महाभारत 3.200 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 200→

[mh-3-200] • 54 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। धर्मव्याधस् तु निपुणं पुनर् एव युधिष्ठिर। विप्रर्षभम् उवाचेदं सर्वधर्मभृतां वरः।

mārkaṇḍeya uvāca. dharmavyādhas tu nipuṇaṃ punar eva yudhiṣṭhira. viprarṣabham uvācedaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ.

श्रुतिप्रमाणो धर्मो हि वृद्धानाम् इति भाषितम्। सूक्ष्मा गतिर् हि धर्मस्य बहुशाखा ह्य् अनन्तिका।

śrutipramāṇo dharmo hi vṛddhānām iti bhāṣitam. sūkṣmā gatir hi dharmasya bahuśākhā hy anantikā.

प्राणात्यये विवाहे च वक्तव्यम् अनृतं भवेत्। अनृतं च भवेत् सत्यं सत्यं चैवानृतं भवेत्।

prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet. anṛtaṃ ca bhavet satyaṃ satyaṃ caivānṛtaṃ bhavet.

यद् भूतहितम् अत्यन्तं तत् सत्यम् इति धारणा। विपर्ययकृतो ऽधर्मः पश्य धर्मस्य सूक्ष्मताम्। यत् करोत्य् अशुभं कर्म पश्य धर्मस्य सूक्ष्मताम्।

yad bhūtahitam atyantaṃ tat satyam iti dhāraṇā. viparyayakṛto 'dharmaḥ paśya dharmasya sūkṣmatām. yat karoty aśubhaṃ karma paśya dharmasya sūkṣmatām.

यत् करोत्य् अशुभं कर्म शुभं वा द्विजसत्तम। अस्य कर्तुर् गतिं सर्वां वक्ष्यामि द्विजसत्तम। अवश्यं तत् समाप्नोति पुरुषो नात्र संशयः।

yat karoty aśubhaṃ karma śubhaṃ vā dvijasattama. asya kartur gatiṃ sarvāṃ vakṣyāmi dvijasattama. avaśyaṃ tat samāpnoti puruṣo nātra saṃśayaḥ.

विषमां च दशां प्राप्य देवान् गर्हति वै भृशम्। आत्मनः कर्मदोषाणि न विजानात्य् अपण्डितः।

viṣamāṃ ca daśāṃ prāpya devān garhati vai bhṛśam. ātmanaḥ karmadoṣāṇi na vijānāty apaṇḍitaḥ.

मूढो नैकृतिकश् चापि चपलश् च द्विजोत्तम। सुखदुःखविपर्यासो यदा समुपपद्यते। नैनं प्रज्ञा सुनीतं वा त्रायते नैव पौरुषम्। शुभं बध्नाति वै कर्म पुरुषः पापनिश्चयः।

mūḍho naikṛtikaś cāpi capalaś ca dvijottama. sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate. nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate naiva pauruṣam. śubhaṃ badhnāti vai karma puruṣaḥ pāpaniścayaḥ.

यो यम् इच्छेद् यथा कामं तं तं कामं समश्नुयात्। यदि स्याद् अपराधीनं पुरुषस्य क्रियाफलम्।

yo yam icched yathā kāmaṃ taṃ taṃ kāmaṃ samaśnuyāt. yadi syād aparādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam.

संयताश् चापि दक्षाश् च मतिमन्तश् च मानवाः। दृश्यन्ते निष्फलाः सन्तः प्रहीणाः सर्वकर्मभिः।

saṃyatāś cāpi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ. dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāḥ sarvakarmabhiḥ.

भूतानाम् अपरः कश् चिद् धिंसायां सततोत्थितः। वञ्चनायां च लोकस्य स सुखेनेह जीवति।

bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ. vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheneha jīvati.

अचेष्टमानम् आसीनं श्रीः कं चिद् उपतिष्ठति। कश् चित् कर्माणि कुर्वन् हि न प्राप्यम् अधिगच्छति।

aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati. kaś cit karmāṇi kurvan hi na prāpyam adhigacchati.

देवान् इष्ट्वा तपस् तप्त्वा कृपणैः पुत्रगृद्धिभिः। दशमासधृता गर्भे जायन्ते कुलपांसनाः।

devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ. daśamāsadhṛtā garbhe jāyante kulapāṃsanāḥ.

अपरे धनधान्यैश् च भोगैश् च पितृसंचितैः। विपुलैर् अभिजायन्ते लब्धास् तैर् एव मङ्गलैः। न देहजा मनुष्याणां व्याधयो द्विजसत्तम।

apare dhanadhānyaiś ca bhogaiś ca pitṛsaṃcitaiḥ. vipulair abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ. na dehajā manuṣyāṇāṃ vyādhayo dvijasattama.

कर्मजा हि मनुष्याणां रोगा नास्त्य् अत्र संशयः। आधिभिश् चैव बाध्यन्ते व्याधैः क्षुद्रमृगा इव।

karmajā hi manuṣyāṇāṃ rogā nāsty atra saṃśayaḥ. ādhibhiś caiva bādhyante vyādhaiḥ kṣudramṛgā iva.

ते चापि कुशलैर् वैद्यैर् निपुणैः संभृतौषधैः। व्याधयो विनिवार्यन्ते मृगा व्याधैर् इव द्विज।

te cāpi kuśalair vaidyair nipuṇaiḥ saṃbhṛtauṣadhaiḥ. vyādhayo vinivāryante mṛgā vyādhair iva dvija.

येषाम् अस्ति च भोक्तव्यं ग्रहणीदोषपीडिताः। न शक्नुवन्ति ते भोक्तुं पश्य धर्मभृतां वर।

yeṣām asti ca bhoktavyaṃ grahaṇīdoṣapīḍitāḥ. na śaknuvanti te bhoktuṃ paśya dharmabhṛtāṃ vara.

अपरे बाहुबलिनः क्लिश्यन्ते बहवो जनाः। दुःखेन चाधिगच्छन्ति भोजनं द्विजसत्तम।

apare bāhubalinaḥ kliśyante bahavo janāḥ. duḥkhena cādhigacchanti bhojanaṃ dvijasattama.

इति लोकम् अनाक्रन्दं मोहशोकपरिप्लुतम्। स्रोतसासकृद् आक्षिप्तं ह्रियमाणं बलीयसा।

iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam. srotasāsakṛd ākṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā.

न म्रियेयुर् न जीर्येयुः सर्वे स्युः सार्वकामिकाः। नाप्रियं प्रतिपश्येयुर् वशित्वं यदि वै भवेत्।

na mriyeyur na jīryeyuḥ sarve syuḥ sārvakāmikāḥ. nāpriyaṃ pratipaśyeyur vaśitvaṃ yadi vai bhavet.

उपर्य् उपरि लोकस्य सर्वो गन्तुं समीहते। यतते च यथाशक्ति न च तद् वर्तते तथा।

upary upari lokasya sarvo gantuṃ samīhate. yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā.

बहवः संप्रदृश्यन्ते तुल्यनक्षत्रमङ्गलाः। महच् च फलवैषम्यं दृश्यते कर्मसंधिषु। वहन्ति शिबिकाम् अन्ये यान्त्य् अन्ये शिबिकागताः।

bahavaḥ saṃpradṛśyante tulyanakṣatramaṅgalāḥ. mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu. vahanti śibikām anye yānty anye śibikāgatāḥ.

न कश् चिद् ईशते ब्रह्मन् स्वयंग्राहस्य सत्तम। कर्मणां प्राकृतानां वै इह सिद्धिः प्रदृश्यते।

na kaś cid īśate brahman svayaṃgrāhasya sattama. karmaṇāṃ prākṛtānāṃ vai iha siddhiḥ pradṛśyate.

यथा श्रुतिर् इयं ब्रह्मञ् जीवः किल सनातनः। शरीरम् अध्रुवं लोके सर्वेषां प्राणिनाम् इह।

yathā śrutir iyaṃ brahmañ jīvaḥ kila sanātanaḥ. śarīram adhruvaṃ loke sarveṣāṃ prāṇinām iha.

वध्यमाने शरीरे तु देहनाशो भवत्य् उत। जीवः संक्रमते ऽन्यत्र कर्मबन्धनिबन्धनः।

vadhyamāne śarīre tu dehanāśo bhavaty uta. jīvaḥ saṃkramate 'nyatra karmabandhanibandhanaḥ.

ब्राह्मण उवाच। कथं धर्मभृतां श्रेष्ठ जीवो भवति शाश्वतः। एतद् इच्छाम्य् अहं ज्ञातुं तत्त्वेन वदतां वर।

brāhmaṇa uvāca. kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jīvo bhavati śāśvataḥ. etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena vadatāṃ vara.

व्याध उवाच। न जीवनाशो ऽस्ति हि देहभेदे; मिथ्यैतद् आहुर् म्रियतेति मूढाः। जीवस् तु देहान्तरितः प्रयाति; दशार्धतैवास्य शरीरभेदः।

vyādha uvāca. na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mriyateti mūḍhāḥ. jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ.

अन्यो हि नाश्नाति कृतं हि कर्म; स एव कर्ता सुखदुःखभागी। यत् तेन किं चिद् धि कृतं हि कर्म; तद् अश्नुते नास्ति कृतस्य नाशः।

anyo hi nāśnāti kṛtaṃ hi karma; sa eva kartā sukhaduḥkhabhāgī. yat tena kiṃ cid dhi kṛtaṃ hi karma; tad aśnute nāsti kṛtasya nāśaḥ.

अपुण्यशीलाश् च भवन्ति पुण्या; नरोत्तमाः पापकृतो भवन्ति। नरो ऽनुयातस् त्व् इह कर्मभिः स्वैस्; ततः समुत्पद्यति भावितस् तैः।

apuṇyaśīlāś ca bhavanti puṇyā; narottamāḥ pāpakṛto bhavanti. naro 'nuyātas tv iha karmabhiḥ svais; tataḥ samutpadyati bhāvitas taiḥ.

ब्राह्मण उवाच। कथं संभवते योनौ कथं वा पुण्यपापयोः। जातीः पुण्या ह्य् अपुण्याश् च कथं गच्छति सत्तम।

brāhmaṇa uvāca. kathaṃ saṃbhavate yonau kathaṃ vā puṇyapāpayoḥ. jātīḥ puṇyā hy apuṇyāś ca kathaṃ gacchati sattama.

व्याध उवाच। गर्भाधानसमायुक्तं कर्मेदं संप्रदृश्यते। समासेन तु ते क्षिप्रं प्रवक्ष्यामि द्विजोत्तम।

vyādha uvāca. garbhādhānasamāyuktaṃ karmedaṃ saṃpradṛśyate. samāsena tu te kṣipraṃ pravakṣyāmi dvijottama.

यथा संभृतसंभारः पुनर् एव प्रजायते। शुभकृच् छुभयोनीषु पापकृत् पापयोनिषु।

yathā saṃbhṛtasaṃbhāraḥ punar eva prajāyate. śubhakṛc chubhayonīṣu pāpakṛt pāpayoniṣu.

शुभैः प्रयोगैर् देवत्वं व्यामिश्रैर् मानुषो भवेत्। मोहनीयैर् वियोनीषु त्व् अधोगामी च किल्बिषैः।

śubhaiḥ prayogair devatvaṃ vyāmiśrair mānuṣo bhavet. mohanīyair viyonīṣu tv adhogāmī ca kilbiṣaiḥ.

जातिमृत्युजरादुःखैः सततं समभिद्रुतः। संसारे पच्यमानश् च दोषैर् आत्मकृतैर् नरः।

jātimṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ. saṃsāre pacyamānaś ca doṣair ātmakṛtair naraḥ.

तिर्यग्योनिसहस्राणि गत्वा नरकम् एव च। जीवाः संपरिवर्तन्ते कर्मबन्धनिबन्धनाः।

tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca. jīvāḥ saṃparivartante karmabandhanibandhanāḥ.

जन्तुस् तु कर्मभिस् तैस् तैः स्वकृतैः प्रेत्य दुःखितः। तद्दुःखप्रतिघातार्थम् अपुण्यां योनिम् अश्नुते।

jantus tu karmabhis tais taiḥ svakṛtaiḥ pretya duḥkhitaḥ. tadduḥkhapratighātārtham apuṇyāṃ yonim aśnute.

ततः कर्म समादत्ते पुनर् अन्यन् नवं बहु। पच्यते तु पुनस् तेन भुक्त्वापथ्यम् इवातुरः।

tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu. pacyate tu punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ.

अजस्रम् एव दुःखार्तो ऽदुःखितः सुखसंज्ञितः। ततो ऽनिवृत्तबन्धत्वात् कर्मणाम् उदयाद् अपि। परिक्रामति संसारे चक्रवद् बहुवेदनः।

ajasram eva duḥkhārto 'duḥkhitaḥ sukhasaṃjñitaḥ. tato 'nivṛttabandhatvāt karmaṇām udayād api. parikrāmati saṃsāre cakravad bahuvedanaḥ.

स चेन् निवृत्तबन्धस् तु विशुद्धश् चापि कर्मभिः। तपोयोगसमारम्भं कुरुते द्विजसत्तम। कर्मभिर् बहुभिश् चापि लोकान् अश्नाति मानवः। प्राप्नोति सुकृतांल् लोकान् यत्र गत्वा न शोचति।

sa cen nivṛttabandhas tu viśuddhaś cāpi karmabhiḥ. tapoyogasamārambhaṃ kurute dvijasattama. karmabhir bahubhiś cāpi lokān aśnāti mānavaḥ. prāpnoti sukṛtāṃl lokān yatra gatvā na śocati.

पापं कुर्वन् पापवृत्तः पापस्यान्तं न गच्छति। पुण्यं कुर्वन् पुण्यवृत्तः पुण्यस्यान्तं न गच्छति। तस्मात् पुण्यं यतेत् कर्तुं वर्जयेत च पातकम्।

pāpaṃ kurvan pāpavṛttaḥ pāpasyāntaṃ na gacchati. puṇyaṃ kurvan puṇyavṛttaḥ puṇyasyāntaṃ na gacchati. tasmāt puṇyaṃ yatet kartuṃ varjayeta ca pātakam.

अनसूयुः कृतज्ञश् च कल्याणान्य् एव सेवते। सुखानि धर्मम् अर्थं च स्वर्गं च लभते नरः।

anasūyuḥ kṛtajñaś ca kalyāṇāny eva sevate. sukhāni dharmam arthaṃ ca svargaṃ ca labhate naraḥ.

संस्कृतस्य हि दान्तस्य नियतस्य यतात्मनः। प्राज्ञस्यानन्तरा वृत्तिर् इह लोके परत्र च।

saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya yatātmanaḥ. prājñasyānantarā vṛttir iha loke paratra ca.

सतां धर्मेण वर्तेत क्रियां शिष्टवद् आचरेत्। असंक्लेशेन लोकस्य वृत्तिं लिप्सेत वै द्विज।

satāṃ dharmeṇa varteta kriyāṃ śiṣṭavad ācaret. asaṃkleśena lokasya vṛttiṃ lipseta vai dvija.

सन्ति ह्य् आगतविज्ञानाः शिष्टाः शास्त्रविचक्षणाः। स्वधर्मेण क्रिया लोके कर्मणः सो ऽप्य् असंकरः।

santi hy āgatavijñānāḥ śiṣṭāḥ śāstravicakṣaṇāḥ. svadharmeṇa kriyā loke karmaṇaḥ so 'py asaṃkaraḥ.

प्राज्ञो धर्मेण रमते धर्मं चैवोपजीवति। धर्मेण वृत्तिं कुरुते धर्मं चैव प्रशंसति। तस्य धर्माद् अवाप्तेषु धनेषु द्विजसत्तम। तस्यैव सिञ्चते मूलं गुणान् पश्यति यत्र वै।

prājño dharmeṇa ramate dharmaṃ caivopajīvati. dharmeṇa vṛttiṃ kurute dharmaṃ caiva praśaṃsati. tasya dharmād avāpteṣu dhaneṣu dvijasattama. tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai.

धर्मात्मा भवति ह्य् एवं चित्तं चास्य प्रसीदति। स मैत्रजनसंतुष्ट इह प्रेत्य च नन्दति।

dharmātmā bhavati hy evaṃ cittaṃ cāsya prasīdati. sa maitrajanasaṃtuṣṭa iha pretya ca nandati.

शब्दं स्पर्शं तथा रूपं गन्धान् इष्टांश् च सत्तम। प्रभुत्वं लभते चापि धर्मस्यैतत् फलं विदुः।

śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ gandhān iṣṭāṃś ca sattama. prabhutvaṃ labhate cāpi dharmasyaitat phalaṃ viduḥ.

धर्मस्य च फलं लब्ध्वा न तृप्यति महाद्विज। अतृप्यमाणो निर्वेदम् आदत्ते ज्ञानचक्षुषा।

dharmasya ca phalaṃ labdhvā na tṛpyati mahādvija. atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā.

प्रज्ञाचक्षुर् नर इह दोषं नैवानुरुध्यते। विरज्यति यथाकामं न च धर्मं विमुञ्चति।

prajñācakṣur nara iha doṣaṃ naivānurudhyate. virajyati yathākāmaṃ na ca dharmaṃ vimuñcati.

सर्वत्यागे च यतते दृष्ट्वा लोकं क्षयात्मकम्। ततो मोक्षे प्रयतते नानुपायाद् उपायतः।

sarvatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam. tato mokṣe prayatate nānupāyād upāyataḥ.

एवं निर्वेदम् आदत्ते पापं कर्म जहाति च। धार्मिकश् चापि भवति मोक्षं च लभते परम्।

evaṃ nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca. dhārmikaś cāpi bhavati mokṣaṃ ca labhate param.

तपो निःश्रेयसं जन्तोस् तस्य मूलं शमो दमः। तेन सर्वान् अवाप्नोति कामान् यान् मनसेच्छति।

tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ śamo damaḥ. tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati.

इन्द्रियाणां निरोधेन सत्येन च दमेन च। ब्रह्मणः पदम् आप्नोति यत् परं द्विजसत्तम।

indriyāṇāṃ nirodhena satyena ca damena ca. brahmaṇaḥ padam āpnoti yat paraṃ dvijasattama.

ब्राह्मण उवाच। इन्द्रियाणि तु यान्य् आहुः कानि तानि यतव्रत। निग्रहश् च कथं कार्यो निग्रहस्य च किं फलम्।

brāhmaṇa uvāca. indriyāṇi tu yāny āhuḥ kāni tāni yatavrata. nigrahaś ca kathaṃ kāryo nigrahasya ca kiṃ phalam.

कथं च फलम् आप्नोति तेषां धर्मभृतां वर। एतद् इच्छामि तत्त्वेन धर्मं ज्ञातुं सुधार्मिक।

kathaṃ ca phalam āpnoti teṣāṃ dharmabhṛtāṃ vara. etad icchāmi tattvena dharmaṃ jñātuṃ sudhārmika.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...