महाभारत 3.202 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 202→

[mh-3-202] • 25 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। एवम् उक्तः स विप्रस् तु धर्मव्याधेन भारत। कथाम् अकथयद् भूयो मनसः प्रीतिवर्धनीम्।

mārkaṇḍeya uvāca. evam uktaḥ sa vipras tu dharmavyādhena bhārata. kathām akathayad bhūyo manasaḥ prītivardhanīm.

ब्राह्मण। महाभूतानि यान्य् आहुः पञ्च धर्मविदां वर। एकैकस्य गुणान् सम्यक् पञ्चानाम् अपि मे वद।

brāhmaṇa. mahābhūtāni yāny āhuḥ pañca dharmavidāṃ vara. ekaikasya guṇān samyak pañcānām api me vada.

व्याध उवाच। भूमिर् आपस् तथा ज्योतिर् वायुर् आकाशम् एव च। गुणोत्तराणि सर्वाणि तेषां वक्ष्यामि ते गुणान्।

vyādha uvāca. bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca. guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ vakṣyāmi te guṇān.

भूमिः पञ्चगुणा ब्रह्मन्न् उदकं च चतुर्गुणम्। गुणास् त्रयस् तेजसि च त्रयश् चाकाशवातयोः।

bhūmiḥ pañcaguṇā brahmann udakaṃ ca caturguṇam. guṇās trayas tejasi ca trayaś cākāśavātayoḥ.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धश् च पञ्चमः। एते गुणाः पञ्च भूमेः सर्वेभ्यो गुणवत्तराः।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ. ete guṇāḥ pañca bhūmeḥ sarvebhyo guṇavattarāḥ.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसश् चापि द्विजोत्तम। अपाम् एते गुणा ब्रह्मन् कीर्तितास् तव सुव्रत।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi dvijottama. apām ete guṇā brahman kīrtitās tava suvrata.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च तेजसो ऽथ गुणास् त्रयः। शब्दः स्पर्शश् च वायौ तु शब्द आकाश एव च।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ. śabdaḥ sparśaś ca vāyau tu śabda ākāśa eva ca.

एते पञ्चदश ब्रह्मन् गुणा भूतेषु पञ्चसु। वर्तन्ते सर्वभूतेषु येषु लोकाः प्रतिष्ठिताः। अन्योन्यं नातिवर्तन्ते संपच् च भवति द्विज।

ete pañcadaśa brahman guṇā bhūteṣu pañcasu. vartante sarvabhūteṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ. anyonyaṃ nātivartante saṃpac ca bhavati dvija.

यदा तु विषमीभावम् आचरन्ति चराचराः। तदा देही देहम् अन्यं व्यतिरोहति कालतः।

yadā tu viṣamībhāvam ācaranti carācarāḥ. tadā dehī deham anyaṃ vyatirohati kālataḥ.

आनुपूर्व्या विनश्यन्ति जायन्ते चानुपूर्वशः। तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः। यैर् आवृतम् इदं सर्वं जगत् स्थावरजङ्गमम्।

ānupūrvyā vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ. tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ. yair āvṛtam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam.

इन्द्रियैः सृज्यते यद् यत् तत् तद् व्यक्तम् इति स्मृतम्। अव्यक्तम् इति विज्ञेयं लिङ्गग्राह्यम् अतीन्द्रियम्।

indriyaiḥ sṛjyate yad yat tat tad vyaktam iti smṛtam. avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam.

यथास्वं ग्राहकान्य् एषां शब्दादीनाम् इमानि तु। इन्द्रियाणि यदा देही धारयन्न् इह तप्यते।

yathāsvaṃ grāhakāny eṣāṃ śabdādīnām imāni tu. indriyāṇi yadā dehī dhārayann iha tapyate.

लोके विततम् आत्मानं लोकं चात्मनि पश्यति। परावरज्ञः सक्तः सन् सर्वभूतानि पश्यति।

loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati. parāvarajñaḥ saktaḥ san sarvabhūtāni paśyati.

पश्यतः सर्वभूतानि सर्वावस्थासु सर्वदा। ब्रह्मभूतस्य संयोगो नाशुभेनोपपद्यते।

paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā. brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate.

ज्ञानमूलात्मकं क्लेशम् अतिवृत्तस्य मोहजम्। लोको बुद्धिप्रकाशेन ज्ञेयमार्गेण दृश्यते।

jñānamūlātmakaṃ kleśam ativṛttasya mohajam. loko buddhiprakāśena jñeyamārgeṇa dṛśyate.

अनादिनिधनं जन्तुम् आत्मयोनिं सदाव्ययम्। अनौपम्यम् अमूर्तं च भगवान् आह बुद्धिमान्। तपोमूलम् इदं सर्वं यन् मां विप्रानुपृच्छसि।

anādinidhanaṃ jantum ātmayoniṃ sadāvyayam. anaupamyam amūrtaṃ ca bhagavān āha buddhimān. tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ viprānupṛcchasi.

इन्द्रियाण्य् एव तत् सर्वं यत् स्वर्गनरकाव् उभौ। निगृहीतविसृष्टानि स्वर्गाय नरकाय च।

indriyāṇy eva tat sarvaṃ yat svarganarakāv ubhau. nigṛhītavisṛṣṭāni svargāya narakāya ca.

एष योगविधिः कृत्स्नो यावद् इन्द्रियधारणम्। एतन् मूलं हि तपसः कृत्स्नस्य नरकस्य च।

eṣa yogavidhiḥ kṛtsno yāvad indriyadhāraṇam. etan mūlaṃ hi tapasaḥ kṛtsnasya narakasya ca.

इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषम् ऋच्छत्य् असंशयम्। संनियम्य तु तान्य् एव ततः सिद्धिम् अवाप्नुते।

indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam. saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnute.

षण्णाम् आत्मनि नित्यानाम् ऐश्वर्यं यो ऽधिगच्छति। न स पापैः कुतो ऽनर्थैर् युज्यते विजितेन्द्रियः।

ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati. na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ.

रथः शरीरं पुरुषस्य दृष्टम्; आत्मा नियन्तेन्द्रियाण्य् आहुर् अश्वान्। तैर् अप्रमत्तः कुशली सदश्वैर्; दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः।

rathaḥ śarīraṃ puruṣasya dṛṣṭam; ātmā niyantendriyāṇy āhur aśvān. tair apramattaḥ kuśalī sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ.

षण्णाम् आत्मनि नित्यानाम् इन्द्रियाणां प्रमाथिनाम्। यो धीरो धारयेद् रश्मीन् स स्यात् परमसारथिः।

ṣaṇṇām ātmani nityānām indriyāṇāṃ pramāthinām. yo dhīro dhārayed raśmīn sa syāt paramasārathiḥ.

इन्द्रियाणां प्रसृष्टानां हयानाम् इव वर्त्मसु। धृतिं कुर्वीत सारथ्ये धृत्या तानि जयेद् ध्रुवम्।

indriyāṇāṃ prasṛṣṭānāṃ hayānām iva vartmasu. dhṛtiṃ kurvīta sārathye dhṛtyā tāni jayed dhruvam.

इन्द्रियाणां हि चरतां यन् मनो ऽनुविधीयते। तद् अस्य हरते बुद्धिं नावं वायुर् इवाम्भसि।

indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate. tad asya harate buddhiṃ nāvaṃ vāyur ivāmbhasi.

येषु विप्रतिपद्यन्ते षट्सु मोहात् फलागमे। तेष्व् अध्यवसिताध्यायी विन्दते ध्यानजं फलम्।

yeṣu vipratipadyante ṣaṭsu mohāt phalāgame. teṣv adhyavasitādhyāyī vindate dhyānajaṃ phalam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...