महाभारत 3.203 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 203→

[mh-3-203] • 51 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। एवं तु सूक्ष्मे कथिते धर्मव्याधेन भारत। ब्राह्मणः स पुनः सूक्ष्मं पप्रच्छ सुसमाहितः।

mārkaṇḍeya uvāca. evaṃ tu sūkṣme kathite dharmavyādhena bhārata. brāhmaṇaḥ sa punaḥ sūkṣmaṃ papraccha susamāhitaḥ.

ब्राह्मण उवाच। सत्त्वस्य रजसश् चैव तमसश् च यथातथम्। गुणांस् तत्त्वेन मे ब्रूहि यथावद् इह पृच्छतः।

brāhmaṇa uvāca. sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca yathātatham. guṇāṃs tattvena me brūhi yathāvad iha pṛcchataḥ.

व्याध उवाच। हन्त ते कथयिष्यामि यन् मां त्वं परिपृच्छसि। एषां गुणान् पृथक्त्वेन निबोध गदतो मम।

vyādha uvāca. hanta te kathayiṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. eṣāṃ guṇān pṛthaktvena nibodha gadato mama.

मोहात्मकं तमस् तेषां रज एषां प्रवर्तकम्। प्रकाशबहुलत्वाच् च सत्त्वं ज्याय इहोच्यते।

mohātmakaṃ tamas teṣāṃ raja eṣāṃ pravartakam. prakāśabahulatvāc ca sattvaṃ jyāya ihocyate.

अविद्याबहुलो मूढः स्वप्नशीलो विचेतनः। दुर्दृशीकस् तमोध्वस्तः सक्रोधस् तामसो ऽलसः।

avidyābahulo mūḍhaḥ svapnaśīlo vicetanaḥ. durdṛśīkas tamodhvastaḥ sakrodhas tāmaso 'lasaḥ.

प्रवृत्तवाक्यो मन्त्री च यो ऽनुराग्य् अभ्यसूयकः। विवित्समानो विप्रर्षे स्तब्धो मानी स राजसः।

pravṛttavākyo mantrī ca yo 'nurāgy abhyasūyakaḥ. vivitsamāno viprarṣe stabdho mānī sa rājasaḥ.

प्रकाशबहुलो धीरो निर्विवित्सो ऽनसूयकः। अक्रोधनो नरो धीमान् दान्तश् चैव स सात्त्विकः।

prakāśabahulo dhīro nirvivitso 'nasūyakaḥ. akrodhano naro dhīmān dāntaś caiva sa sāttvikaḥ.

सात्त्विकस् त्व् अथ संबुद्धो लोकवृत्तेन क्लिश्यते। यदा बुध्यति बोद्धव्यं लोकवृत्तं जुगुप्सते।

sāttvikas tv atha saṃbuddho lokavṛttena kliśyate. yadā budhyati boddhavyaṃ lokavṛttaṃ jugupsate.

वैराग्यस्य हि रूपं तु पूर्वम् एव प्रवर्तते। मृदुर् भवत्य् अहंकारः प्रसीदत्य् आर्जवं च यत्।

vairāgyasya hi rūpaṃ tu pūrvam eva pravartate. mṛdur bhavaty ahaṃkāraḥ prasīdaty ārjavaṃ ca yat.

ततो ऽस्य सर्वद्वंद्वानि प्रशाम्यन्ति परस्परम्। न चास्य संयमो नाम क्व चिद् भवति कश् चन।

tato 'sya sarvadvaṃdvāni praśāmyanti parasparam. na cāsya saṃyamo nāma kva cid bhavati kaś cana.

शूद्रयोनौ हि जातस्य सद्गुणान् उपतिष्ठतः। वैश्यत्वं भवति ब्रह्मन् क्षत्रियत्वं तथैव च।

śūdrayonau hi jātasya sadguṇān upatiṣṭhataḥ. vaiśyatvaṃ bhavati brahman kṣatriyatvaṃ tathaiva ca.

आर्जवे वर्तमानस्य ब्राह्मण्यम् अभिजायते। गुणास् ते कीर्तिताः सर्वे किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि।

ārjave vartamānasya brāhmaṇyam abhijāyate. guṇās te kīrtitāḥ sarve kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi.

ब्राह्मण उवाच। पार्थिवं धातुम् आसाद्य शारीरो ऽग्निः कथं भवेत्। अवकाशविशेषेण कथं वर्तयते ऽनिलः।

brāhmaṇa uvāca. pārthivaṃ dhātum āsādya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet. avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ.

मार्कण्डेय उवाच। प्रश्नम् एतं समुद्दिष्टं ब्राह्मणेन युधिष्ठिर। व्याधः स कथयाम् आस ब्राह्मणाय महात्मने।

mārkaṇḍeya uvāca. praśnam etaṃ samuddiṣṭaṃ brāhmaṇena yudhiṣṭhira. vyādhaḥ sa kathayām āsa brāhmaṇāya mahātmane.

व्याध उवाच। मूर्धानम् आश्रितो वह्निः शरीरं परिपालयन्। प्राणो मूर्धनि चाग्नौ च वर्तमानो विचेष्टते। भूतं भव्यं भविष्यच् च सर्वं प्राणे प्रतिष्ठितम्।

vyādha uvāca. mūrdhānam āśrito vahniḥ śarīraṃ paripālayan. prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate. bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ prāṇe pratiṣṭhitam.

श्रेष्ठं तद् एव भूतानां ब्रह्मज्योतिर् उपास्महे। स जन्तुः सर्वभूतात्मा पुरुषः स सनातनः। मनो बुद्धिर् अहंकारो भूतानां विषयश् च सः। शरीरमध्ये नाभिः स्यान् नाभ्याम् अग्निः प्रतिष्ठितः। अव्यक्तं सत्त्वसंज्ञं च जीवः कालः स चैव हि। प्रकृतिः पुरुषश् चैव प्राण एव द्विजोत्तम। जागर्ति स्वप्नकाले च स्वप्ने स्वप्नायते च सः। जाग्रत्सु बलम् आधत्ते चेष्टत्सु चेष्टयत्य् अपि। तस्मिन् निरुद्धे विप्रेन्द्र मृत इत्य् अभिधीयते। त्यक्त्वा शरीरं भूतात्मा पुनर् अन्यत् प्रपद्यते।

śreṣṭhaṃ tad eva bhūtānāṃ brahmajyotir upāsmahe. sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ. mano buddhir ahaṃkāro bhūtānāṃ viṣayaś ca saḥ. śarīramadhye nābhiḥ syān nābhyām agniḥ pratiṣṭhitaḥ. avyaktaṃ sattvasaṃjñaṃ ca jīvaḥ kālaḥ sa caiva hi. prakṛtiḥ puruṣaś caiva prāṇa eva dvijottama. jāgarti svapnakāle ca svapne svapnāyate ca saḥ. jāgratsu balam ādhatte ceṣṭatsu ceṣṭayaty api. tasmin niruddhe viprendra mṛta ity abhidhīyate. tyaktvā śarīraṃ bhūtātmā punar anyat prapadyate.

एवं त्व् इह स सर्वत्र प्राणेन परिपाल्यते। पृष्ठतस् तु समानेन स्वां स्वां गतिम् उपाश्रितः।

evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate. pṛṣṭhatas tu samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ.

बस्तिमूले गुदे चैव पावकः समुपाश्रितः। वहन् मूत्रं पुरीषं चाप्य् अपानः परिवर्तते।

bastimūle gude caiva pāvakaḥ samupāśritaḥ. vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate.

प्रयत्ने कर्मणि बले य एकस् त्रिषु वर्तते। उदान इति तं प्राहुर् अध्यात्मविदुषो जनाः।

prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate. udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ.

संधौ संधौ संनिविष्टः सर्वेष्व् अपि तथानिलः। शरीरेषु मनुष्याणां व्यान इत्य् उपदिष्यते। त्वङ्मांसमेदोमज्जास्थिरसरक्ताश् च धातवः।

saṃdhau saṃdhau saṃniviṣṭaḥ sarveṣv api tathānilaḥ. śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiṣyate. tvaṅmāṃsamedomajjāsthirasaraktāś ca dhātavaḥ.

धातुष्व् अग्निस् तु विततः स तु वायुसमीरितः। रसान् धातूंश् च दोषांश् च वर्तयन् परिधावति।

dhātuṣv agnis tu vitataḥ sa tu vāyusamīritaḥ. rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayan paridhāvati.

प्राणानां संनिपातात् तु संनिपातः प्रजायते। ऊष्मा चाग्निर् इति ज्ञेयो यो ऽन्नं पचति देहिनाम्।

prāṇānāṃ saṃnipātāt tu saṃnipātaḥ prajāyate. ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām.

अपानोदानयोर् मध्ये प्राणव्यानौ समाहितौ। समन्वितस् त्व् अधिष्ठानं सम्यक् पचति पावकः।

apānodānayor madhye prāṇavyānau samāhitau. samanvitas tv adhiṣṭhānaṃ samyak pacati pāvakaḥ.

तस्यापि पायुपर्यन्तस् तथा स्याद् गुदसंज्ञितः। स्रोतांसि तस्माज् जायन्ते सर्वप्राणेषु देहिनाम्।

tasyāpi pāyuparyantas tathā syād gudasaṃjñitaḥ. srotāṃsi tasmāj jāyante sarvaprāṇeṣu dehinām.

अग्निवेगवहः प्राणो गुदान्ते प्रतिहन्यते। स ऊर्ध्वम् आगम्य पुनः समुत्क्षिपति पावकम्।

agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate. sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam.

पक्वाशयस् त्व् अधो नाभ्या ऊर्ध्वम् आमाशयः स्थितः। नाभिमध्ये शरीरस्य प्राणाः सर्वे प्रतिष्ठिताः।

pakvāśayas tv adho nābhyā ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ. nābhimadhye śarīrasya prāṇāḥ sarve pratiṣṭhitāḥ.

प्रवृत्ता हृदयात् सर्वास् तिर्यग् ऊर्ध्वम् अधस् तथा। वहन्त्य् अन्नरसान् नाड्यो दश प्राणप्रचोदिताः।

pravṛttā hṛdayāt sarvās tiryag ūrdhvam adhas tathā. vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ.

योगिनाम् एष मार्गस् तु येन गच्छन्ति तत्परम्। जितक्लमासना धीरा मूर्धन्य् आत्मानम् आदधुः। एवं सर्वेषु विततौ प्राणापानौ हि देहिषु। ताव् अग्निसहितौ ब्रह्मन् विद्धि वै प्राणम् आत्मनि।

yoginām eṣa mārgas tu yena gacchanti tatparam. jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ. evaṃ sarveṣu vitatau prāṇāpānau hi dehiṣu. tāv agnisahitau brahman viddhi vai prāṇam ātmani.

एकादशविकारात्मा कलासंभारसंभृतः। मूर्तिमन्तं हि तं विद्धि नित्यं कर्मजितात्मकम्।

ekādaśavikārātmā kalāsaṃbhārasaṃbhṛtaḥ. mūrtimantaṃ hi taṃ viddhi nityaṃ karmajitātmakam.

तस्मिन् यः संस्थितो ह्य् अग्निर् नित्यं स्थाल्याम् इवाहितः। आत्मानं तं विजानीहि नित्यं योगजितात्मकम्।

tasmin yaḥ saṃsthito hy agnir nityaṃ sthālyām ivāhitaḥ. ātmānaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ yogajitātmakam.

देवो यः संस्थितस् तस्मिन्न् अब्बिन्दुर् इव पुष्करे। क्षेत्रज्ञं तं विजानीहि नित्यं त्यागजितात्मकम्।

devo yaḥ saṃsthitas tasminn abbindur iva puṣkare. kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ tyāgajitātmakam.

जीवात्मकानि जानीहि रजः सत्त्वं तमस् तथा। जीवम् आत्मगुणं विद्धि तथात्मानं परात्मकम्।

jīvātmakāni jānīhi rajaḥ sattvaṃ tamas tathā. jīvam ātmaguṇaṃ viddhi tathātmānaṃ parātmakam.

सचेतनं जीवगुणं वदन्ति; स चेष्टते चेष्टयते च सर्वम्। ततः परं क्षेत्रविदो वदन्ति; प्राकल्पयद् यो भुवनानि सप्त।

sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam. tataḥ paraṃ kṣetravido vadanti; prākalpayad yo bhuvanāni sapta.

एवं सर्वेषु भूतेषु भूतात्मा न प्रकाशते। दृश्यते त्व् अग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया ज्ञानवेदिभिः।

evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhūtātmā na prakāśate. dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā jñānavedibhiḥ.

चित्तस्य हि प्रसादेन हन्ति कर्म शुभाशुभम्। प्रसन्नात्मात्मनि स्थित्वा सुखम् आनन्त्यम् अश्नुते।

cittasya hi prasādena hanti karma śubhāśubham. prasannātmātmani sthitvā sukham ānantyam aśnute.

लक्षणं तु प्रसादस्य यथा तृप्तः सुखं स्वपेत्। सुखदुःखे हि संत्यज्य निर्द्वंद्वो निष्परिग्रहः। निवाते वा यथा दीपो दीप्येत् कुशलदीपितः।

lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet. sukhaduḥkhe hi saṃtyajya nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ. nivāte vā yathā dīpo dīpyet kuśaladīpitaḥ.

पूर्वरात्रे परे चैव युञ्जानः सततं मनः। लघ्वाहारो विशुद्धात्मा पश्यन्न् आत्मानम् आत्मनि।

pūrvarātre pare caiva yuñjānaḥ satataṃ manaḥ. laghvāhāro viśuddhātmā paśyann ātmānam ātmani.

प्रदीप्तेनेव दीपेन मनोदीपेन पश्यति। दृष्ट्वात्मानं निरात्मानं तदा स तु विमुच्यते।

pradīpteneva dīpena manodīpena paśyati. dṛṣṭvātmānaṃ nirātmānaṃ tadā sa tu vimucyate.

सर्वोपायैस् तु लोभस्य क्रोधस्य च विनिग्रहः। एतत् पवित्रं यज्ञानां तपो वै संक्रमो मतः।

sarvopāyais tu lobhasya krodhasya ca vinigrahaḥ. etat pavitraṃ yajñānāṃ tapo vai saṃkramo mataḥ.

नित्यं क्रोधात् तपो रक्षेच् छ्रियं रक्षेत मत्सरात्। विद्यां मानापमानाभ्याम् आत्मानं तु प्रमादतः।

nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt. vidyāṃ mānāpamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ.

आनृशंस्यं परो धर्मः क्षमा च परमं बलम्। आत्मज्ञानं परं ज्ञानं परं सत्यव्रतं व्रतम्।

ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam. ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ paraṃ satyavrataṃ vratam.

सत्यस्य वचनं श्रेयः सत्यं ज्ञानं हितं भवेत्। यद् भूतहितम् अत्यन्तं तद् वै सत्यं परं मतम्।

satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyaṃ jñānaṃ hitaṃ bhavet. yad bhūtahitam atyantaṃ tad vai satyaṃ paraṃ matam.

यस्य सर्वे समारम्भाः निराशीर्बन्धनाः सदा। त्यागे यस्य हुतं सर्वं स त्यागी स च बुद्धिमान्।

yasya sarve samārambhāḥ nirāśīrbandhanāḥ sadā. tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān.

यतो न गुरुर् अप्य् एनं च्यावयेद् उपपादयन्। तं विद्याद् ब्रह्मणो योगं वियोगं योगसंज्ञितम्।

yato na gurur apy enaṃ cyāvayed upapādayan. taṃ vidyād brahmaṇo yogaṃ viyogaṃ yogasaṃjñitam.

न हिंस्यात् सर्वभूतानि मैत्रायणगतश् चरेत्। नेदं जीवितम् आसाद्य वैरं कुर्वीत केन चित्।

na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret. nedaṃ jīvitam āsādya vairaṃ kurvīta kena cit.

आकिंचन्यं सुसंतोषो निराशित्वम् अचापलम्। एतद् एव परं ज्ञानं सदात्मज्ञानम् उत्तमम्।

ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśitvam acāpalam. etad eva paraṃ jñānaṃ sadātmajñānam uttamam.

परिग्रहं परित्यज्य भव बुद्ध्या यतव्रतः। अशोकं स्थानम् आतिष्ठेन् निश्चलं प्रेत्य चेह च। बाह्यस्पर्शेषु सक्तात्मा विन्दत्य् आत्मनि यत् सुखम्। तद् ब्रह्मयोगयुक्ता[त्मा] सुखम् अ[क्षय्यम् अ]श्नुते।

parigrahaṃ parityajya bhava buddhyā yatavrataḥ. aśokaṃ sthānam ātiṣṭhen niścalaṃ pretya ceha ca. bāhyasparśeṣu saktātmā vindaty ātmani yat sukham. tad brahmayogayuktā[tmā] sukham a[kṣayyam a]śnute.

तपोनित्येन दान्तेन मुनिना संयतात्मना। अजितं जेतुकामेन भाव्यं सङ्गेष्व् असङ्गिना।

taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā. ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā.

गुणागुणम् अनासङ्गम् एककार्यम् अनन्तरम्। एतद् ब्राह्मण ते वृत्तम् आहुर् एकपदं सुखम्।

guṇāguṇam anāsaṅgam ekakāryam anantaram. etad brāhmaṇa te vṛttam āhur ekapadaṃ sukham.

परित्यजति यो दुःखं सुखं चाप्य् उभयं नरः। ब्रह्म प्राप्नोति सो ऽत्यन्तम् असङ्गेन च गच्छति।

parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ cāpy ubhayaṃ naraḥ. brahma prāpnoti so 'tyantam asaṅgena ca gacchati.

यथाश्रुतम् इदं सर्वं समासेन द्विजोत्तम। एतत् ते सर्वम् आख्यातं किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि।

yathāśrutam idaṃ sarvaṃ samāsena dvijottama. etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...