महाभारत 3.190 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 190→

[mh-3-190] • 83 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। भूय एव ब्राह्मणानां माहात्म्यं वक्तुम् अर्हसि। पाण्डवानां यथाचष्ट मार्कण्डेयो महातपाः।

janamejaya uvāca. bhūya eva brāhmaṇānāṃ māhātmyaṃ vaktum arhasi. pāṇḍavānāṃ yathācaṣṭa mārkaṇḍeyo mahātapāḥ.

वैशंपायन उवाच। भूय एव ब्राह्मणमहाभाग्यं वक्तुम् अर्हसीत्य् अब्रवीत् पाण्डवेयो मार्कण्डेयम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. bhūya eva brāhmaṇamahābhāgyaṃ vaktum arhasīty abravīt pāṇḍaveyo mārkaṇḍeyam.

अथाचष्ट मार्कण्डेयः। अपूर्वम् इदं श्रूयतां ब्राह्मणानां चरितम्। श्रूयतां कथयामीदं ब्रह्मर्षीणां पूर्वचरितम्।

athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ. apūrvam idaṃ śrūyatāṃ brāhmaṇānāṃ caritam. śrūyatāṃ kathayāmīdaṃ brahmarṣīṇāṃ pūrvacaritam.

अयोध्यायाम् इक्ष्वाकुकुलोत्पन्नः पार्थिवः परिक्षिन् नाम मृगयाम् अगमत्।

ayodhyāyām ikṣvākukulotpannaḥ pārthivaḥ parikṣin nāma mṛgayām agamat.

तम् एकाश्वेन मृगम् अनुसरन्तं मृगो दूरम् अपाहरत्।

tam ekāśvena mṛgam anusarantaṃ mṛgo dūram apāharat.

अथाध्वनि जातश्रमः क्षुत्तृष्णाभिभूतश् च कस्मिंश् चिद् उद्देशे नीलं वनषण्डम् अपश्यत्। तच् च विवेश।

athādhvani jātaśramaḥ kṣuttṛṣṇābhibhūtaś ca kasmiṃś cid uddeśe nīlaṃ vanaṣaṇḍam apaśyat. tac ca viveśa.

ततस् तस्य वनषण्डस्य मध्ये ऽतीव रमणीयं सरो दृष्ट्वा साश्व एव व्यगाहत।

tatas tasya vanaṣaṇḍasya madhye 'tīva ramaṇīyaṃ saro dṛṣṭvā sāśva eva vyagāhata.

अथाश्वस्तः स बिसमृणालम् अश्वस्याग्रे निक्षिप्य पुष्करिणीतीरे समाविशत्।

athāśvastaḥ sa bisamṛṇālam aśvasyāgre nikṣipya puṣkariṇītīre samāviśat.

ततः शयानो मधुरं गीतशब्दम् अशृणोत्।

tataḥ śayāno madhuraṃ gītaśabdam aśṛṇot.

स श्रुत्वाचिन्तयत्। नेह मनुष्यगतिं पश्यामि। कस्य खल्व् अयं गीतशब्द इति।

sa śrutvācintayat. neha manuṣyagatiṃ paśyāmi. kasya khalv ayaṃ gītaśabda iti.

अथापश्यत् कन्यां परमरूपदर्शनीयां पुष्पाण्य् अवचिन्वतीं गायन्तीं च।

athāpaśyat kanyāṃ paramarūpadarśanīyāṃ puṣpāṇy avacinvatīṃ gāyantīṃ ca.

अथ सा राज्ञः समीपे पर्यक्रामत्।

atha sā rājñaḥ samīpe paryakrāmat.

ताम् अब्रवीद् राजा। कस्यासि सुभगे त्वम् इति।

tām abravīd rājā. kasyāsi subhage tvam iti.

सा प्रत्युवाच। कन्यास्मीति।

sā pratyuvāca. kanyāsmīti.

तां राजोवाच। अर्थी त्वयाहम् इति।

tāṃ rājovāca. arthī tvayāham iti.

अथोवाच कन्या। समयेनाहं शक्या त्वया लब्धुम्। नान्यथेति।

athovāca kanyā. samayenāhaṃ śakyā tvayā labdhum. nānyatheti.

तां राजा समयम् अपृच्छत्।

tāṃ rājā samayam apṛcchat.

ततः कन्येदम् उवाच। उदकं मे न दर्शयितव्यम् इति।

tataḥ kanyedam uvāca. udakaṃ me na darśayitavyam iti.

स राजा बाढम् इत्य् उक्त्वा तां समागम्य तया सहास्ते।

sa rājā bāḍham ity uktvā tāṃ samāgamya tayā sahāste.

तत्रैवासीने राजनि सेनान्वगच्छत्। पदेनानुपदं दृष्ट्वा राजानं परिवार्यातिष्ठत्।

tatraivāsīne rājani senānvagacchat. padenānupadaṃ dṛṣṭvā rājānaṃ parivāryātiṣṭhat.

पर्याश्वस्तश् च राजा तयैव सह शिबिकया प्रायाद् अविघाटितया। स्वनगरम् अनुप्राप्य रहसि तया सह रमन्न् आस्ते। नान्यत् किं चनापश्यत्।

paryāśvastaś ca rājā tayaiva saha śibikayā prāyād avighāṭitayā. svanagaram anuprāpya rahasi tayā saha ramann āste. nānyat kiṃ canāpaśyat.

अथ प्रधानामात्यस् तस्याभ्याशचराः स्त्रियो ऽपृच्छत्। किम् अत्र प्रयोजनं वर्तत इति।

atha pradhānāmātyas tasyābhyāśacarāḥ striyo 'pṛcchat. kim atra prayojanaṃ vartata iti.

अथाब्रुवंस् ताः स्त्रियः। अपूर्वम् इव पश्याम उदकं नात्र नीयतेति।

athābruvaṃs tāḥ striyaḥ. apūrvam iva paśyāma udakaṃ nātra nīyateti.

अथामात्यो ऽनुदकं वनं कारयित्वोदारवृक्षं बहुमूलपुष्पफलं रहस्य् उपगम्य राजानम् अब्रवीत्। वनम् इदम् उदारम् अनुदकम्। साध्व् अत्र रम्यताम् इति।

athāmātyo 'nudakaṃ vanaṃ kārayitvodāravṛkṣaṃ bahumūlapuṣpaphalaṃ rahasy upagamya rājānam abravīt. vanam idam udāram anudakam. sādhv atra ramyatām iti.

स तस्य वचनात् तयैव सह देव्या तद् वनं प्राविशत्। स कदा चित् तस्मिन् वने रम्ये तयैव सह व्यवहरत्। अथ क्षुत्तृष्णार्दितः श्रान्तो ऽतिमात्रम् अतिमुक्तागारम् अपश्यत्।

sa tasya vacanāt tayaiva saha devyā tad vanaṃ prāviśat. sa kadā cit tasmin vane ramye tayaiva saha vyavaharat. atha kṣuttṛṣṇārditaḥ śrānto 'timātram atimuktāgāram apaśyat.

तत् प्रविश्य राजा सह प्रियया सुधातलसुकृतां विमलसलिलपूर्णां वापीम् अपश्यत्।

tat praviśya rājā saha priyayā sudhātalasukṛtāṃ vimalasalilapūrṇāṃ vāpīm apaśyat.

दृष्ट्वैव च तां तस्या एव तीरे सहैव तया देव्या व्यतिष्ठत्।

dṛṣṭvaiva ca tāṃ tasyā eva tīre sahaiva tayā devyā vyatiṣṭhat.

अथ तां देवीं स राजाब्रवीत्। साध्व् अवतर वापीसलिलम् इति।

atha tāṃ devīṃ sa rājābravīt. sādhv avatara vāpīsalilam iti.

सा तद्वचः श्रुत्वावतीर्य वापीं न्यमज्जत्। न पुनर् उदमज्जत्।

sā tadvacaḥ śrutvāvatīrya vāpīṃ nyamajjat. na punar udamajjat.

तां मृगयमाणो राजा नापश्यत्।

tāṃ mṛgayamāṇo rājā nāpaśyat.

वापीम् अपि निःस्राव्य मण्डूकं श्वभ्रमुखे दृष्ट्वा क्रुद्ध आज्ञापयाम् आस। सर्वमण्डूकवधः क्रियताम् इति। यो मयार्थी स मृतकैर् मण्डूकैर् उपायनैर् माम् उपतिष्ठेद् इति।

vāpīm api niḥsrāvya maṇḍūkaṃ śvabhramukhe dṛṣṭvā kruddha ājñāpayām āsa. sarvamaṇḍūkavadhaḥ kriyatām iti. yo mayārthī sa mṛtakair maṇḍūkair upāyanair mām upatiṣṭhed iti.

अथ मण्डूकवधे घोरे क्रियमाणे दिक्षु सर्वासु मण्डूकान् भयम् आविशत्। ते भीता मण्डूकराज्ञे यथावृत्तं न्यवेदयन्।

atha maṇḍūkavadhe ghore kriyamāṇe dikṣu sarvāsu maṇḍūkān bhayam āviśat. te bhītā maṇḍūkarājñe yathāvṛttaṃ nyavedayan.

ततो मण्डूकराट् तापसवेषधारी राजानम् अभ्यगच्छत्।

tato maṇḍūkarāṭ tāpasaveṣadhārī rājānam abhyagacchat.

उपेत्य चैनम् उवाच। मा राजन् क्रोधवशं गमः। प्रसादं कुरु। नार्हसि मण्डूकानाम् अनपराधिनां वधं कर्तुम् इति।

upetya cainam uvāca. mā rājan krodhavaśaṃ gamaḥ. prasādaṃ kuru. nārhasi maṇḍūkānām anaparādhināṃ vadhaṃ kartum iti.

मा मण्डूकाञ् जिघांस त्वं कोपं संधारयाच्युत। श्लोकौ चात्र भवतः। प्रक्षीयते धनोद्रेको जनानाम् अविजानताम्।

mā maṇḍūkāñ jighāṃsa tvaṃ kopaṃ saṃdhārayācyuta. ślokau cātra bhavataḥ. prakṣīyate dhanodreko janānām avijānatām.

प्रतिजानीहि नैतांस् त्वं प्राप्य क्रोधं विमोक्ष्यसे। अलं कृत्वा तवाधर्मं मण्डूकैः किं हतैर् हि ते।

pratijānīhi naitāṃs tvaṃ prāpya krodhaṃ vimokṣyase. alaṃ kṛtvā tavādharmaṃ maṇḍūkaiḥ kiṃ hatair hi te.

तम् एवंवादिनम् इष्टजनशोकपरीतात्मा राजा प्रोवाच। न हि क्षम्यते तन् मया। हनिष्याम्य् एतान्। एतैर् दुरात्मभिः प्रिया मे भक्षिता। सर्वथैव मे वध्या मण्डूकाः। नार्हसि विद्वन् माम् उपरोद्धुम् इति।

tam evaṃvādinam iṣṭajanaśokaparītātmā rājā provāca. na hi kṣamyate tan mayā. haniṣyāmy etān. etair durātmabhiḥ priyā me bhakṣitā. sarvathaiva me vadhyā maṇḍūkāḥ. nārhasi vidvan mām uparoddhum iti.

स तद् वाक्यम् उपलभ्य व्यथितेन्द्रियमनाः प्रोवाच। प्रसीद राजन्। अहम् आयुर् नाम मण्डूकराजः। मम सा दुहिता सुशोभना नाम। तस्या दौःशील्यम् एतत्। बहवो हि राजानस् तया विप्रलब्धपूर्वा इति।

sa tad vākyam upalabhya vyathitendriyamanāḥ provāca. prasīda rājan. aham āyur nāma maṇḍūkarājaḥ. mama sā duhitā suśobhanā nāma. tasyā dauḥśīlyam etat. bahavo hi rājānas tayā vipralabdhapūrvā iti.

तम् अब्रवीद् राजा। तयास्म्य् अर्थी। सा मे दीयताम् इति।

tam abravīd rājā. tayāsmy arthī. sā me dīyatām iti.

अथैनां राज्ञे पितादात्। अब्रवीच् चैनाम्। एनं राजानं शुश्रूषस्वेति।

athaināṃ rājñe pitādāt. abravīc cainām. enaṃ rājānaṃ śuśrūṣasveti.

स उवाच दुहितरम्। यस्मात् त्वया राजानो विप्रलब्धास् तस्माद् अब्रह्मण्यानि तवापत्यानि भविष्यन्त्य् अनृतकत्वात् तवेति।

sa uvāca duhitaram. yasmāt tvayā rājāno vipralabdhās tasmād abrahmaṇyāni tavāpatyāni bhaviṣyanty anṛtakatvāt taveti.

स च राजा ताम् उपलभ्य तस्यां सुरतगुणनिबद्धहृदयो लोकत्रयैश्वर्यम् इवोपलभ्य हर्षबाष्पकलया वाचा प्रणिपत्याभिपूज्य मण्डूकराजानम् अब्रवीत्। अनुगृहीतो ऽस्मीति।

sa ca rājā tām upalabhya tasyāṃ surataguṇanibaddhahṛdayo lokatrayaiśvaryam ivopalabhya harṣabāṣpakalayā vācā praṇipatyābhipūjya maṇḍūkarājānam abravīt. anugṛhīto 'smīti.

स च मण्डूकराजो जामातरम् अनुज्ञाप्य यथागतम् अगच्छत्।

sa ca maṇḍūkarājo jāmātaram anujñāpya yathāgatam agacchat.

अथ कस्य चित् कालस्य तस्यां कुमारास् त्रयस् तस्य राज्ञः संबभूवुः शलो दलो बलश् चेति। ततस् तेषां ज्येष्ठं शलं समये पिता राज्ये ऽभिषिच्य तपसि धृतात्मा वनं जगाम।

atha kasya cit kālasya tasyāṃ kumārās trayas tasya rājñaḥ saṃbabhūvuḥ śalo dalo balaś ceti. tatas teṣāṃ jyeṣṭhaṃ śalaṃ samaye pitā rājye 'bhiṣicya tapasi dhṛtātmā vanaṃ jagāma.

अथ कदा चिच् छलो मृगयाम् अचरत्। मृगं चासाद्य रथेनान्वधावत्।

atha kadā cic chalo mṛgayām acarat. mṛgaṃ cāsādya rathenānvadhāvat.

सूतं चोवाच। शीघ्रं मां वहस्वेति।

sūtaṃ covāca. śīghraṃ māṃ vahasveti.

स तथोक्तः सूतो राजानम् अब्रवीत्। मा क्रियताम् अनुबन्धः। नैष शक्यस् त्वया मृगो ग्रहीतुं यद्य् अपि ते रथे युक्तौ वाम्यौ स्याताम् इति।

sa tathoktaḥ sūto rājānam abravīt. mā kriyatām anubandhaḥ. naiṣa śakyas tvayā mṛgo grahītuṃ yady api te rathe yuktau vāmyau syātām iti.

ततो ऽब्रवीद् राजा सूतम्। आचक्ष्व मे वाम्यौ। हन्मि वा त्वाम् इति।

tato 'bravīd rājā sūtam. ācakṣva me vāmyau. hanmi vā tvām iti.

स एवम् उक्तो राजभयभीतो वामदेवशापभीतश् च सन्न् आचख्यौ राज्ञे। वामदेवस्याश्वौ वाम्यौ मनोजवाव् इति। ततः पुनः स राजा खड्गम् उद्यम्य शीघ्रं कथयस्वेति तम् आह। हनिष्ये त्वाम् इति स तद् आह राजभयभीतः सूतः।

sa evam ukto rājabhayabhīto vāmadevaśāpabhītaś ca sann ācakhyau rājñe. vāmadevasyāśvau vāmyau manojavāv iti. tataḥ punaḥ sa rājā khaḍgam udyamya śīghraṃ kathayasveti tam āha. haniṣye tvām iti sa tad āha rājabhayabhītaḥ sūtaḥ.

अथैनम् एवं ब्रुवाणम् अब्रवीद् राजा। वामदेवाश्रमं याहीति।

athainam evaṃ bruvāṇam abravīd rājā. vāmadevāśramaṃ yāhīti.

स गत्वा वामदेवाश्रमं तम् ऋषिम् अब्रवीत्। भगवन् मृगो मया विद्धः पलायते। तं संभावयेयम्। अर्हसि मे वाम्यौ दातुम् इति।

sa gatvā vāmadevāśramaṃ tam ṛṣim abravīt. bhagavan mṛgo mayā viddhaḥ palāyate. taṃ saṃbhāvayeyam. arhasi me vāmyau dātum iti.

तम् अब्रवीद् ऋषिः। ददानि ते वाम्यौ। कृतकार्येण भवता ममैव निर्यात्यौ क्षिप्रम् इति।

tam abravīd ṛṣiḥ. dadāni te vāmyau. kṛtakāryeṇa bhavatā mamaiva niryātyau kṣipram iti.

स च ताव् अश्वौ प्रतिगृह्यानुज्ञाप्य चर्षिं प्रायाद् वाम्यसंयुक्तेन रथेन मृगं प्रति। गच्छंश् चाब्रवीत् सूतम्। अश्वरत्नाव् इमाव् अयोग्यौ ब्राह्मणानाम्। नैतौ प्रतिदेयौ वामदेवायेति।

sa ca tāv aśvau pratigṛhyānujñāpya carṣiṃ prāyād vāmyasaṃyuktena rathena mṛgaṃ prati. gacchaṃś cābravīt sūtam. aśvaratnāv imāv ayogyau brāhmaṇānām. naitau pratideyau vāmadevāyeti.

एवम् उक्त्वा मृगम् अवाप्य स्वनगरम् एत्याश्वावन्तःपुरे ऽस्थापयत्।

evam uktvā mṛgam avāpya svanagaram etyāśvāvantaḥpure 'sthāpayat.

अथर्षिश् चिन्तयाम् आस। तरुणो राजपुत्रः कल्याणं पत्रम् आसाद्य रमते। न मे प्रतिनिर्यातयति। अहो कष्टम् इति।

atharṣiś cintayām āsa. taruṇo rājaputraḥ kalyāṇaṃ patram āsādya ramate. na me pratiniryātayati. aho kaṣṭam iti.

मनसा निश्चित्य मासि पूर्णे शिष्यम् अब्रवीत्। गच्छात्रेय। राजानं ब्रूहि। यदि पर्याप्तं निर्यातयोपाध्यायवाम्याव् इति।

manasā niścitya māsi pūrṇe śiṣyam abravīt. gacchātreya. rājānaṃ brūhi. yadi paryāptaṃ niryātayopādhyāyavāmyāv iti.

स गत्वैवं तं राजानम् अब्रवीत्।

sa gatvaivaṃ taṃ rājānam abravīt.

तं राजा प्रत्युवाच। राज्ञाम् एतद् वाहनम्। अनर्हा ब्राह्मणा रत्नानाम् एवंविधानाम्। किं च ब्राह्मणानाम् अश्वैः कार्यम्। साधु प्रतिगम्यताम् इति।

taṃ rājā pratyuvāca. rājñām etad vāhanam. anarhā brāhmaṇā ratnānām evaṃvidhānām. kiṃ ca brāhmaṇānām aśvaiḥ kāryam. sādhu pratigamyatām iti.

स गत्वैवम् उपाध्यायायाचष्ट।

sa gatvaivam upādhyāyāyācaṣṭa.

तच् छ्रुत्वा वचनम् अप्रियं वामदेवः क्रोधपरीतात्मा स्वयम् एव राजानम् अभिगम्याश्वार्थम् अभ्यचोदयत्। न चादाद् राजा।

tac chrutvā vacanam apriyaṃ vāmadevaḥ krodhaparītātmā svayam eva rājānam abhigamyāśvārtham abhyacodayat. na cādād rājā.

वामदेव उवाच। प्रयच्छ वाम्यौ मम पार्थिव त्वं; कृतं हि ते कार्यम् अन्यैर् अशक्यम्। मा त्वा वधीद् वरुणो घोरपाशैर्; ब्रह्मक्षत्रस्यान्तरे वर्तमानः।

vāmadeva uvāca. prayaccha vāmyau mama pārthiva tvaṃ; kṛtaṃ hi te kāryam anyair aśakyam. mā tvā vadhīd varuṇo ghorapāśair; brahmakṣatrasyāntare vartamānaḥ.

राजोवाच। अनड्वाहौ सुव्रतौ साधु दान्ताव्; एतद् विप्राणां वाहनं वामदेव। ताभ्यां याहि त्वं यत्र कामो महर्षे; छन्दांसि वै त्वादृशं संवहन्ति।

rājovāca. anaḍvāhau suvratau sādhu dāntāv; etad viprāṇāṃ vāhanaṃ vāmadeva. tābhyāṃ yāhi tvaṃ yatra kāmo maharṣe; chandāṃsi vai tvādṛśaṃ saṃvahanti.

वामदेव उवाच। छन्दांसि वै मादृशं संवहन्ति; लोके ऽमुष्मिन् पार्थिव यानि सन्ति। अस्मिंस् तु लोके मम यानम् एतद्; अस्मद्विधानाम् अपरेषां च राजन्।

vāmadeva uvāca. chandāṃsi vai mādṛśaṃ saṃvahanti; loke 'muṣmin pārthiva yāni santi. asmiṃs tu loke mama yānam etad; asmadvidhānām apareṣāṃ ca rājan.

राजोवाच। चत्वारो वा गर्दभास् त्वां वहन्तु; श्रेष्ठाश्वतर्यो हरयो वा तुरंगाः। तैस् त्वं याहि क्षत्रियस्यैष वाहो; मम वाम्यौ न तवैतौ हि विद्धि।

rājovāca. catvāro vā gardabhās tvāṃ vahantu; śreṣṭhāśvataryo harayo vā turaṃgāḥ. tais tvaṃ yāhi kṣatriyasyaiṣa vāho; mama vāmyau na tavaitau hi viddhi.

वामदेव उवाच। घोरं व्रतं ब्राह्मणस्यैतद् आहुर्; एतद् राजन् यद् इहाजीवमानः। अयस्मया घोररूपा महान्तो; वहन्तु त्वां शितशूलाश् चतुर्धा। चत्वारो वा यातुधानाः सुरौद्राः। मया प्रयुक्तास् त्वद्वधम् ईप्समाना।

vāmadeva uvāca. ghoraṃ vrataṃ brāhmaṇasyaitad āhur; etad rājan yad ihājīvamānaḥ. ayasmayā ghorarūpā mahānto; vahantu tvāṃ śitaśūlāś caturdhā. catvāro vā yātudhānāḥ suraudrāḥ. mayā prayuktās tvadvadham īpsamānā.

राजोवाच। ये त्वा विदुर् ब्राह्मणं वामदेव; वाचा हन्तुं मनसा कर्मणा वा। ते त्वां सशिष्यम् इह पातयन्तु; मद्वाक्यनुन्नाः शितशूलासिहस्ताः। वामदेव उवाच। ममैतौ वाम्यौ प्रतिगृह्य राजन्। पुनर् ददानीति प्रपद्य मे त्वम्। प्रयच्छ शीघ्रं मम वाम्यौ त्वम् अश्वौ। राजोवाच। यद्य् आत्मानं जीवितुं ते क्षमं स्यात्। न ब्राह्मणेभ्यो मृगया प्रसूता। न त्व् आनुशास्म्य् अद्य प्रभृति ह्य् असत्यम्। तवैवाज्ञां संप्रणिधाय सर्वां। तथा ब्रह्मन् पुण्यलोकं लभेयम्।

rājovāca. ye tvā vidur brāhmaṇaṃ vāmadeva; vācā hantuṃ manasā karmaṇā vā. te tvāṃ saśiṣyam iha pātayantu; madvākyanunnāḥ śitaśūlāsihastāḥ. vāmadeva uvāca. mamaitau vāmyau pratigṛhya rājan. punar dadānīti prapadya me tvam. prayaccha śīghraṃ mama vāmyau tvam aśvau. rājovāca. yady ātmānaṃ jīvituṃ te kṣamaṃ syāt. na brāhmaṇebhyo mṛgayā prasūtā. na tv ānuśāsmy adya prabhṛti hy asatyam. tavaivājñāṃ saṃpraṇidhāya sarvāṃ. tathā brahman puṇyalokaṃ labheyam.

वामदेव उवाच। नानुयोगा ब्राह्मणानां भवन्ति; वाचा राजन् मनसा कर्मणा वा। यस् त्व् एवं ब्रह्म तपसान्वेति विद्वांस्; तेन श्रेष्ठो भवति हि जीवमानः।

vāmadeva uvāca. nānuyogā brāhmaṇānāṃ bhavanti; vācā rājan manasā karmaṇā vā. yas tv evaṃ brahma tapasānveti vidvāṃs; tena śreṣṭho bhavati hi jīvamānaḥ.

मार्कण्डेय उवाच। एवम् उक्ते वामदेवेन राजन्; समुत्तस्थू राक्षसा घोररूपाः। तैः शूलहस्तैर् वध्यमानः स राजा; प्रोवाचेदं वाक्यम् उच्चैस् तदानीम्।

mārkaṇḍeya uvāca. evam ukte vāmadevena rājan; samuttasthū rākṣasā ghorarūpāḥ. taiḥ śūlahastair vadhyamānaḥ sa rājā; provācedaṃ vākyam uccais tadānīm.

इक्ष्वाकवो यदि ब्रह्मन् दलो वा; विधेया मे यदि वान्ये विशो ऽपि। नोत्स्रक्ष्ये ऽहं वामदेवस्य वाम्यौ; नैवंविधा धर्मशीला भवन्ति।

ikṣvākavo yadi brahman dalo vā; vidheyā me yadi vānye viśo 'pi. notsrakṣye 'haṃ vāmadevasya vāmyau; naivaṃvidhā dharmaśīlā bhavanti.

एवं ब्रुवन्न् एव स यातुधानैर्; हतो जगामाशु महीं क्षितीशः। ततो विदित्वा नृपतिं निपातितम्; इक्ष्वाकवो वै दलम् अभ्यषिञ्चन्।

evaṃ bruvann eva sa yātudhānair; hato jagāmāśu mahīṃ kṣitīśaḥ. tato viditvā nṛpatiṃ nipātitam; ikṣvākavo vai dalam abhyaṣiñcan.

राज्ये तदा तत्र गत्वा स विप्रः; प्रोवाचेदं वचनं वामदेवः। दलं राजानं ब्राह्मणानां हि देयम्; एवं राजन् सर्वधर्मेषु दृष्टम्।

rājye tadā tatra gatvā sa vipraḥ; provācedaṃ vacanaṃ vāmadevaḥ. dalaṃ rājānaṃ brāhmaṇānāṃ hi deyam; evaṃ rājan sarvadharmeṣu dṛṣṭam.

बिभेषि चेत् त्वम् अधर्मान् नरेन्द्र; प्रयच्छ मे शीघ्रम् एवाद्य वाम्यौ। एतच् छ्रुत्वा वामदेवस्य वाक्यं; स पार्थिवः सूतम् उवाच रोषात्।

bibheṣi cet tvam adharmān narendra; prayaccha me śīghram evādya vāmyau. etac chrutvā vāmadevasya vākyaṃ; sa pārthivaḥ sūtam uvāca roṣāt.

एकं हि मे सायकं चित्ररूपं; दिग्धं विषेणाहर संगृहीतम्। येन विद्धो वामदेवः शयीत; संदश्यमानः श्वभिर् आर्तरूपः।

ekaṃ hi me sāyakaṃ citrarūpaṃ; digdhaṃ viṣeṇāhara saṃgṛhītam. yena viddho vāmadevaḥ śayīta; saṃdaśyamānaḥ śvabhir ārtarūpaḥ.

वामदेव उवाच। जानामि पुत्रं दशवर्षं तवाहं; जातं महिष्यां श्येनजितं नरेन्द्र। तं जहि त्वं मद्वचनात् प्रणुन्नस्; तूर्णं प्रियं सायकैर् घोररूपैः।

vāmadeva uvāca. jānāmi putraṃ daśavarṣaṃ tavāhaṃ; jātaṃ mahiṣyāṃ śyenajitaṃ narendra. taṃ jahi tvaṃ madvacanāt praṇunnas; tūrṇaṃ priyaṃ sāyakair ghorarūpaiḥ.

मार्कण्डेय उवाच। एवम् उक्तो वामदेवेन राजन्न्; अन्तःपुरे राजपुत्रं जघान। स सायकस् तिग्मतेजा विसृष्टः; श्रुत्वा दलस् तच् च वाक्यं बभाषे।

mārkaṇḍeya uvāca. evam ukto vāmadevena rājann; antaḥpure rājaputraṃ jaghāna. sa sāyakas tigmatejā visṛṣṭaḥ; śrutvā dalas tac ca vākyaṃ babhāṣe.

इक्ष्वाकवो हन्त चरामि वः प्रियं; निहन्मीमं विप्रम् अद्य प्रमथ्य। आनीयताम् अपरस् तिग्मतेजाः; पश्यध्वं मे वीर्यम् अद्य क्षितीशाः।

ikṣvākavo hanta carāmi vaḥ priyaṃ; nihanmīmaṃ vipram adya pramathya. ānīyatām aparas tigmatejāḥ; paśyadhvaṃ me vīryam adya kṣitīśāḥ.

वामदेव उवाच। यं त्वम् एनं सायकं घोररूपं; विषेण दिग्धं मम संदधासि। न त्वम् एनं शरवर्यं विमोक्तुं; संधातुं वा शक्ष्यसि मानवेन्द्र।

vāmadeva uvāca. yaṃ tvam enaṃ sāyakaṃ ghorarūpaṃ; viṣeṇa digdhaṃ mama saṃdadhāsi. na tvam enaṃ śaravaryaṃ vimoktuṃ; saṃdhātuṃ vā śakṣyasi mānavendra.

राजोवाच। इक्ष्वाकवः पश्यत मां गृहीतं; न वै शक्नोम्य् एष शरं विमोक्तुम्। न चास्य कर्तुं नाशम् अभ्युत्सहामि; आयुष्मान् वै जीवतु वामदेवः।

rājovāca. ikṣvākavaḥ paśyata māṃ gṛhītaṃ; na vai śaknomy eṣa śaraṃ vimoktum. na cāsya kartuṃ nāśam abhyutsahāmi; āyuṣmān vai jīvatu vāmadevaḥ.

वामदेव उवाच। संस्पृशैनां महिषीं सायकेन; ततस् तस्माद् एनसो मोक्ष्यसे त्वम्।

vāmadeva uvāca. saṃspṛśaināṃ mahiṣīṃ sāyakena; tatas tasmād enaso mokṣyase tvam.

मार्कण्डेय उवाच। ततस् तथा कृतवान् पार्थिवस् तु; ततो मुनिं राजपुत्री बभाषे। यथा युक्तं वामदेवाहम् एनं; दिने दिने संविशन्ती व्यशंसम्। ब्राह्मणेभ्यो मृगयन्ती सूनृतानि; तथा ब्रह्मन् पुण्यलोकं लभेयम्।

mārkaṇḍeya uvāca. tatas tathā kṛtavān pārthivas tu; tato muniṃ rājaputrī babhāṣe. yathā yuktaṃ vāmadevāham enaṃ; dine dine saṃviśantī vyaśaṃsam. brāhmaṇebhyo mṛgayantī sūnṛtāni; tathā brahman puṇyalokaṃ labheyam.

वामदेव उवाच। त्वया त्रातं राजकुलं शुभेक्षणे; वरं वृणीष्वाप्रतिमं ददानि ते। प्रशाधीमं स्वजनं राजपुत्रि; इक्ष्वाकुराज्यं सुमहच् चाप्य् अनिन्द्ये। साध्वि स्थिरं चेयम् अदुष्टचित्ता। धर्मे मतिस् ते सततं प्रयातु। वरं च मत्तः प्रतिकाङ्क्षस्व सुभ्रु। त्वया वृषः पालनीयो हि नित्यम्।

vāmadeva uvāca. tvayā trātaṃ rājakulaṃ śubhekṣaṇe; varaṃ vṛṇīṣvāpratimaṃ dadāni te. praśādhīmaṃ svajanaṃ rājaputri; ikṣvākurājyaṃ sumahac cāpy anindye. sādhvi sthiraṃ ceyam aduṣṭacittā. dharme matis te satataṃ prayātu. varaṃ ca mattaḥ pratikāṅkṣasva subhru. tvayā vṛṣaḥ pālanīyo hi nityam.

राजपुत्र्य् उवाच। वरं वृणे भगवन्न् एकम् एव; विमुच्यतां किल्बिषाद् अद्य भर्ता। वृत्तेन बुद्ध्या च विवृद्धिम् एतु। जीवेद् असौ मम पुत्रो ऽद्य विप्र। शिवेन चाध्याहि सपुत्रबान्धवं; वरो वृतो ह्य् एष मया द्विजाग्र्य।

rājaputry uvāca. varaṃ vṛṇe bhagavann ekam eva; vimucyatāṃ kilbiṣād adya bhartā. vṛttena buddhyā ca vivṛddhim etu. jīved asau mama putro 'dya vipra. śivena cādhyāhi saputrabāndhavaṃ; varo vṛto hy eṣa mayā dvijāgrya.

मार्कण्डेय उवाच। श्रुत्वा वचः स मुनी राजपुत्र्यास्; तथास्त्व् इति प्राह कुरुप्रवीर। ततः स राजा मुदितो बभूव; वाम्यौ चास्मै संप्रददौ प्रणम्य। १। वैशंपायन उवाच ।। मार्कण्डेयम् ऋषयो ब्राह्मणा युधिष्ठिरश् च पर्यपृच्छन् । ऋषिः केन। दीर्घायुर् आसीद् बकः ॥१॥ मार्कण्डेयस् तु तान् सर्वान् उवाच । महातपा। दीर्घायुश् च बको राजर्षिः । नात्र कार्या विचारणा ॥२॥। एतच् छ्रुत्वा तु कौन्तेयो भ्रातृभिः सह भारत ।। मार्कण्डेयं पर्यपृच्छद् धर्मराजो युधिष्ठिरः ॥३॥। बकदाल्भ्यौ महात्मानौ श्रूयेते चिरजीविनौ ।। सखायौ देवराजस्य ताव् ऋषी लोकसंमतौ ॥४॥। एतद् इच्छामि भगवन् बकशक्रसमागमम् ।। सुखदुःखसमायुक्तं तत्त्वेन कथयस्व मे ॥५॥। मार्कण्डेय उवाच ।। वृत्ते देवासुरे राजन् संग्रामे लोमहर्षणे ।। त्रयाणाम् अपि लोकानाम् इन्द्रो लोकाधिपो ऽभवत् ॥६॥। सम्यग् वर्षति पर्जन्यः सस्यसपद उत्तमाः ।। निरामयाः सुधर्मिष्ठाः प्रजा धर्मपरायणाः ॥७॥। मुदितश् च जनः सर्वः स्वधर्मेषु व्यवस्थितः ।। ताः प्रजा मुदिताः सर्वा दृष्ट्वा बलनिषूदनः ॥८॥। ततस् तु मुदितो राजन् देवराजः शतक्रतुः ।। ऐरावतं समास्थाय ताः पश्यन् मुदिताः प्रजाः ॥९॥। आश्रमांश् च विचित्रांश् च नदीश् च विविधाः शुभाः ।। नगराणि समृद्धानि खेटाञ् जनपदांस् तथा ॥१०॥। प्रजापालनदक्षांश् च नरेन्द्रान् धर्मचारिणः ।। उदपानं प्रपा वापी तडागानि सरांसि च ॥११॥। नानाव्रतसमाचारैः सेवितानि द्विजोत्तमैः ।। ततो ऽवतीर्य रम्यायां पृथ्व्यां राजञ् शतक्रतुः ॥१२॥। तत्र रम्ये शिवे देशे बहुवृक्षसमाकुले ।। पूर्वस्यां दिशि रम्यायां समुद्राभ्याशतो नृप ॥१३॥। तत्राश्रमपदं रम्यं मृगद्विजनिषेवितम् ।। तत्राश्रमपदे रम्ये बकं पश्यति देवराट् ॥१४॥। बकस् तु दृष्ट्वा देवेन्द्रं दृढं प्रीतमनाभवत् ।। पाद्यासनार्घदानेन फलमूलैर् अथार्चयत् ॥१५॥। सुखोपविष्टो वरदस् ततस् तु बलसूदनः ।। ततः प्रश्नं बकं देव उवाच त्रिदशेश्वरः ॥१६॥। शतं वर्षसहस्राणि मुने जातस्य ते ऽनघ ।। समाख्याहि मम ब्रह्मन् किं दुःखं चिरजीविनाम् ॥१७॥। बक उवाच ।। अप्रियैः सह संवासः प्रियैश् चापि विनाभवः ।। असद्भिः संप्रयोगश् च तद् दुःखं चिरजीविनाम् ॥१८॥। पुत्रदारविनाशो ऽत्र ज्ञातीनां सुहृदाम् अपि ।। परेष्व् आयत्तता कृच्छ्रं किं नु दुःखतरं ततः ॥१९॥। नान्यद् दुःखतरं किं चिल् लोकेषु प्रतिभाति मे ।। अर्थैर् विहीनः पुरुषः परैः संपरिभूयते ॥२०॥। अकुलानां कुले भावं कुलीनानां कुलक्षयम् ।। संयोगं विप्रयोगं च पश्यन्ति चिरजीविनः ॥२१॥। अपि प्रत्यक्षम् एवैतत् तव देव शतक्रतो ।। अकुलानां समृद्धानां कथं कुलविपर्ययः ॥२२॥। देवदानवगन्धर्वमनुष्योरगराक्षसाः ।। प्राप्नुवन्ति विपर्यासं किं नु दुःखतरं ततः ॥२३॥। कुले जाताश् च क्लिश्यन्ते दौष्कुलेयवशानुगाः ।। आढ्यैर् दरिद्रावमताः किं नु दुःखतरं ततः ।। लोके वैधर्म्यम् एतत् तु दृश्यते बहुविस्तरम् ॥२४॥। हीनज्ञानाश् च दृश्यन्ते क्लिश्यन्ते प्राज्ञकोविदाः ।। बहुदुःखपरिक्लेशं मानुष्यम् इह दृश्यते ॥२५॥। इन्द्र उवाच ।। पुनर् एव महाभाग देवर्षिगणसेवित ।। समाख्याहि मम ब्रह्मन् किं सुखं चिरजीविनाम् ॥२६॥। बक उवाच ।। अष्टमे द्वादशे वापि शाकं यः पचते गृहे ।। कुमित्राण्य् अनपाश्रित्य किं वै सुखतरं ततः ॥२७॥। यत्राहानि न गण्यन्ते नैनम् आहुर् महाशनम् ।। अपि शाकं पचानस्य सुखं वै मघवन् गृहे ॥२८॥। अर्जितं स्वेन वीर्येण नान्यपाश्रित्य कं चन ।। फलशाकम् अपि श्रेयो भोक्तुं ह्य् अकृपणं गृहे ॥२९॥। परस्य तु गृहे भोक्तुः परिभूतस्य नित्यशः ।। सुमृष्टम् अपि न श्रेयो विकल्पो ऽयम् अतः सताम् ॥३०॥। श्ववत् कीलालपो यस् तु परान्नं भोक्तुम् इच्छति ।। धिग् अस्तु तस्य तद् भुक्तं कृपणस्य दुरात्मनः ॥३१॥। यो दत्त्वातिथिभूतेभ्यः पितृभ्यश् च द्विजोत्तमः ।। शिष्टान्य् अन्नानि यो भुङ्क्ते किं वै सुखतरं ततः ॥३२॥। अतो मृष्टतरं नान्यत् पूतं किं चिच् छतक्रतो ।। दत्त्वा यस् त्व् अतिथिभ्यो वै भुङ्क्ते तेनैव नित्यशः ॥३३॥। यावतो ह्य् अन्धसः पिण्डान् अश्नाति सततं द्विजः ।। तावतां गोसहस्राणां फलं प्राप्नोति दायकः ॥३४॥। यद् एनो यौवनकृतं तत् सर्वं नश्यते ध्रुवम् ।। सदक्षिणस्य भुक्तस्य द्विजस्य तु करे गतम् ।। यद् वारि वारिणा सिञ्चेत् तद् ध्य् एनस् तरते क्षणात् ॥३५॥। मार्कण्डेय उवाच ।। एताश् चान्याश् च वै बह्वीः कथयित्वा कथाः शुभाः ।। बकेन सह देवेन्द्र आपृच्छ्य त्रिदिवं गतः ॥३६॥। २। वैशंपायन उवाच ।। ततः पाण्डवाः पुनर् मार्कण्डेयम् ऊचुः । कथितं ब्राह्मणमहाभाग्यम् ।। राजन्यमहाभाग्यम् इदानीं शुश्रूषाम् आह इति ॥३७॥। तान् उवाच मार्कण्डेयो महर्षिः । श्रूयताम् इदानीं राजन्यानां महाभाग्यम् इति ॥३८॥। कुरूणाम् अन्यतमः सुहोत्रो नाम राजा महर्षीन् अभिगम्य। निवृत्य रथस्थम् एव राजानम् औशीनरं शिबिं ददर्शाभिमुखम् ॥३९॥। तौ समेत्य परस्परेण यथावयः पूजां प्रयुज्य गुणसाम्येन। परस्परेण तुल्यात्मानौ विदित्वान्योन्यस्य पन्थानं न ददतुः ॥४०॥। तत्र नारदः प्रादुर् आसीत् । किम् इदं भवन्तौ परस्परस्य पन्थानम् आवृत्य। तिष्ठत इति ॥४१॥ ताव् ऊचतुर् नारदम् । नैतद् भगवन् । पूर्वकर्मकर्त्रादिभिर्। विशिष्टस्य पन्था उपदिश्यते समर्थाय वा । आवां च सख्यं। परस्परेणोपगतौ । तच् चावधानतो ऽत्युत्कृष्टम् अधरोत्तरं परिभ्रष्टम् ॥४२॥। नारदस् त्व् एवम् उक्तः श्लोकत्रयम् अपठत् ॥४३॥। क्रूरः कौरव्य मृदवे मृदुः क्रूरे च कौरव ।। साधुश् चासाधवे साधुः साधवे नाप्नुयात् कथम् ॥४४॥। कृतं शतगुणं कुर्यान् नास्ति देवेषु निर्णयः ।। औशीनरः साधुशीलो भवतो वै महीपतिः ॥४५॥। जयेत् कदर्यं दानेन सत्येनानृतवादिनम् ।। क्षमया क्रूरकर्माणम् असाधुं साधुना जयेत् ॥४६॥। तद् उभाव् एव भवन्ताव् उदारौ । य इदानीं भवद्भ्याम् अन्यतमः सो ऽपसर्पतु ।। एतद् वै निदर्शनम् । इत्य् उक्त्वा तूष्णीं नारदो बभूव ॥४७॥। एतच् छ्रुत्वा तु कौरव्यः शिबिं प्रदक्षिणं कृत्वा पन्थानं दत्त्वा बहुकर्मभिः। प्रशस्य प्रययौ ॥४८॥ तद् एतद् राज्ञो महाभाग्यम् अप्य् उक्तवान्। नारदः ॥४९॥। ३। मार्कण्डेय उवाच ।। इदम् अन्यच् छ्रूयताम् । ययातिर् नाहुषो राजा राज्यस्थः पौरजनावृत। आसां चक्रे ॥५०॥ गुर्वर्थी ब्राह्मण उपेत्याब्रवीत् । भो राजन् गुर्वर्थं। भिक्षेयं समयाद् इति ॥५१॥ राजोवाच । ब्रवीतु भगवान् समयम्। इति ॥५२॥। ब्राह्मण उवाच ।। विद्वेषणं परमं जीवलोके। कुर्यान् नरः पार्थिव याच्यमानः ।। तं त्वां पृच्छामि कथं तु राजन्। दद्याद् भवान् दयितं च मे ऽद्य ॥५३॥। राजोवाच ।। न चानुकीर्तये दत्त्वा। अयाच्यम् अर्थं न च संशृणोमि ।। प्राप्यम् अर्थं च संश्रुत्य। तं चापि दत्त्वा सुसुखी भवामि ॥५४॥। ददामि ते रोहिणीनां सहस्रं। प्रियो हि मे ब्राह्मणो याचमानः ।। न मे मनः कुप्यति याचमाने। दत्तं न शोचामि कदा चिद् अर्थम् ॥५५॥। इत्य् उक्त्वा ब्राह्मणाय राजा गोसहस्रं ददौ । प्राप्तवांश् च गवां सहस्रं। ब्राह्मण इति ॥५६॥। ४। वैशंपायन उवाच ।। भूय एव महाभाग्यं कथ्यताम् इत्य् अब्रवीत् पाण्डवः ॥५७॥। अथाचष्ट मार्कण्डेयः । महाराज वृषदर्भसेदुकनामानौ राजानौ। नीतिमार्गरताव् अस्त्रोपास्त्रकृतिनौ ॥५८॥ सेदुको वृषदर्भस्य बालस्यैव। उपांशुव्रतम् अभ्यजानात् । कुप्यम् अदेयं ब्राह्मणस्य ॥५९॥ अथ तं सेदुकं। ब्राह्मणः कश् चिद् वेदाध्ययनसंपन्न आशिषं दत्त्वा गुर्वर्थी भिक्षितवान् ।। अश्वसहस्रं मे भगवान् ददात्व् इति ॥६०॥ तं सेदुको ब्राह्मणम् अब्रवीत् ।। नास्ति संभवो गुर्वर्थं दातुम् इति । स त्वं गच्छ वृषदर्भसकाशम् ।। राजा परमधर्मज्ञः । ब्राह्मण तं भिक्षस्व । स ते दास्यति । तस्यैतद् उपांशुव्रतम्। इति ॥६१॥ अथ ब्राह्मणो वृषदर्भसकाशं गत्वा अश्वसहस्रम्। अयाचत । स राजा तं कशेनाताडयत् । तं ब्राह्मणो ऽब्रवीत् । किं। हंस्य् अनागसं माम् इति ॥६२॥ एवम् उक्त्वा तं शपन्तं राजाह । विप्र किं। यो न ददाति तुभ्यम् । उताहो स्विद् ब्राह्मण्यम् एतत् ॥६३॥ ब्राह्मण। उवाच । राजाधिराज तव समीपं सेदुकेन प्रेषितो भिक्षितुम् आगतः ।। तेनानुशिष्टेन मया त्वं भिक्षितो ऽसि ॥६४॥ राजोवाच । पूर्वाह्णे ते। दास्यामि । यो मे ऽद्य बलिर् आगमिष्यति । यो हन्यते कशया कथं। मोघं क्षेपणं तस्य स्यात् ॥६५॥ इत्य् उक्त्वा ब्राह्मणाय दैवसिकाम् उत्पत्तिं। प्रादात् । अधिकस्याश्वसहस्रस्य मूल्यम् एवादाद् इति ॥६६॥। ५। मार्कण्डेय उवाच ।। देवानां कथा संजाता । महीतलं गत्वा महीपतिं शिबिम् औशीनरं। साध्व् एनं शिबिं जिज्ञास्याम इति ॥६७॥ एवं भो इत्य् उक्त्वा अग्नीन्द्राव्। उपतिष्ठेताम् । अग्निः कपोतरूपेण । तम् अभ्यधावद् आमिषार्थम् इन्द्रः। श्येनरूपेण ॥६८॥ अथ कपोतो राज्ञो दिव्यासनासीनस्योत्सङ्गं। न्यपतत् ॥६९॥। अथ पुरोहितो राजानम् अब्रवीत् । प्राणरक्षणार्थं श्येनाद् भीतो। भवन्तं प्राणार्थी प्रपद्यते । वसु ददातु । अन्तवान् पार्थिवो ऽस्य। निष्कृतिं कुर्यात् । घोरं कपोतस्य निपातम् आहुः ॥७०॥। अथ कपोतो राजानम् अब्रवीत् । प्राणरक्षार्थं श्येनाद् भीतो भवन्तं। प्राणरक्षार्थी प्रपद्ये । अङ्गैर् अङ्गानि प्राप्यार्थी मुनिर् भूत्वा प्राणांस् त्वां। प्रपद्ये । स्वाध्यायेन कर्शितं ब्रह्मचारिणं मां विद्धि । तपसा दमेन। युक्तम् आचार्यस्याप्रतिकूलभाषिणम् । एवंयुक्तम् अपापं मां विद्धि ॥७१॥। गदामि वेदान् विचिनोमि छन्दः। सर्वे वेदा अक्षरशो मे अधीताः ।। न साधु दानं श्रोत्रियस्य प्रदानं। मा प्रादाः श्येनाय न कपोतो ऽस्मि ॥७२॥। अथ श्येनो राजानम् अब्रवीत् ॥७३॥। पर्यायेण वसतिर् वा भवेषु। सर्गे जातः पूर्वम् अस्मात् कपोतात् ।। त्वम् आददानो ऽथ कपोतम् एनं। मा त्वं राजन् विघ्नकर्ता भवेथाः ॥७४॥। राजोवाच ।। केनेदृशी जातु परा हि दृष्टा। वाग् उच्यमाना शकुनेन संस्कृता ।। यां वै कपोतो वदते यां च श्येन। उभौ विदित्वा कथम् अस्तु साधु ॥७५॥। नास्य वर्षं वर्षति वर्षकाले। नास्य बीजं रोहति काल उप्तम् ।। भीतं प्रपन्नं यो हि ददाति शत्रवे। न त्राणं लभेत् त्राणम् इच्छन् स काले ॥७६॥। जाता ह्रस्वा प्रजा प्रमीयते। सदा न वासं पितरो ऽस्य कुर्वते ।। भीतं प्रपन्नं यो ददाति शत्रवे। नास्य देवाः प्रतिगृह्णन्ति हव्यम् ॥७७॥। मोघम् अन्नं विन्दति चाप्रचेताः। स्वर्गाल् लोकाद् भ्रश्यति शीघ्रम् एव ।। भीतं प्रपन्नं यो हि ददाति शत्रवे। सेन्द्रा देवाः प्रहरन्त्य् अस्य वज्रम् ॥७८॥। उक्षाणं पक्त्वा सह ओदनेन। अस्मात् कपोतात् प्रति ते नयन्तु ।। यस्मिन् देशे रमसे ऽतीव श्येन। तत्र मांसं शिबयस् ते वहन्तु ॥७९॥। श्येन उवाच ।। नोक्षाणो राजन् प्रार्थयेयं न चान्यद्। अस्मान् मांसम् अधिकं वा कपोतात् ।। देवैर् दत्तः सो ऽद्य ममैष भक्षस्। तन् मे ददस्व शकुनानाम् अभावात् ॥८०॥। राजोवाच ।। उक्षाणं वेह तम् अनूनं नयन्तु। ते पश्यन्तु पुरुषा ममैव ।। भयाहितस्य दायं ममान्तिकात् त्वां। प्रत्याम्नायं तु त्वं ह्य् एनं मा हिंसीः ॥८१॥। त्यजे प्राणान् नैव दद्यां कपोतं। सौम्यो ह्य् अयं किं न जानासि श्येन ।। यथा क्लेशं मा कुरुष्वेह सौम्य। नाहं कपोतम् अर्पयिष्ये कथं चित् ॥८२॥। यथा मां वै साधुवादैः प्रसन्नाः। प्रशंसेयुः शिबयः कर्मणा तु ।। यथा श्येन प्रियम् एव कुर्यां। प्रशाधि मां यद् वदेस् तत् करोमि ॥८३॥। श्येन उवाच । ऊरोर् दक्षिणाद् उत्कृत्य स्वपिशितं तावद् राजन् यावन्। मासं कपोतेन समम् । तथा तस्मात् साधु त्रातः कपोतः । प्रशंसेयुश् च। शिबयः । कृतं च प्रियं स्यान् ममेति ॥८४॥। अथ स दक्षिणाद् ऊरोर् उत्कृत्य स्वमांसपेशीं तुलयाधारयत् । गुरुतर। एव कपोत आसीत् ॥८५॥ पुनर् अन्यम् उच्चकर्त । गुरुतर एव। कपोतः ॥८६॥ एवं सर्वं समधिगत्य शरीरं तुलायाम् आरोपयाम् आस ।। तत् तथापि गुरुतर एव कपोत आसीत् ॥८७॥ अथ राजा स्वयम् एव। तुलाम् आरुरोह । न च व्यलीकम् आसीद् राज्ञः ॥८८॥ एतद् वृत्तान्तं दृष्ट्वा। त्रात इत्य् उक्त्वा प्रालीयत श्येनः ॥८९॥ अथ राजा अब्रवीत् ॥९०॥। कपोतं विद्युः शिबयस् त्वां कपोत। पृच्छामि ते शकुने को नु श्येनः ।। नानीश्वर ईदृशं जातु कुर्याद्। एतं प्रश्नं भगवन् मे विचक्ष्व ॥९१॥। कपोत उवाच ।। वैश्वानरो ऽहं ज्वलनो धूमकेतुर्। अथैव श्येनो वज्रहस्तः शचीपतिः ।। साधु ज्ञातुं त्वाम् ऋषभं सौरथेय नौ। जिज्ञासया त्वत्सकाशं प्रपन्नौ ॥९२॥। याम् एतां पेशीं मम निष्क्रयाय। प्रादाद् भवान् असिनोत्कृत्य राजन् ।। एतद् वो लक्ष्म शिवं करोमि। हिरण्यवर्णं रुचिरं पुण्यगन्धम् ॥९३॥। एतासां प्रजानां पालयिता यशस्वी। सुरर्षीणाम् अथ संमतो भृशम् ।। एतस्मात् पार्श्वात् पुरुषो जनिष्यति। कपोतरोमेति च तस्य नाम ॥९४॥। कपोतरोमाणं शिबिनौद्भिदं पुत्रं प्राप्स्यसि नृप । वृषसंहननं। यशोदीप्यमानं द्रष्टासि शूरवृषभं सौरथानाम् ॥९५॥। ६। वैशंपायन उवाच ।। भूय एव महाभाग्यं कथ्यताम् । इत्य् अब्रवीत् पाण्डवो मार्कण्डेयम्। ॥९६॥। अथाचष्ट मार्कण्डेयः । अष्टकस्य वैश्वामित्रेर् अश्वमेधे सर्वे राजानः। प्रागच्छन् । भ्रातरश् चास्य प्रतर्दनो वसुमनाः शिबिर् औशीनर इति ॥९७॥। स च समाप्तयज्ञो भ्रातृभिः सह रथेन प्रायात् । ते च नारदम् आगच्छन्तम्। अभिवाद्यारोहतु भवान् रथम् इत्य् अब्रुवन् ॥९८॥ तांस् तथेत्य् उक्त्वा। रथम् आरुरोह ॥९९॥। अथ तेषाम् एकः सुरर्षिं नारदम् अब्रवीत् । प्रसाद्य भगवन्तं किं चिद्। इच्छेयं प्रष्टुम् इति ॥१००॥ पृच्छ । इत्य् अब्रवीद् ऋषिः ॥१०१॥। सो ऽब्रवीत् । आयुष्मन्तः सर्वगुणप्रमुदिताः । अथायुष्मन्तं। स्वर्गस्थानं चतुर्भिर् यातव्यं स्यात् को ऽवतरेत् ॥१०२॥ अयम् अष्टको ऽवतरेत् ।। इत्य् अब्रवीद् ऋषिः ॥१०३॥ किं कारणम् । इत्य् अपृच्छत् ॥१०४॥। अथाचष्ट । अष्टकस्य गृहे मया उषितम् । स मां रथेनानुप्रावहत् ॥१०५॥। अथापश्यम् अनेकानि गोसहस्राणि वर्णशो विविक्तानि। ॥१०६॥ तम् अहम् अपृच्छम् । कस्येमा गाव इति ॥१०७॥ सो ऽब्रवीत् ।। मया निसृष्टा इत्य् एताः ॥१०८॥ तेनैव स्वयं श्लाघति कथितेन । एषो ऽवतरेत्। ॥१०९॥। अथ त्रिभिर् यातव्यम् । सांप्रतं को ऽवतरेत् ॥११०॥ प्रतर्दनः ।। इत्य् अब्रवीद् ऋषिः ॥१११॥ तत्र किं कारणम् ॥११२॥ प्रतर्दनस्यापि गृहे। मयोषितम् । स मां रथेनानुप्रावहत् ॥११३॥ अथैनं ब्राह्मणो भिक्षेत ।। अश्वं मे ददातु भवान् ॥११४॥ निवृत्तो दास्यामि । इत्य् अब्रवीद् ब्राह्मणम्। ॥११५॥ त्वरितम् एव दीयताम् । इत्य् अब्रवीद् ब्राह्मणः ॥११६॥ त्वरितम्। एव ॥११७॥ स ब्राह्मणस्यैवम् उक्त्वा दक्षिणं पार्श्वम् अददत् ॥११८॥। अथान्यो ऽप्य् अश्वार्थी ब्राह्मण आगच्छत् ॥११९॥ तथैव चैनम् उक्त्वा। वामपार्ष्णिम् अभ्यदात् ॥१२०॥ अथ प्रायात् । पुनर् अपि चान्यो ऽप्य् अश्वार्थी। ब्राह्मण आगच्छत् । त्वरितो ऽथ तस्मै अपनह्य वामं धुर्यम् अददत्। ॥१२१॥ अथ प्रयात् । पुनर् अन्य आगच्छद् अश्वार्थी ब्राह्मणः ॥ तम् अब्रवीत् ।। अतियातो दास्यामि ॥१२२॥ त्वरितम् एव मे दीयताम् ।। इत्य् अब्रवीद् ब्राह्मणः ॥१२३॥ तस्मै दत्त्वाश्वं रथधुरं गृह्णता व्याहृतम् ।। ब्राह्मणानां सांप्रतं नास्ति किं चिद् इति ॥१२४॥ य एष ददाति चासूयति। च तेन व्याहृतेन तथावतरेत् ॥१२५॥। अथ द्वाभ्यां यातव्यम् इति को ऽवतरेत् ॥१२६॥ वसुमना अवतरेत् ।। इत्य् अब्रवीद् ऋषिः ॥१२७॥ किं कारणम् । इत्य् अपृच्छत् ॥१२८॥। अथाचष्ट नारदः । अहं परिभ्रमन् वसुमनसो गृहम् उपस्थितः । स्वस्तिवचनम्। आसीत् । पुष्परथस्य प्रयोजनेन तम् अहम् अन्वगच्छम् । स्वस्तिवाचितेषु। ब्राह्मणेषु रथो ब्राह्मणानां दर्शितः । तम् अहं रथं प्राशंसम्। ॥१२९॥ अथ राजाब्रवीत् । भगवता रथः प्रशस्तः । एष भगवतो। रथ इति ॥१३०॥ अथ कदा चित् पुनर् अप्य् अहम् उपस्थितः । पुनर् एव च रथप्रयोजनम्। आसीत् ॥१३१॥ सम्यग् अयम् एष भगवतः । इत्य् एवं राजाब्रवीद्। इति ॥१३२॥ पुनर् एव तृतीयं स्वस्तिवाचनं समभावयम् ॥१३३॥ अथ। राजा ब्राह्मणानां दर्शयन् माम् अभिप्रेक्ष्याब्रवीत् । अथो भगवता। पुष्परथस्य स्वस्तिवाचनानि सुष्ठु संभावितानि ॥१३४॥ एतेन द्रोहवचनेनावतरेत्। ॥१३५॥। अथैकेन यातव्यं स्यात् को ऽवतरेत् ॥१३६॥ पुनर् नारद आह ।। शिबिर् यायात् । अहम् अवतरेयम् ॥१३७॥ अत्र किं कारणम् । इत्य् अब्रवीत् ॥१३८॥। असाव् अहं शिबिना समो नास्मि ॥१३९॥ यतो ब्राह्मणः कश् चिद्। एनम् अब्रवीत् । शिबे अन्नार्थ्य् अस्मीति ॥१४०॥ तम् अब्रवीच् छिबिः । किं। क्रियताम् । आज्ञापयतु भवान् इति ॥१४१॥ अथैनं ब्राह्मणो ऽब्रवीत् ।। य एष ते पुत्रो बृहद्गर्भो नाम एष प्रमातव्य इति । तम् एनं संस्कुरु ।। अन्नं चोपपादय । ततो ऽहं प्रतीक्ष्य इति ॥१४२॥ ततः पुत्रं प्रमाथ्य। संस्कृत्य विधिना साधयित्वा पात्र्याम् अर्पयित्वा शिरसा प्रतिगृह्य। ब्राह्मणम् अमृगयत् ॥१४३॥ अथास्य मृगयमाणस्य कश् चिद् आचष्ट । एष। ते ब्राह्मणो नगरं प्रविश्य दहति ते गृहं कोशागारम् आयुधागारं। स्त्र्यगारम् अश्वशालां हस्तिशालां च क्रुद्ध इति ॥१४४॥ अथ शिबिस् तथैवाविकृतमुखवर्णो। नगरं प्रविश्य ब्राह्मणं तम् अब्रवीत् । सिद्धं भगवन्न्। अन्नम् इति ॥१४५॥ ब्राह्मणो न किं चिद् व्याजहार । विस्मयाद् अधोमुखश्। चासीत् ॥१४६॥ ततः प्रासादयद् ब्राह्मणम् । भगवन् भुज्यताम् इति। ॥१४७॥ मुहूर्ताद् उद्वीक्ष्व शिबिम् अब्रवीत् । त्वम् एवैतद् अशानेति ॥१४८॥। तत्राह । तथा । इति ॥१४९॥ शिबिस् तथैवाविमना महित्वा कपालम्। अभ्युद्धार्य भोक्तुम् ऐच्छत् ॥१५०॥ अथास्य ब्राह्मणो हस्तम् अगृह्णात् ।। अब्रवीच् चैनम् । जितक्रोधो ऽसि । न ते किं चिद् अपरित्याज्यं ब्राह्मणार्थे। ॥१५१॥ ब्राह्मणो ऽपि तं महाभागं सभाजयत् ॥१५२॥ स ह्य् उद्वीक्ष्यमाणः। पुत्रम् अपश्यद् अग्रे तिष्ठन्तं देवकुमारम् इव पुण्यगन्धान्वितम् अलंकृतम्। ॥१५३॥ सर्वं च तम् अर्थं विधाय ब्राह्मणो ऽन्तरधीयत ॥१५४॥। तस्य राजर्षेर् विधाता तेनैव वेषेण परीक्षार्थम् आगत इति ॥१५५॥। तस्मिन्न् अन्तर्हिते अमात्या राजानम् ऊचुः । किं प्रेप्सुना भवता इदम् एवं। जानता कृतम् इति ॥१५६॥। शिबिर् उवाच ।। नैवाहम् एतद् यशसे ददानि। न चार्थहेतोर् न च भोगतृष्णया ।। पापैर् अनासेवित एष मार्ग। इत्य् एवम् एतत् सकलं करोमि ॥१५७॥। सद्भिः सदाध्यासितं तु प्रशस्तं। तस्मात् प्रशस्तं श्रयते मतिर् मे ।। एतन् महाभाग्यवरं शिबेस् तु। तस्माद् अहं वेद यथावद् एतत् ॥१५८॥।

mārkaṇḍeya uvāca. śrutvā vacaḥ sa munī rājaputryās; tathāstv iti prāha kurupravīra. tataḥ sa rājā mudito babhūva; vāmyau cāsmai saṃpradadau praṇamya. 1. vaiśaṃpāyana uvāca |. mārkaṇḍeyam ṛṣayo brāhmaṇā yudhiṣṭhiraś ca paryapṛcchan | ṛṣiḥ kena. dīrghāyur āsīd bakaḥ ||1|| mārkaṇḍeyas tu tān sarvān uvāca | mahātapā. dīrghāyuś ca bako rājarṣiḥ | nātra kāryā vicāraṇā ||2||. etac chrutvā tu kaunteyo bhrātṛbhiḥ saha bhārata |. mārkaṇḍeyaṃ paryapṛcchad dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ ||3||. bakadālbhyau mahātmānau śrūyete cirajīvinau |. sakhāyau devarājasya tāv ṛṣī lokasaṃmatau ||4||. etad icchāmi bhagavan bakaśakrasamāgamam |. sukhaduḥkhasamāyuktaṃ tattvena kathayasva me ||5||. mārkaṇḍeya uvāca |. vṛtte devāsure rājan saṃgrāme lomaharṣaṇe |. trayāṇām api lokānām indro lokādhipo 'bhavat ||6||. samyag varṣati parjanyaḥ sasyasapada uttamāḥ |. nirāmayāḥ sudharmiṣṭhāḥ prajā dharmaparāyaṇāḥ ||7||. muditaś ca janaḥ sarvaḥ svadharmeṣu vyavasthitaḥ |. tāḥ prajā muditāḥ sarvā dṛṣṭvā balaniṣūdanaḥ ||8||. tatas tu mudito rājan devarājaḥ śatakratuḥ |. airāvataṃ samāsthāya tāḥ paśyan muditāḥ prajāḥ ||9||. āśramāṃś ca vicitrāṃś ca nadīś ca vividhāḥ śubhāḥ |. nagarāṇi samṛddhāni kheṭāñ janapadāṃs tathā ||10||. prajāpālanadakṣāṃś ca narendrān dharmacāriṇaḥ |. udapānaṃ prapā vāpī taḍāgāni sarāṃsi ca ||11||. nānāvratasamācāraiḥ sevitāni dvijottamaiḥ |. tato 'vatīrya ramyāyāṃ pṛthvyāṃ rājañ śatakratuḥ ||12||. tatra ramye śive deśe bahuvṛkṣasamākule |. pūrvasyāṃ diśi ramyāyāṃ samudrābhyāśato nṛpa ||13||. tatrāśramapadaṃ ramyaṃ mṛgadvijaniṣevitam |. tatrāśramapade ramye bakaṃ paśyati devarāṭ ||14||. bakas tu dṛṣṭvā devendraṃ dṛḍhaṃ prītamanābhavat |. pādyāsanārghadānena phalamūlair athārcayat ||15||. sukhopaviṣṭo varadas tatas tu balasūdanaḥ |. tataḥ praśnaṃ bakaṃ deva uvāca tridaśeśvaraḥ ||16||. śataṃ varṣasahasrāṇi mune jātasya te 'nagha |. samākhyāhi mama brahman kiṃ duḥkhaṃ cirajīvinām ||17||. baka uvāca |. apriyaiḥ saha saṃvāsaḥ priyaiś cāpi vinābhavaḥ |. asadbhiḥ saṃprayogaś ca tad duḥkhaṃ cirajīvinām ||18||. putradāravināśo 'tra jñātīnāṃ suhṛdām api |. pareṣv āyattatā kṛcchraṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ ||19||. nānyad duḥkhataraṃ kiṃ cil lokeṣu pratibhāti me |. arthair vihīnaḥ puruṣaḥ paraiḥ saṃparibhūyate ||20||. akulānāṃ kule bhāvaṃ kulīnānāṃ kulakṣayam |. saṃyogaṃ viprayogaṃ ca paśyanti cirajīvinaḥ ||21||. api pratyakṣam evaitat tava deva śatakrato |. akulānāṃ samṛddhānāṃ kathaṃ kulaviparyayaḥ ||22||. devadānavagandharvamanuṣyoragarākṣasāḥ |. prāpnuvanti viparyāsaṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ ||23||. kule jātāś ca kliśyante dauṣkuleyavaśānugāḥ |. āḍhyair daridrāvamatāḥ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ |. loke vaidharmyam etat tu dṛśyate bahuvistaram ||24||. hīnajñānāś ca dṛśyante kliśyante prājñakovidāḥ |. bahuduḥkhaparikleśaṃ mānuṣyam iha dṛśyate ||25||. indra uvāca |. punar eva mahābhāga devarṣigaṇasevita |. samākhyāhi mama brahman kiṃ sukhaṃ cirajīvinām ||26||. baka uvāca |. aṣṭame dvādaśe vāpi śākaṃ yaḥ pacate gṛhe |. kumitrāṇy anapāśritya kiṃ vai sukhataraṃ tataḥ ||27||. yatrāhāni na gaṇyante nainam āhur mahāśanam |. api śākaṃ pacānasya sukhaṃ vai maghavan gṛhe ||28||. arjitaṃ svena vīryeṇa nānyapāśritya kaṃ cana |. phalaśākam api śreyo bhoktuṃ hy akṛpaṇaṃ gṛhe ||29||. parasya tu gṛhe bhoktuḥ paribhūtasya nityaśaḥ |. sumṛṣṭam api na śreyo vikalpo 'yam ataḥ satām ||30||. śvavat kīlālapo yas tu parānnaṃ bhoktum icchati |. dhig astu tasya tad bhuktaṃ kṛpaṇasya durātmanaḥ ||31||. yo dattvātithibhūtebhyaḥ pitṛbhyaś ca dvijottamaḥ |. śiṣṭāny annāni yo bhuṅkte kiṃ vai sukhataraṃ tataḥ ||32||. ato mṛṣṭataraṃ nānyat pūtaṃ kiṃ cic chatakrato |. dattvā yas tv atithibhyo vai bhuṅkte tenaiva nityaśaḥ ||33||. yāvato hy andhasaḥ piṇḍān aśnāti satataṃ dvijaḥ |. tāvatāṃ gosahasrāṇāṃ phalaṃ prāpnoti dāyakaḥ ||34||. yad eno yauvanakṛtaṃ tat sarvaṃ naśyate dhruvam |. sadakṣiṇasya bhuktasya dvijasya tu kare gatam |. yad vāri vāriṇā siñcet tad dhy enas tarate kṣaṇāt ||35||. mārkaṇḍeya uvāca |. etāś cānyāś ca vai bahvīḥ kathayitvā kathāḥ śubhāḥ |. bakena saha devendra āpṛcchya tridivaṃ gataḥ ||36||. 2. vaiśaṃpāyana uvāca |. tataḥ pāṇḍavāḥ punar mārkaṇḍeyam ūcuḥ | kathitaṃ brāhmaṇamahābhāgyam |. rājanyamahābhāgyam idānīṃ śuśrūṣām āha iti ||37||. tān uvāca mārkaṇḍeyo maharṣiḥ | śrūyatām idānīṃ rājanyānāṃ mahābhāgyam iti ||38||. kurūṇām anyatamaḥ suhotro nāma rājā maharṣīn abhigamya. nivṛtya rathastham eva rājānam auśīnaraṃ śibiṃ dadarśābhimukham ||39||. tau sametya paraspareṇa yathāvayaḥ pūjāṃ prayujya guṇasāmyena. paraspareṇa tulyātmānau viditvānyonyasya panthānaṃ na dadatuḥ ||40||. tatra nāradaḥ prādur āsīt | kim idaṃ bhavantau parasparasya panthānam āvṛtya. tiṣṭhata iti ||41|| tāv ūcatur nāradam | naitad bhagavan | pūrvakarmakartrādibhir. viśiṣṭasya panthā upadiśyate samarthāya vā | āvāṃ ca sakhyaṃ. paraspareṇopagatau | tac cāvadhānato 'tyutkṛṣṭam adharottaraṃ paribhraṣṭam ||42||. nāradas tv evam uktaḥ ślokatrayam apaṭhat ||43||. krūraḥ kauravya mṛdave mṛduḥ krūre ca kaurava |. sādhuś cāsādhave sādhuḥ sādhave nāpnuyāt katham ||44||. kṛtaṃ śataguṇaṃ kuryān nāsti deveṣu nirṇayaḥ |. auśīnaraḥ sādhuśīlo bhavato vai mahīpatiḥ ||45||. jayet kadaryaṃ dānena satyenānṛtavādinam |. kṣamayā krūrakarmāṇam asādhuṃ sādhunā jayet ||46||. tad ubhāv eva bhavantāv udārau | ya idānīṃ bhavadbhyām anyatamaḥ so 'pasarpatu |. etad vai nidarśanam | ity uktvā tūṣṇīṃ nārado babhūva ||47||. etac chrutvā tu kauravyaḥ śibiṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā panthānaṃ dattvā bahukarmabhiḥ. praśasya prayayau ||48|| tad etad rājño mahābhāgyam apy uktavān. nāradaḥ ||49||. 3. mārkaṇḍeya uvāca |. idam anyac chrūyatām | yayātir nāhuṣo rājā rājyasthaḥ paurajanāvṛta. āsāṃ cakre ||50|| gurvarthī brāhmaṇa upetyābravīt | bho rājan gurvarthaṃ. bhikṣeyaṃ samayād iti ||51|| rājovāca | bravītu bhagavān samayam. iti ||52||. brāhmaṇa uvāca |. vidveṣaṇaṃ paramaṃ jīvaloke. kuryān naraḥ pārthiva yācyamānaḥ |. taṃ tvāṃ pṛcchāmi kathaṃ tu rājan. dadyād bhavān dayitaṃ ca me 'dya ||53||. rājovāca |. na cānukīrtaye dattvā. ayācyam arthaṃ na ca saṃśṛṇomi |. prāpyam arthaṃ ca saṃśrutya. taṃ cāpi dattvā susukhī bhavāmi ||54||. dadāmi te rohiṇīnāṃ sahasraṃ. priyo hi me brāhmaṇo yācamānaḥ |. na me manaḥ kupyati yācamāne. dattaṃ na śocāmi kadā cid artham ||55||. ity uktvā brāhmaṇāya rājā gosahasraṃ dadau | prāptavāṃś ca gavāṃ sahasraṃ. brāhmaṇa iti ||56||. 4. vaiśaṃpāyana uvāca |. bhūya eva mahābhāgyaṃ kathyatām ity abravīt pāṇḍavaḥ ||57||. athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ | mahārāja vṛṣadarbhasedukanāmānau rājānau. nītimārgaratāv astropāstrakṛtinau ||58|| seduko vṛṣadarbhasya bālasyaiva. upāṃśuvratam abhyajānāt | kupyam adeyaṃ brāhmaṇasya ||59|| atha taṃ sedukaṃ. brāhmaṇaḥ kaś cid vedādhyayanasaṃpanna āśiṣaṃ dattvā gurvarthī bhikṣitavān |. aśvasahasraṃ me bhagavān dadātv iti ||60|| taṃ seduko brāhmaṇam abravīt |. nāsti saṃbhavo gurvarthaṃ dātum iti | sa tvaṃ gaccha vṛṣadarbhasakāśam |. rājā paramadharmajñaḥ | brāhmaṇa taṃ bhikṣasva | sa te dāsyati | tasyaitad upāṃśuvratam. iti ||61|| atha brāhmaṇo vṛṣadarbhasakāśaṃ gatvā aśvasahasram. ayācata | sa rājā taṃ kaśenātāḍayat | taṃ brāhmaṇo 'bravīt | kiṃ. haṃsy anāgasaṃ mām iti ||62|| evam uktvā taṃ śapantaṃ rājāha | vipra kiṃ. yo na dadāti tubhyam | utāho svid brāhmaṇyam etat ||63|| brāhmaṇa. uvāca | rājādhirāja tava samīpaṃ sedukena preṣito bhikṣitum āgataḥ |. tenānuśiṣṭena mayā tvaṃ bhikṣito 'si ||64|| rājovāca | pūrvāhṇe te. dāsyāmi | yo me 'dya balir āgamiṣyati | yo hanyate kaśayā kathaṃ. moghaṃ kṣepaṇaṃ tasya syāt ||65|| ity uktvā brāhmaṇāya daivasikām utpattiṃ. prādāt | adhikasyāśvasahasrasya mūlyam evādād iti ||66||. 5. mārkaṇḍeya uvāca |. devānāṃ kathā saṃjātā | mahītalaṃ gatvā mahīpatiṃ śibim auśīnaraṃ. sādhv enaṃ śibiṃ jijñāsyāma iti ||67|| evaṃ bho ity uktvā agnīndrāv. upatiṣṭhetām | agniḥ kapotarūpeṇa | tam abhyadhāvad āmiṣārtham indraḥ. śyenarūpeṇa ||68|| atha kapoto rājño divyāsanāsīnasyotsaṅgaṃ. nyapatat ||69||. atha purohito rājānam abravīt | prāṇarakṣaṇārthaṃ śyenād bhīto. bhavantaṃ prāṇārthī prapadyate | vasu dadātu | antavān pārthivo 'sya. niṣkṛtiṃ kuryāt | ghoraṃ kapotasya nipātam āhuḥ ||70||. atha kapoto rājānam abravīt | prāṇarakṣārthaṃ śyenād bhīto bhavantaṃ. prāṇarakṣārthī prapadye | aṅgair aṅgāni prāpyārthī munir bhūtvā prāṇāṃs tvāṃ. prapadye | svādhyāyena karśitaṃ brahmacāriṇaṃ māṃ viddhi | tapasā damena. yuktam ācāryasyāpratikūlabhāṣiṇam | evaṃyuktam apāpaṃ māṃ viddhi ||71||. gadāmi vedān vicinomi chandaḥ. sarve vedā akṣaraśo me adhītāḥ |. na sādhu dānaṃ śrotriyasya pradānaṃ. mā prādāḥ śyenāya na kapoto 'smi ||72||. atha śyeno rājānam abravīt ||73||. paryāyeṇa vasatir vā bhaveṣu. sarge jātaḥ pūrvam asmāt kapotāt |. tvam ādadāno 'tha kapotam enaṃ. mā tvaṃ rājan vighnakartā bhavethāḥ ||74||. rājovāca |. kenedṛśī jātu parā hi dṛṣṭā. vāg ucyamānā śakunena saṃskṛtā |. yāṃ vai kapoto vadate yāṃ ca śyena. ubhau viditvā katham astu sādhu ||75||. nāsya varṣaṃ varṣati varṣakāle. nāsya bījaṃ rohati kāla uptam |. bhītaṃ prapannaṃ yo hi dadāti śatrave. na trāṇaṃ labhet trāṇam icchan sa kāle ||76||. jātā hrasvā prajā pramīyate. sadā na vāsaṃ pitaro 'sya kurvate |. bhītaṃ prapannaṃ yo dadāti śatrave. nāsya devāḥ pratigṛhṇanti havyam ||77||. mogham annaṃ vindati cāpracetāḥ. svargāl lokād bhraśyati śīghram eva |. bhītaṃ prapannaṃ yo hi dadāti śatrave. sendrā devāḥ praharanty asya vajram ||78||. ukṣāṇaṃ paktvā saha odanena. asmāt kapotāt prati te nayantu |. yasmin deśe ramase 'tīva śyena. tatra māṃsaṃ śibayas te vahantu ||79||. śyena uvāca |. nokṣāṇo rājan prārthayeyaṃ na cānyad. asmān māṃsam adhikaṃ vā kapotāt |. devair dattaḥ so 'dya mamaiṣa bhakṣas. tan me dadasva śakunānām abhāvāt ||80||. rājovāca |. ukṣāṇaṃ veha tam anūnaṃ nayantu. te paśyantu puruṣā mamaiva |. bhayāhitasya dāyaṃ mamāntikāt tvāṃ. pratyāmnāyaṃ tu tvaṃ hy enaṃ mā hiṃsīḥ ||81||. tyaje prāṇān naiva dadyāṃ kapotaṃ. saumyo hy ayaṃ kiṃ na jānāsi śyena |. yathā kleśaṃ mā kuruṣveha saumya. nāhaṃ kapotam arpayiṣye kathaṃ cit ||82||. yathā māṃ vai sādhuvādaiḥ prasannāḥ. praśaṃseyuḥ śibayaḥ karmaṇā tu |. yathā śyena priyam eva kuryāṃ. praśādhi māṃ yad vades tat karomi ||83||. śyena uvāca | ūror dakṣiṇād utkṛtya svapiśitaṃ tāvad rājan yāvan. māsaṃ kapotena samam | tathā tasmāt sādhu trātaḥ kapotaḥ | praśaṃseyuś ca. śibayaḥ | kṛtaṃ ca priyaṃ syān mameti ||84||. atha sa dakṣiṇād ūror utkṛtya svamāṃsapeśīṃ tulayādhārayat | gurutara. eva kapota āsīt ||85|| punar anyam uccakarta | gurutara eva. kapotaḥ ||86|| evaṃ sarvaṃ samadhigatya śarīraṃ tulāyām āropayām āsa |. tat tathāpi gurutara eva kapota āsīt ||87|| atha rājā svayam eva. tulām āruroha | na ca vyalīkam āsīd rājñaḥ ||88|| etad vṛttāntaṃ dṛṣṭvā. trāta ity uktvā prālīyata śyenaḥ ||89|| atha rājā abravīt ||90||. kapotaṃ vidyuḥ śibayas tvāṃ kapota. pṛcchāmi te śakune ko nu śyenaḥ |. nānīśvara īdṛśaṃ jātu kuryād. etaṃ praśnaṃ bhagavan me vicakṣva ||91||. kapota uvāca |. vaiśvānaro 'haṃ jvalano dhūmaketur. athaiva śyeno vajrahastaḥ śacīpatiḥ |. sādhu jñātuṃ tvām ṛṣabhaṃ sauratheya nau. jijñāsayā tvatsakāśaṃ prapannau ||92||. yām etāṃ peśīṃ mama niṣkrayāya. prādād bhavān asinotkṛtya rājan |. etad vo lakṣma śivaṃ karomi. hiraṇyavarṇaṃ ruciraṃ puṇyagandham ||93||. etāsāṃ prajānāṃ pālayitā yaśasvī. surarṣīṇām atha saṃmato bhṛśam |. etasmāt pārśvāt puruṣo janiṣyati. kapotarometi ca tasya nāma ||94||. kapotaromāṇaṃ śibinaudbhidaṃ putraṃ prāpsyasi nṛpa | vṛṣasaṃhananaṃ. yaśodīpyamānaṃ draṣṭāsi śūravṛṣabhaṃ saurathānām ||95||. 6. vaiśaṃpāyana uvāca |. bhūya eva mahābhāgyaṃ kathyatām | ity abravīt pāṇḍavo mārkaṇḍeyam. ||96||. athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ | aṣṭakasya vaiśvāmitrer aśvamedhe sarve rājānaḥ. prāgacchan | bhrātaraś cāsya pratardano vasumanāḥ śibir auśīnara iti ||97||. sa ca samāptayajño bhrātṛbhiḥ saha rathena prāyāt | te ca nāradam āgacchantam. abhivādyārohatu bhavān ratham ity abruvan ||98|| tāṃs tathety uktvā. ratham āruroha ||99||. atha teṣām ekaḥ surarṣiṃ nāradam abravīt | prasādya bhagavantaṃ kiṃ cid. iccheyaṃ praṣṭum iti ||100|| pṛccha | ity abravīd ṛṣiḥ ||101||. so 'bravīt | āyuṣmantaḥ sarvaguṇapramuditāḥ | athāyuṣmantaṃ. svargasthānaṃ caturbhir yātavyaṃ syāt ko 'vataret ||102|| ayam aṣṭako 'vataret |. ity abravīd ṛṣiḥ ||103|| kiṃ kāraṇam | ity apṛcchat ||104||. athācaṣṭa | aṣṭakasya gṛhe mayā uṣitam | sa māṃ rathenānuprāvahat ||105||. athāpaśyam anekāni gosahasrāṇi varṇaśo viviktāni. ||106|| tam aham apṛccham | kasyemā gāva iti ||107|| so 'bravīt |. mayā nisṛṣṭā ity etāḥ ||108|| tenaiva svayaṃ ślāghati kathitena | eṣo 'vataret. ||109||. atha tribhir yātavyam | sāṃprataṃ ko 'vataret ||110|| pratardanaḥ |. ity abravīd ṛṣiḥ ||111|| tatra kiṃ kāraṇam ||112|| pratardanasyāpi gṛhe. mayoṣitam | sa māṃ rathenānuprāvahat ||113|| athainaṃ brāhmaṇo bhikṣeta |. aśvaṃ me dadātu bhavān ||114|| nivṛtto dāsyāmi | ity abravīd brāhmaṇam. ||115|| tvaritam eva dīyatām | ity abravīd brāhmaṇaḥ ||116|| tvaritam. eva ||117|| sa brāhmaṇasyaivam uktvā dakṣiṇaṃ pārśvam adadat ||118||. athānyo 'py aśvārthī brāhmaṇa āgacchat ||119|| tathaiva cainam uktvā. vāmapārṣṇim abhyadāt ||120|| atha prāyāt | punar api cānyo 'py aśvārthī. brāhmaṇa āgacchat | tvarito 'tha tasmai apanahya vāmaṃ dhuryam adadat. ||121|| atha prayāt | punar anya āgacchad aśvārthī brāhmaṇaḥ || tam abravīt |. atiyāto dāsyāmi ||122|| tvaritam eva me dīyatām |. ity abravīd brāhmaṇaḥ ||123|| tasmai dattvāśvaṃ rathadhuraṃ gṛhṇatā vyāhṛtam |. brāhmaṇānāṃ sāṃprataṃ nāsti kiṃ cid iti ||124|| ya eṣa dadāti cāsūyati. ca tena vyāhṛtena tathāvataret ||125||. atha dvābhyāṃ yātavyam iti ko 'vataret ||126|| vasumanā avataret |. ity abravīd ṛṣiḥ ||127|| kiṃ kāraṇam | ity apṛcchat ||128||. athācaṣṭa nāradaḥ | ahaṃ paribhraman vasumanaso gṛham upasthitaḥ | svastivacanam. āsīt | puṣparathasya prayojanena tam aham anvagaccham | svastivāciteṣu. brāhmaṇeṣu ratho brāhmaṇānāṃ darśitaḥ | tam ahaṃ rathaṃ prāśaṃsam. ||129|| atha rājābravīt | bhagavatā rathaḥ praśastaḥ | eṣa bhagavato. ratha iti ||130|| atha kadā cit punar apy aham upasthitaḥ | punar eva ca rathaprayojanam. āsīt ||131|| samyag ayam eṣa bhagavataḥ | ity evaṃ rājābravīd. iti ||132|| punar eva tṛtīyaṃ svastivācanaṃ samabhāvayam ||133|| atha. rājā brāhmaṇānāṃ darśayan mām abhiprekṣyābravīt | atho bhagavatā. puṣparathasya svastivācanāni suṣṭhu saṃbhāvitāni ||134|| etena drohavacanenāvataret. ||135||. athaikena yātavyaṃ syāt ko 'vataret ||136|| punar nārada āha |. śibir yāyāt | aham avatareyam ||137|| atra kiṃ kāraṇam | ity abravīt ||138||. asāv ahaṃ śibinā samo nāsmi ||139|| yato brāhmaṇaḥ kaś cid. enam abravīt | śibe annārthy asmīti ||140|| tam abravīc chibiḥ | kiṃ. kriyatām | ājñāpayatu bhavān iti ||141|| athainaṃ brāhmaṇo 'bravīt |. ya eṣa te putro bṛhadgarbho nāma eṣa pramātavya iti | tam enaṃ saṃskuru |. annaṃ copapādaya | tato 'haṃ pratīkṣya iti ||142|| tataḥ putraṃ pramāthya. saṃskṛtya vidhinā sādhayitvā pātryām arpayitvā śirasā pratigṛhya. brāhmaṇam amṛgayat ||143|| athāsya mṛgayamāṇasya kaś cid ācaṣṭa | eṣa. te brāhmaṇo nagaraṃ praviśya dahati te gṛhaṃ kośāgāram āyudhāgāraṃ. stryagāram aśvaśālāṃ hastiśālāṃ ca kruddha iti ||144|| atha śibis tathaivāvikṛtamukhavarṇo. nagaraṃ praviśya brāhmaṇaṃ tam abravīt | siddhaṃ bhagavann. annam iti ||145|| brāhmaṇo na kiṃ cid vyājahāra | vismayād adhomukhaś. cāsīt ||146|| tataḥ prāsādayad brāhmaṇam | bhagavan bhujyatām iti. ||147|| muhūrtād udvīkṣva śibim abravīt | tvam evaitad aśāneti ||148||. tatrāha | tathā | iti ||149|| śibis tathaivāvimanā mahitvā kapālam. abhyuddhārya bhoktum aicchat ||150|| athāsya brāhmaṇo hastam agṛhṇāt |. abravīc cainam | jitakrodho 'si | na te kiṃ cid aparityājyaṃ brāhmaṇārthe. ||151|| brāhmaṇo 'pi taṃ mahābhāgaṃ sabhājayat ||152|| sa hy udvīkṣyamāṇaḥ. putram apaśyad agre tiṣṭhantaṃ devakumāram iva puṇyagandhānvitam alaṃkṛtam. ||153|| sarvaṃ ca tam arthaṃ vidhāya brāhmaṇo 'ntaradhīyata ||154||. tasya rājarṣer vidhātā tenaiva veṣeṇa parīkṣārtham āgata iti ||155||. tasminn antarhite amātyā rājānam ūcuḥ | kiṃ prepsunā bhavatā idam evaṃ. jānatā kṛtam iti ||156||. śibir uvāca |. naivāham etad yaśase dadāni. na cārthahetor na ca bhogatṛṣṇayā |. pāpair anāsevita eṣa mārga. ity evam etat sakalaṃ karomi ||157||. sadbhiḥ sadādhyāsitaṃ tu praśastaṃ. tasmāt praśastaṃ śrayate matir me |. etan mahābhāgyavaraṃ śibes tu. tasmād ahaṃ veda yathāvad etat ||158||.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...