīvitam.

भवेद् यशः पृथिव्यां मे ख्यातं गन्धर्वतो वधात्। प्राप्ताश् च लोकाः पुण्याः स्युर् महेन्द्रसदने ऽक्षयाः।

bhaved yaśaḥ pṛthivyāṃ me khyātaṃ gandharvato vadhāt. prāptāś ca lokāḥ puṇyāḥ syur mahendrasadane 'kṣayāḥ.

यत् त्व् अद्य मे व्यवसितं तच् छृणुध्वं नरर्षभाः। इह प्रायम् उपासिष्ये यूयं व्रजत वै गृहान्। भ्रातरश् चैव मे सर्वे प्रयान्त्व् अद्य पुरं प्रति।

yat tv adya me vyavasitaṃ tac chṛṇudhvaṃ nararṣabhāḥ. iha prāyam upāsiṣye yūyaṃ vrajata vai gṛhān. bhrātaraś caiva me sarve prayāntv adya puraṃ prati.

कर्णप्रभृतयश् चैव सुहृदो बान्धवाश् च ये। दुःशासनं पुरस्कृत्य प्रयान्त्व् अद्य पुरं प्रति।

karṇaprabhṛtayaś caiva suhṛdo bāndhavāś ca ye. duḥśāsanaṃ puraskṛtya prayāntv adya puraṃ prati.

न ह्य् अहं प्रतियास्यामि पुरं शत्रुनिराकृतः। शत्रुमानापहो भूत्वा सुहृदां मानकृत् तथा। कामं रणशिरस्य् अद्य शत्रुभिर् वै विमानितः। कारणैर् अस्म्य् अभिहितः शत्रुभिर् वै विमानितः। अकारणे ऽस्म्य् अभिजितः शत्रुभिर् वै विमानितः।

na hy ahaṃ pratiyāsyāmi puraṃ śatrunirākṛtaḥ. śatrumānāpaho bhūtvā suhṛdāṃ mānakṛt tathā. kāmaṃ raṇaśirasy adya śatrubhir vai vimānitaḥ. kāraṇair asmy abhihitaḥ śatrubhir vai vimānitaḥ. akāraṇe 'smy abhijitaḥ śatrubhir vai vimānitaḥ.

स सुहृच्छोकदो भूत्वा शत्रूणां हर्षवर्धनः। वारणाह्वयम् आसाद्य किं वक्ष्यामि जनाधिपम्।

sa suhṛcchokado bhūtvā śatrūṇāṃ harṣavardhanaḥ. vāraṇāhvayam āsādya kiṃ vakṣyāmi janādhipam.

भीष्मो द्रोणः कृपो द्रौणिर् विदुरः संजयस् तथा। बाह्लीकः सोमदत्तश् च ये चान्ये वृद्धसंमताः।

bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇir viduraḥ saṃjayas tathā. bāhlīkaḥ somadattaś ca ye cānye vṛddhasaṃmatāḥ.

ब्राह्मणाः श्रेणिमुख्याश् च तथोदासीनवृत्तयः। किं मां वक्ष्यन्ति किं चापि प्रतिवक्ष्यामि तान् अहम्।

brāhmaṇāḥ śreṇimukhyāś ca tathodāsīnavṛttayaḥ. kiṃ māṃ vakṣyanti kiṃ cāpi prativakṣyāmi tān aham.

रिपूणां शिरसि स्थित्वा तथा विक्रम्य चोरसि। आत्मदोषात् परिभ्रष्टः कथं वक्ष्यामि तान् अहम्।

ripūṇāṃ śirasi sthitvā tathā vikramya corasi. ātmadoṣāt paribhraṣṭaḥ kathaṃ vakṣyāmi tān aham.

दुर्विनीताः श्रियं प्राप्य विद्याम् ऐश्वर्यम् एव च। तिष्ठन्ति न चिरं भद्रे यथाहं मदगर्वितः।

durvinītāḥ śriyaṃ prāpya vidyām aiśvaryam eva ca. tiṣṭhanti na ciraṃ bhadre yathāhaṃ madagarvitaḥ.

अहो बत यथेदं मे कष्टं दुश्चरितं कृतम्। स्वयं दुर्बुद्धिना मोहाद् येन प्राप्तो ऽस्मि संशयम्।

aho bata yathedaṃ me kaṣṭaṃ duścaritaṃ kṛtam. svayaṃ durbuddhinā mohād yena prāpto 'smi saṃśayam.

तस्मात् प्रायम् उपासिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम्। चेतयानो हि को जीवेत् कृच्छ्राच् छत्रुभिर् उद्धृतः।

tasmāt prāyam upāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum. cetayāno hi ko jīvet kṛcchrāc chatrubhir uddhṛtaḥ.

शत्रुभिश् चावहसितो मानी पौरुषवर्जितः। पाण्डवैर् विक्रमाढ्यैश् च सावमानम् अवेक्षितः।

śatrubhiś cāvahasito mānī pauruṣavarjitaḥ. pāṇḍavair vikramāḍhyaiś ca sāvamānam avekṣitaḥ.

वैशंपायन उवाच। एवं चिन्तापरिगतो दुःशासनम् अथाब्रवीत्। दुःशासन निबोधेदं वचनं मम भारत।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ cintāparigato duḥśāsanam athābravīt. duḥśāsana nibodhedaṃ vacanaṃ mama bhārata.

प्रतीच्छ त्वं मया दत्तम् अभिषेकं नृपो भव। प्रशाधि पृथिवीं स्फीतां कर्णसौबलपालिताम्।

pratīccha tvaṃ mayā dattam abhiṣekaṃ nṛpo bhava. praśādhi pṛthivīṃ sphītāṃ karṇasaubalapālitām.

भ्रातॄन् पालय विस्रब्धं मरुतो वृत्रहा यथा। बान्धवास् त्वोपजीवन्तु देवा इव शतक्रतुम्।

bhrātṝn pālaya visrabdhaṃ maruto vṛtrahā yathā. bāndhavās tvopajīvantu devā iva śatakratum.

ब्राह्मणेषु सदा वृत्तिं कुर्वीथाश् चाप्रमादतः। बन्धूनां सुहृदां चैव भवेथास् त्वं गतिः सदा।

brāhmaṇeṣu sadā vṛttiṃ kurvīthāś cāpramādataḥ. bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhavethās tvaṃ gatiḥ sadā.

ज्ञातींश् चाप्य् अनुपश्येथा विष्णुर् देवगणान् इव। गुरवः पालनीयास् ते गच्छ पालय मेदिनीम्।

jñātīṃś cāpy anupaśyethā viṣṇur devagaṇān iva. guravaḥ pālanīyās te gaccha pālaya medinīm.

नन्दयन् सुहृदः सर्वाञ् शात्रवांश् चावभर्त्सयन्। कण्ठे चैनं परिष्वज्य गम्यताम् इत्य् उवाच ह।

nandayan suhṛdaḥ sarvāñ śātravāṃś cāvabhartsayan. kaṇṭhe cainaṃ pariṣvajya gamyatām ity uvāca ha.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा दीनो दुःशासनो ऽब्रवीत्। अश्रुकण्ठः सुदुःखार्तः प्राञ्जलिः प्रणिपत्य च। सगद्गदम् इदं वाक्यं भ्रातरं ज्येष्ठम् आत्मनः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā dīno duḥśāsano 'bravīt. aśrukaṇṭhaḥ suduḥkhārtaḥ prāñjaliḥ praṇipatya ca. sagadgadam idaṃ vākyaṃ bhrātaraṃ jyeṣṭham ātmanaḥ.

प्रसीदेत्य् अपतद् भूमौ दूयमानेन चेतसा। दुःखितः पादयोस् तस्य नेत्रजं जलम् उत्सृजन्।

prasīdety apatad bhūmau dūyamānena cetasā. duḥkhitaḥ pādayos tasya netrajaṃ jalam utsṛjan.

उक्तवांश् च नरव्याघ्रो नैतद् एवं भविष्यति। विदीर्येत् सनगा भूमिर् द्यौश् चापि शकलीभवेत्। रविर् आत्मप्रभां जह्यात् सोमः शीतांशुतां त्यजेत्।

uktavāṃś ca naravyāghro naitad evaṃ bhaviṣyati. vidīryet sanagā bhūmir dyauś cāpi śakalībhavet. ravir ātmaprabhāṃ jahyāt somaḥ śītāṃśutāṃ tyajet.

वायुः शैघ्र्यम् अथो जह्याद् धिमवांश् च परिव्रजेत्। शुष्येत् तोयं समुद्रेषु वह्निर् अप्य् उष्णतां त्यजेत्।

vāyuḥ śaighryam atho jahyād dhimavāṃś ca parivrajet. śuṣyet toyaṃ samudreṣu vahnir apy uṣṇatāṃ tyajet.

न चाहं त्वद् ऋते राजन् प्रशासेयं वसुंधराम्। पुनः पुनः प्रसीदेति वाक्यं चेदम् उवाच ह। शत्रूणां शोककृद् राजन् सुहृदां शोकनाशनः। त्वम् एव नः कुले राजा भविष्यसि शतं समाः।

na cāhaṃ tvad ṛte rājan praśāseyaṃ vasuṃdharām. punaḥ punaḥ prasīdeti vākyaṃ cedam uvāca ha. śatrūṇāṃ śokakṛd rājan suhṛdāṃ śokanāśanaḥ. tvam eva naḥ kule rājā bhaviṣyasi śataṃ samāḥ.

एवम् उक्त्वा स राजेन्द्र सस्वनं प्ररुरोद ह। पादौ संगृह्य मानार्हौ भ्रातुर् ज्येष्ठस्य भारत।

evam uktvā sa rājendra sasvanaṃ praruroda ha. pādau saṃgṛhya mānārhau bhrātur jyeṣṭhasya bhārata.

तथा तौ दुःखितौ दृष्ट्वा दुःशासनसुयोधनौ। अभिगम्य व्यथाविष्टः कर्णस् तौ प्रत्यभाषत।

tathā tau duḥkhitau dṛṣṭvā duḥśāsanasuyodhanau. abhigamya vyathāviṣṭaḥ karṇas tau pratyabhāṣata.

विषीदथः किं कौरव्यौ बालिश्यात् प्राकृताव् इव। न शोकः शोचमानस्य विनिवर्तेत कस्य चित्।

viṣīdathaḥ kiṃ kauravyau bāliśyāt prākṛtāv iva. na śokaḥ śocamānasya vinivarteta kasya cit.

यदा च शोचतः शोको व्यसनं नापकर्षति। सामर्थ्यं किं त्व् अतः शोके शोचमानौ प्रपश्यथः। धृतिं गृह्णीत मा शत्रूञ् शोचन्तौ नन्दयिष्यथः। धृतिमन्तो जयं शत्रूञ् शोचन्तौ नाभविष्यथ।

yadā ca śocataḥ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati. sāmarthyaṃ kiṃ tv ataḥ śoke śocamānau prapaśyathaḥ. dhṛtiṃ gṛhṇīta mā śatrūñ śocantau nandayiṣyathaḥ. dhṛtimanto jayaṃ śatrūñ śocantau nābhaviṣyatha.

कर्तव्यं हि कृतं राजन् पाण्डवैस् तव मोक्षणम्। नित्यम् एव प्रियं कार्यं राज्ञो विषयवासिभिः। पाल्यमानास् त्वया ते हि निवसन्ति गतज्वराः।

kartavyaṃ hi kṛtaṃ rājan pāṇḍavais tava mokṣaṇam. nityam eva priyaṃ kāryaṃ rājño viṣayavāsibhiḥ. pālyamānās tvayā te hi nivasanti gatajvarāḥ.

नार्हस्य् एवंगते मन्युं कर्तुं प्राकृतवद् यथा। विषण्णास् तव सोदर्यास् त्वयि प्रायं समास्थिते। तद् अलं दुःखितान् एतान् कर्तुं सर्वान् नराधिप। तद् अलं दुःखितान् एतान् कर्तुं सर्वान् नराधिप। उत्तिष्ठ व्रज भद्रं ते समाश्वासय सोदरान्।

nārhasy evaṃgate manyuṃ kartuṃ prākṛtavad yathā. viṣaṇṇās tava sodaryās tvayi prāyaṃ samāsthite. tad alaṃ duḥkhitān etān kartuṃ sarvān narādhipa. tad alaṃ duḥkhitān etān kartuṃ sarvān narādhipa. uttiṣṭha vraja bhadraṃ te samāśvāsaya sodarān.

राजन्न् अद्यावगच्छामि तवेह लघुसत्त्वताम्। अल्पत्वं च तथा बुद्धेः कार्याणाम् अविवेकिताम्। किम् अत्र चित्रं यद् वीर मोक्षितः पाण्डवैर् असि। सद्यो वशं समापन्नः शत्रूणां शत्रुकर्शन।

rājann adyāvagacchāmi taveha laghusattvatām. alpatvaṃ ca tathā buddheḥ kāryāṇām avivekitām. kim atra citraṃ yad vīra mokṣitaḥ pāṇḍavair asi. sadyo vaśaṃ samāpannaḥ śatrūṇāṃ śatrukarśana.

सेनाजीवैश् च कौरव्य तथा विषयवासिभिः। अज्ञातैर् यदि वा ज्ञातैः कर्तव्यं नृपतेः प्रियम्।

senājīvaiś ca kauravya tathā viṣayavāsibhiḥ. ajñātair yadi vā jñātaiḥ kartavyaṃ nṛpateḥ priyam.

प्रायः प्रधानाः पुरुषाः क्षोभयन्त्य् अरिवाहिनीम्। निगृह्यन्ते च युद्धेषु मोक्ष्यन्ते च स्वसैनिकैः।

prāyaḥ pradhānāḥ puruṣāḥ kṣobhayanty arivāhinīm. nigṛhyante ca yuddheṣu mokṣyante ca svasainikaiḥ.

सेनाजीवाश् च ये राज्ञां विषये सन्ति मानवाः। तैः संगम्य नृपार्थाय यतितव्यं यथातथम्।

senājīvāś ca ye rājñāṃ viṣaye santi mānavāḥ. taiḥ saṃgamya nṛpārthāya yatitavyaṃ yathātatham.

यद्य् एवं पाण्डवै राजन् भवद्विषयवासिभिः। यदृच्छया मोक्षितो ऽद्य तत्र का परिदेवना।

yady evaṃ pāṇḍavai rājan bhavadviṣayavāsibhiḥ. yadṛcchayā mokṣito 'dya tatra kā paridevanā.

न चैतत् साधु यद् राजन् पाण्डवास् त्वां नृपोत्तम। स्वसेनया संप्रयान्तं नानुयान्ति स्म पृष्ठतः।

na caitat sādhu yad rājan pāṇḍavās tvāṃ nṛpottama. svasenayā saṃprayāntaṃ nānuyānti sma pṛṣṭhataḥ.

शूराश् च बलवन्तश् च संयुगेष्व् अपलायिनः। भवतस् ते सभायां वै प्रेष्यतां पूर्वम् आगताः।

śūrāś ca balavantaś ca saṃyugeṣv apalāyinaḥ. bhavatas te sabhāyāṃ vai preṣyatāṃ pūrvam āgatāḥ.

पाण्डवेयानि रत्नानि त्वम् अद्याप्य् उपभुञ्जसे। सत्त्वस्थान् पाण्डवान् पश्य न ते प्रायम् उपाविशन्। तद् अलं ते महाबाहो बुद्धिः प्रायोपवेशने। उत्तिष्ठ राजन् भद्रं ते न चिन्तां कर्तुम् अर्हसि।

pāṇḍaveyāni ratnāni tvam adyāpy upabhuñjase. sattvasthān pāṇḍavān paśya na te prāyam upāviśan. tad alaṃ te mahābāho buddhiḥ prāyopaveśane. uttiṣṭha rājan bhadraṃ te na cintāṃ kartum arhasi.

अवश्यम् एव नृपते राज्ञो विषयवासिभिः। प्रियाण्य् आचरितव्यानि तत्र का परिदेवना।

avaśyam eva nṛpate rājño viṣayavāsibhiḥ. priyāṇy ācaritavyāni tatra kā paridevanā.

मद्वाक्यम् एतद् राजेन्द्र यद्य् एवं न करिष्यसि। स्थास्यामीह भवत्पादौ शुश्रूषन्न् अरिमर्दन।

madvākyam etad rājendra yady evaṃ na kariṣyasi. sthāsyāmīha bhavatpādau śuśrūṣann arimardana.

नोत्सहे जीवितुम् अहं त्वद्विहीनो नरर्षभ। प्रायोपविष्टस् तु नृप राज्ञां हास्यो भविष्यसि।

notsahe jīvitum ahaṃ tvadvihīno nararṣabha. prāyopaviṣṭas tu nṛpa rājñāṃ hāsyo bhaviṣyasi.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तु कर्णेन राजा दुर्योधनस् तदा। नैवोत्थातुं मनश् चक्रे स्वर्गाय कृतनिश्चयः।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tu karṇena rājā duryodhanas tadā. naivotthātuṃ manaś cakre svargāya kṛtaniścayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...