महाभारत 3.186 (श्लोक 1)

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 186→

[mh-3-186] • 129 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः स पुनर् एवाथ मार्कण्डेयं यशस्विनम्। पप्रच्छ विनयोपेतो धर्मराजो युधिष्ठिरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ sa punar evātha mārkaṇḍeyaṃ yaśasvinam. papraccha vinayopeto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ.

नैके युगसहस्रान्तास् त्वया दृष्टा महामुने। न चापीह समः कश् चिद् आयुषा तव विद्यते। वर्जयित्वा महात्मानं ब्राह्मणं परमेष्ठिनम्। न ते ऽस्ति सदृशः कश् चिद् आयुषा ब्रह्मवित्तम।

naike yugasahasrāntās tvayā dṛṣṭā mahāmune. na cāpīha samaḥ kaś cid āyuṣā tava vidyate. varjayitvā mahātmānaṃ brāhmaṇaṃ parameṣṭhinam. na te 'sti sadṛśaḥ kaś cid āyuṣā brahmavittama.

अनन्तरिक्षे लोके ऽस्मिन् देवदानववर्जिते। त्वम् एव प्रलये विप्र ब्रह्माणम् उपतिष्ठसि।

anantarikṣe loke 'smin devadānavavarjite. tvam eva pralaye vipra brahmāṇam upatiṣṭhasi.

प्रलये चापि निर्वृत्ते प्रबुद्धे च पितामहे। त्वम् एव सृज्यमानानि भूतानीह प्रपश्यसि।

pralaye cāpi nirvṛtte prabuddhe ca pitāmahe. tvam eva sṛjyamānāni bhūtānīha prapaśyasi.

चतुर्विधानि विप्रर्षे यथावत् परमेष्ठिना। वायुभूता दिशः कृत्वा विक्षिप्यापस् ततस् ततः।

caturvidhāni viprarṣe yathāvat parameṣṭhinā. vāyubhūtā diśaḥ kṛtvā vikṣipyāpas tatas tataḥ.

त्वया लोकगुरुः साक्षात् सर्वलोकपितामहः। आराधितो द्विजश्रेष्ठ तत्परेण समाधिना। स्वप्रमाणम् अथो विप्र त्वया कृतम् अनेकशः। घोरेणाविश्य तपसा वेधसो निर्जितास् त्वया। नारायणाङ्कप्रख्यस् त्वं सांपराये ऽतिपठ्यसे। भगवान् एकशः कृत्वा त्वया विष्णोश् च विश्वकृत्। कर्णिकोद्धरणं दिव्यं ब्रह्मणः कामरूपिणः। रत्नालंकारयोगाभ्यां दृग्भ्यां दृष्टस् त्वया पुरा।

tvayā lokaguruḥ sākṣāt sarvalokapitāmahaḥ. ārādhito dvijaśreṣṭha tatpareṇa samādhinā. svapramāṇam atho vipra tvayā kṛtam anekaśaḥ. ghoreṇāviśya tapasā vedhaso nirjitās tvayā. nārāyaṇāṅkaprakhyas tvaṃ sāṃparāye 'tipaṭhyase. bhagavān ekaśaḥ kṛtvā tvayā viṣṇoś ca viśvakṛt. karṇikoddharaṇaṃ divyaṃ brahmaṇaḥ kāmarūpiṇaḥ. ratnālaṃkārayogābhyāṃ dṛgbhyāṃ dṛṣṭas tvayā purā.

तस्मात् सर्वान्तको मृत्युर् जरा वा देहनाशिनी। न त्वा विशति विप्रर्षे प्रसादात् परमेष्ठिनः।

tasmāt sarvāntako mṛtyur jarā vā dehanāśinī. na tvā viśati viprarṣe prasādāt parameṣṭhinaḥ.

यदा नैव रविर् नाग्निर् न वायुर् न च चन्द्रमाः। नैवान्तरिक्षं नैवोर्वी शेषं भवति किं चन।

yadā naiva ravir nāgnir na vāyur na ca candramāḥ. naivāntarikṣaṃ naivorvī śeṣaṃ bhavati kiṃ cana.

तस्मिन्न् एकार्णवे लोके नष्टे स्थावरजङ्गमे। नष्टे देवासुरगणे समुत्सन्नमहोरगे।

tasminn ekārṇave loke naṣṭe sthāvarajaṅgame. naṣṭe devāsuragaṇe samutsannamahorage.

शयानम् अमितात्मानं पद्मे पद्मनिकेतनम्। त्वम् एकः सर्वभूतेशं ब्रह्माणम् उपतिष्ठसि।

śayānam amitātmānaṃ padme padmaniketanam. tvam ekaḥ sarvabhūteśaṃ brahmāṇam upatiṣṭhasi.

एतत् प्रत्यक्षतः सर्वं पूर्ववृत्तं द्विजोत्तम। तस्माद् इच्छामहे श्रोतुं सर्वहेत्वात्मिकां कथाम्।

etat pratyakṣataḥ sarvaṃ pūrvavṛttaṃ dvijottama. tasmād icchāmahe śrotuṃ sarvahetvātmikāṃ kathām.

अनुभूतं हि बहुशस् त्वयैकेन द्विजोत्तम। न ते ऽस्त्य् अविदितं किं चित् सर्वलोकेषु नित्यदा।

anubhūtaṃ hi bahuśas tvayaikena dvijottama. na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit sarvalokeṣu nityadā.

मार्कण्डेय उवाच। हन्त ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयम्भुवे। पुरुषाय पुराणाय शाश्वतायाव्ययाय च। अव्यक्ताय सुसूक्ष्माय निर्गुणाय गुणात्मने।

mārkaṇḍeya uvāca. hanta te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayambhuve. puruṣāya purāṇāya śāśvatāyāvyayāya ca. avyaktāya susūkṣmāya nirguṇāya guṇātmane.

य एष पृथुदीर्घाक्षः पीतवासा जनार्दनः। एष कर्ता विकर्ता च सर्वभावनभूतकृत्।

ya eṣa pṛthudīrghākṣaḥ pītavāsā janārdanaḥ. eṣa kartā vikartā ca sarvabhāvanabhūtakṛt.

अचिन्त्यं महद् आश्चर्यं पवित्रम् अपि चोत्तमम्। अनादिनिधनं भूतं विश्वम् अक्षयम् अव्ययम्।

acintyaṃ mahad āścaryaṃ pavitram api cottamam. anādinidhanaṃ bhūtaṃ viśvam akṣayam avyayam.

एष कर्ता न क्रियते कारणं चापि पौरुषे। यो ह्य् एनं पुरुषं वेत्ति देवा अपि न तं विदुः।

eṣa kartā na kriyate kāraṇaṃ cāpi pauruṣe. yo hy enaṃ puruṣaṃ vetti devā api na taṃ viduḥ.

सर्वम् आश्चर्यम् एवैतन् निर्वृत्तं राजसत्तम। आदितो मनुजव्याघ्र कृत्स्नस्य जगतः क्षये।

sarvam āścaryam evaitan nirvṛttaṃ rājasattama. ādito manujavyāghra kṛtsnasya jagataḥ kṣaye.

चत्वार्य् आहुः सहस्राणि वर्षाणां तत् कृतं युगम्। तस्य तावच् छती संध्या संध्यांशश् च ततः परम्।

catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam. tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param.

त्रीणि वर्षसहस्राणि त्रेतायुगम् इहोच्यते। तस्य तावच् छती संध्या संध्यांशश् च ततः परम्।

trīṇi varṣasahasrāṇi tretāyugam ihocyate. tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param.

तथा वर्षसहस्रे द्वे द्वापरं परिमाणतः। तस्यापि द्विशती संध्या संध्यांशश् च ततः परम्।

tathā varṣasahasre dve dvāparaṃ parimāṇataḥ. tasyāpi dviśatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param.

सहस्रम् एकं वर्षाणां ततः कलियुगं स्मृतम्। तस्य वर्षशतं संध्या संध्यांशश् च ततः परम्। संध्यासंध्यांशयोस् तुल्यं प्रमाणम् उपधारय।

sahasram ekaṃ varṣāṇāṃ tataḥ kaliyugaṃ smṛtam. tasya varṣaśataṃ saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param. saṃdhyāsaṃdhyāṃśayos tulyaṃ pramāṇam upadhāraya.

क्षीणे कलियुगे चैव प्रवर्तति कृतं युगम्। एषा द्वादशसाहस्री युगाख्या परिकीर्तिता।

kṣīṇe kaliyuge caiva pravartati kṛtaṃ yugam. eṣā dvādaśasāhasrī yugākhyā parikīrtitā.

एतत् सहस्रपर्यन्तम् अहो ब्राह्मम् उदाहृतम्। विश्वं हि ब्रह्मभवने सर्वशः परिवर्तते। लोकानां मनुजव्याघ्र प्रलयं तं विदुर् बुधाः।

etat sahasraparyantam aho brāhmam udāhṛtam. viśvaṃ hi brahmabhavane sarvaśaḥ parivartate. lokānāṃ manujavyāghra pralayaṃ taṃ vidur budhāḥ.

अल्पावशिष्टे तु तदा युगान्ते भरतर्षभ। सहस्रान्ते नराः सर्वे प्रायशो ऽनृतवादिनः।

alpāvaśiṣṭe tu tadā yugānte bharatarṣabha. sahasrānte narāḥ sarve prāyaśo 'nṛtavādinaḥ.

यज्ञप्रतिनिधिः पार्थ दानप्रतिनिधिस् तथा। व्रतप्रतिनिधिश् चैव तस्मिन् काले प्रवर्तते।

yajñapratinidhiḥ pārtha dānapratinidhis tathā. vratapratinidhiś caiva tasmin kāle pravartate.

ब्राह्मणाः शूद्रकर्माणस् तथा शूद्रा धनार्जकाः। क्षत्रधर्मेण वाप्य् अत्र वर्तयन्ति गते युगे।

brāhmaṇāḥ śūdrakarmāṇas tathā śūdrā dhanārjakāḥ. kṣatradharmeṇa vāpy atra vartayanti gate yuge.

निवृत्तयज्ञस्वाध्यायाः पिण्डोदकविवर्जिताः। ब्राह्मणाः सर्वभक्षाश् च भविष्यन्ति कलौ युगे।

nivṛttayajñasvādhyāyāḥ piṇḍodakavivarjitāḥ. brāhmaṇāḥ sarvabhakṣāś ca bhaviṣyanti kalau yuge.

अजपा ब्राह्मणास् तात शूद्रा जपपरायणाः। विपरीते तदा लोके पूर्वरूपं क्षयस्य तत्।

ajapā brāhmaṇās tāta śūdrā japaparāyaṇāḥ. viparīte tadā loke pūrvarūpaṃ kṣayasya tat.

बहवो म्लेच्छराजानः पृथिव्यां मनुजाधिप। मिथ्यानुशासिनः पापा मृषावादपरायणाः।

bahavo mleccharājānaḥ pṛthivyāṃ manujādhipa. mithyānuśāsinaḥ pāpā mṛṣāvādaparāyaṇāḥ.

आन्ध्राः शकाः पुलिन्दाश् च यवनाश् च नराधिपाः। काम्बोजा और्णिकाः शूद्रास् तथाभीरा नरोत्तम। युगान्ते मनुजव्याघ्र तथाकाराश् च भारत।

āndhrāḥ śakāḥ pulindāś ca yavanāś ca narādhipāḥ. kāmbojā aurṇikāḥ śūdrās tathābhīrā narottama. yugānte manujavyāghra tathākārāś ca bhārata.

न तदा ब्राह्मणः कश् चित् स्वधर्मम् उपजीवति। क्षत्रिया अपि वैश्याश् च विकर्मस्था नराधिप।

na tadā brāhmaṇaḥ kaś cit svadharmam upajīvati. kṣatriyā api vaiśyāś ca vikarmasthā narādhipa.

अल्पायुषः स्वल्पबला अल्पतेजःपराक्रमाः। अल्पदेहाल्पसाराश् च तथा सत्याल्पभाषिणः।

alpāyuṣaḥ svalpabalā alpatejaḥparākramāḥ. alpadehālpasārāś ca tathā satyālpabhāṣiṇaḥ.

बहुशून्या जनपदा मृगव्यालावृता दिशः। युगान्ते समनुप्राप्ते वृथा च ब्रह्मचारिणः। भोवादिनस् तथा शूद्रा ब्राह्मणाश् चार्यवादिनः।

bahuśūnyā janapadā mṛgavyālāvṛtā diśaḥ. yugānte samanuprāpte vṛthā ca brahmacāriṇaḥ. bhovādinas tathā śūdrā brāhmaṇāś cāryavādinaḥ.

युगान्ते मनुजव्याघ्र भवन्ति बहुजन्तवः। न तथा घ्राणयुक्ताश् च सर्वगन्धा विशां पते। रसाश् च मनुजव्याघ्र न तथा स्वादुयोगिनः।

yugānte manujavyāghra bhavanti bahujantavaḥ. na tathā ghrāṇayuktāś ca sarvagandhā viśāṃ pate. rasāś ca manujavyāghra na tathā svāduyoginaḥ.

बहुप्रजा ह्रस्वदेहाः शीलाचारविवर्जिताः। मुखेभगाः स्त्रियो राजन् भविष्यन्ति युगक्षये।

bahuprajā hrasvadehāḥ śīlācāravivarjitāḥ. mukhebhagāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye.

अट्टशूला जनपदाः शिवशूलाश् चतुष्पथाः। केशशूलाः स्त्रियो राजन् भविष्यन्ति युगक्षये। अट्टम् अन्नम् इति प्राहुः शूलं विक्रयम् उच्यते। वेदः शिवम् इति प्रोक्तं ब्राह्मणाश् च चतुष्पथाः। केशो भग इति प्रोक्तस् तं विक्रीयैव भुञ्जते।

aṭṭaśūlā janapadāḥ śivaśūlāś catuṣpathāḥ. keśaśūlāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye. aṭṭam annam iti prāhuḥ śūlaṃ vikrayam ucyate. vedaḥ śivam iti proktaṃ brāhmaṇāś ca catuṣpathāḥ. keśo bhaga iti proktas taṃ vikrīyaiva bhuñjate.

अल्पक्षीरास् तथा गावो भविष्यन्ति जनाधिप। अल्पपुष्पफलाश् चापि पादपा बहुवायसाः।

alpakṣīrās tathā gāvo bhaviṣyanti janādhipa. alpapuṣpaphalāś cāpi pādapā bahuvāyasāḥ.

ब्रह्मवध्यावलिप्तानां तथा मिथ्याभिशंसिनाम्। नृपाणां पृथिवीपाल प्रतिगृह्णन्ति वै द्विजाः।

brahmavadhyāvaliptānāṃ tathā mithyābhiśaṃsinām. nṛpāṇāṃ pṛthivīpāla pratigṛhṇanti vai dvijāḥ.

लोभमोहपरीताश् च मिथ्याधर्मध्वजावृताः। भिक्षार्थं पृथिवीपाल चञ्चूर्यन्ते द्विजैर् दिशः।

lobhamohaparītāś ca mithyādharmadhvajāvṛtāḥ. bhikṣārthaṃ pṛthivīpāla cañcūryante dvijair diśaḥ.

करभारभयात् पुंसो गृहस्थाः परिमोषकाः। मुनिच्छद्माकृतिच्छन्ना वाणिज्यम् उपजीवते।

karabhārabhayāt puṃso gṛhasthāḥ parimoṣakāḥ. municchadmākṛticchannā vāṇijyam upajīvate.

मिथ्या च नखरोमाणि धारयन्ति नरास् तदा। अर्थलोभान् नरव्याघ्र वृथा च ब्रह्मचारिणः।

mithyā ca nakharomāṇi dhārayanti narās tadā. arthalobhān naravyāghra vṛthā ca brahmacāriṇaḥ.

आश्रमेषु वृथाचाराः पानपा गुरुतल्पगाः। ऐहलौकिकम् ईहन्ते मांसशोणितवर्धनम्। पारलौकिककार्येषु प्रमत्ता भृशनास्तिकाः।

āśrameṣu vṛthācārāḥ pānapā gurutalpagāḥ. aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam. pāralaukikakāryeṣu pramattā bhṛśanāstikāḥ.

बहुपाषण्डसंकीर्णाः परान्नगुणवादिनः। आश्रमा मनुजव्याघ्र न भवन्ति युगक्षये।

bahupāṣaṇḍasaṃkīrṇāḥ parānnaguṇavādinaḥ. āśramā manujavyāghra na bhavanti yugakṣaye.

यथर्तुवर्षी भगवान् न तथा पाकशासनः। न तदा सर्वबीजानि सम्यग् रोहन्ति भारत। हिंसाभिरामश् च जनस् तथा संपद्यते ऽशुचिः। अधर्मफलम् अत्यर्थं तदा भवति चानघ। फलं धर्मस्य राजेन्द्र सर्वत्र परिहीयते।

yathartuvarṣī bhagavān na tathā pākaśāsanaḥ. na tadā sarvabījāni samyag rohanti bhārata. hiṃsābhirāmaś ca janas tathā saṃpadyate 'śuciḥ. adharmaphalam atyarthaṃ tadā bhavati cānagha. phalaṃ dharmasya rājendra sarvatra parihīyate.

तथा च पृथिवीपाल यो भवेद् धर्मसंयुतः। अल्पायुः स हि मन्तव्यो न हि धर्मो ऽस्ति कश् चन।

tathā ca pṛthivīpāla yo bhaved dharmasaṃyutaḥ. alpāyuḥ sa hi mantavyo na hi dharmo 'sti kaś cana.

भूयिष्ठं कूटमानैश् च पण्यं विक्रीणते जनाः। वणिजश् च नरव्याघ्र बहुमाया भवन्त्य् उत।

bhūyiṣṭhaṃ kūṭamānaiś ca paṇyaṃ vikrīṇate janāḥ. vaṇijaś ca naravyāghra bahumāyā bhavanty uta.

धर्मिष्ठाः परिहीयन्ते पापीयान् वर्धते जनः। धर्मस्य बलहानिः स्याद् अधर्मश् च बली तथा।

dharmiṣṭhāḥ parihīyante pāpīyān vardhate janaḥ. dharmasya balahāniḥ syād adharmaś ca balī tathā.

अल्पायुषो दरिद्राश् च धर्मिष्ठा मानवास् तदा। दीर्घायुषः समृद्धाश् च विधर्माणो युगक्षये। नगराणां विहारेषु विधर्माणो युगक्षये।

alpāyuṣo daridrāś ca dharmiṣṭhā mānavās tadā. dīrghāyuṣaḥ samṛddhāś ca vidharmāṇo yugakṣaye. nagarāṇāṃ vihāreṣu vidharmāṇo yugakṣaye.

अधर्मिष्ठैर् उपायैश् च प्रजा व्यवहरन्त्य् उत। संचयेनापि चाल्पेन भवन्त्य् आढ्या मदान्विताः।

adharmiṣṭhair upāyaiś ca prajā vyavaharanty uta. saṃcayenāpi cālpena bhavanty āḍhyā madānvitāḥ.

धनं विश्वासतो न्यस्तं मिथो भूयिष्ठशो नराः। हर्तुं व्यवसिता राजन् मायाचारसमन्विताः। नैतद् अस्तीति मनुजा वर्तन्ति निरपत्रपाः।

dhanaṃ viśvāsato nyastaṃ mitho bhūyiṣṭhaśo narāḥ. hartuṃ vyavasitā rājan māyācārasamanvitāḥ. naitad astīti manujā vartanti nirapatrapāḥ.

पुरुषादानि सत्त्वानि पक्षिणो ऽथ मृगास् तथा। नगराणां विहारेषु चैत्येष्व् अपि च शेरते।

puruṣādāni sattvāni pakṣiṇo 'tha mṛgās tathā. nagarāṇāṃ vihāreṣu caityeṣv api ca śerate.

सप्तवर्षाष्टवर्षाश् च स्त्रियो गर्भधरा नृप। दशद्वादशवर्षाणां पुंसां पुत्रः प्रजायते।

saptavarṣāṣṭavarṣāś ca striyo garbhadharā nṛpa. daśadvādaśavarṣāṇāṃ puṃsāṃ putraḥ prajāyate.

भवन्ति षोडशे वर्षे नराः पलितिनस् तथा। आयुःक्षयो मनुष्याणां क्षिप्रम् एव प्रपद्यते।

bhavanti ṣoḍaśe varṣe narāḥ palitinas tathā. āyuḥkṣayo manuṣyāṇāṃ kṣipram eva prapadyate.

क्षीणे युगे महाराज तरुणा वृद्धशीलिनः। तरुणानां च यच् छीलं तद् वृद्धेषु प्रजायते।

kṣīṇe yuge mahārāja taruṇā vṛddhaśīlinaḥ. taruṇānāṃ ca yac chīlaṃ tad vṛddheṣu prajāyate.

विपरीतास् तदा नार्यो वञ्चयित्वा रहः पतीन्। व्युच्चरन्त्य् अपि दुःशीला दासैः पशुभिर् एव च। वीरपत्न्यस् तथा नार्यः संश्रयन्ति नरान् नृप। भर्तारम् अपि जीवन्तम् अन्यान् व्यभिचरन्त्य् उत।

viparītās tadā nāryo vañcayitvā rahaḥ patīn. vyuccaranty api duḥśīlā dāsaiḥ paśubhir eva ca. vīrapatnyas tathā nāryaḥ saṃśrayanti narān nṛpa. bhartāram api jīvantam anyān vyabhicaranty uta.

तस्मिन् युगसहस्रान्ते संप्राप्ते चायुषः क्षये। अनावृष्टिर् महाराज जायते बहुवार्षिकी।

tasmin yugasahasrānte saṃprāpte cāyuṣaḥ kṣaye. anāvṛṣṭir mahārāja jāyate bahuvārṣikī.

ततस् तान्य् अल्पसाराणि सत्त्वानि क्षुधितानि च। प्रलयं यान्ति भूयिष्ठं पृथिव्यां पृथिवीपते।

tatas tāny alpasārāṇi sattvāni kṣudhitāni ca. pralayaṃ yānti bhūyiṣṭhaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate.

ततो दिनकरैर् दीप्तैः सप्तभिर् मनुजाधिप। पीयते सलिलं सर्वं समुद्रेषु सरित्सु च।

tato dinakarair dīptaiḥ saptabhir manujādhipa. pīyate salilaṃ sarvaṃ samudreṣu saritsu ca.

यच् च काष्ठं तृणं चापि शुष्कं चार्द्रं च भारत। सर्वं तद् भस्मसाद् भूतं दृश्यते भरतर्षभ।

yac ca kāṣṭhaṃ tṛṇaṃ cāpi śuṣkaṃ cārdraṃ ca bhārata. sarvaṃ tad bhasmasād bhūtaṃ dṛśyate bharatarṣabha.

ततः संवर्तको वह्निर् वायुना सह भारत। लोकम् आविशते पूर्वम् आदित्यैर् उपशोषितम्।

tataḥ saṃvartako vahnir vāyunā saha bhārata. lokam āviśate pūrvam ādityair upaśoṣitam.

ततः स पृथिवीं भित्त्वा समाविश्य रसातलम्। देवदानवयक्षाणां भयं जनयते महत्।

tataḥ sa pṛthivīṃ bhittvā samāviśya rasātalam. devadānavayakṣāṇāṃ bhayaṃ janayate mahat.

निर्दहन् नागलोकं च यच् च किं चित् क्षिताव् इह। अधस्तात् पृथिवीपाल सर्वं नाशयते क्षणात्।

nirdahan nāgalokaṃ ca yac ca kiṃ cit kṣitāv iha. adhastāt pṛthivīpāla sarvaṃ nāśayate kṣaṇāt.

ततो योजनविंशानां सहस्राणि शतानि च। निर्दहत्य् अशिवो वायुः स च संवर्तको ऽनलः।

tato yojanaviṃśānāṃ sahasrāṇi śatāni ca. nirdahaty aśivo vāyuḥ sa ca saṃvartako 'nalaḥ.

सदेवासुरगन्धर्वं सयक्षोरगराक्षसम्। ततो दहति दीप्तः स सर्वम् एव जगद् विभुः।

sadevāsuragandharvaṃ sayakṣoragarākṣasam. tato dahati dīptaḥ sa sarvam eva jagad vibhuḥ.

ततो गजकुलप्रख्यास् तडिन्मालाविभूषिताः। उत्तिष्ठन्ति महामेघा नभस्य् अद्भुतदर्शनाः।

tato gajakulaprakhyās taḍinmālāvibhūṣitāḥ. uttiṣṭhanti mahāmeghā nabhasy adbhutadarśanāḥ.

के चिन् नीलोत्पलश्यामाः के चित् कुमुदसंनिभाः। कारण्डकनिभाः के चित् के चिद् इङ्गुलिकप्रभाः। के चित् किञ्जल्कसंकाशाः के चित् पीताः पयोधराः।

ke cin nīlotpalaśyāmāḥ ke cit kumudasaṃnibhāḥ. kāraṇḍakanibhāḥ ke cit ke cid iṅgulikaprabhāḥ. ke cit kiñjalkasaṃkāśāḥ ke cit pītāḥ payodharāḥ.

के चिद् धारिद्रसंकाशाः काकाण्डकनिभास् तथा। के चिद् दारिद्र्यसंकाशाः के चित् पीताः पयोधराः। के चित् कमलपत्राभाः के चिद् धिङ्गुलकप्रभाः।

ke cid dhāridrasaṃkāśāḥ kākāṇḍakanibhās tathā. ke cid dāridryasaṃkāśāḥ ke cit pītāḥ payodharāḥ. ke cit kamalapatrābhāḥ ke cid dhiṅgulakaprabhāḥ.

के चित् पुरवराकाराः के चिद् गजकुलोपमाः। के चिद् अञ्जनसंकाशाः के चिन् मकरसंस्थिताः। विद्युन्मालापिनद्धाङ्गाः समुत्तिष्ठन्ति वै घनाः।

ke cit puravarākārāḥ ke cid gajakulopamāḥ. ke cid añjanasaṃkāśāḥ ke cin makarasaṃsthitāḥ. vidyunmālāpinaddhāṅgāḥ samuttiṣṭhanti vai ghanāḥ.

घोररूपा महाराज घोरस्वननिनादिताः। ततो जलधराः सर्वे व्याप्नुवन्ति नभस्तलम्। गर्जन्तः पृथिवीपाल पृथिवीधरसंनिभाः।

ghorarūpā mahārāja ghorasvananināditāḥ. tato jaladharāḥ sarve vyāpnuvanti nabhastalam. garjantaḥ pṛthivīpāla pṛthivīdharasaṃnibhāḥ.

तैर् इयं पृथिवी सर्वा सपर्वतवनाकरा। आपूर्यते महाराज सलिलौघपरिप्लुता।

tair iyaṃ pṛthivī sarvā saparvatavanākarā. āpūryate mahārāja salilaughapariplutā.

ततस् ते जलदा घोरा राविणः पुरुषर्षभ। सर्वतः प्लावयन्त्य् आशु चोदिताः परमेष्ठिना।

tatas te jaladā ghorā rāviṇaḥ puruṣarṣabha. sarvataḥ plāvayanty āśu coditāḥ parameṣṭhinā.

वर्षमाणा महत् तोयं पूरयन्तो वसुंधराम्। सुघोरम् अशिवं रौद्रं नाशयन्ति च पावकम्।

varṣamāṇā mahat toyaṃ pūrayanto vasuṃdharām. sughoram aśivaṃ raudraṃ nāśayanti ca pāvakam.

ततो द्वादश वर्षाणि पयोदास् त उपप्लवे। धाराभिः पूरयन्तो वै चोद्यमाना महात्मना।

tato dvādaśa varṣāṇi payodās ta upaplave. dhārābhiḥ pūrayanto vai codyamānā mahātmanā.

ततः समुद्रः स्वां वेलाम् अतिक्रामति भारत। पर्वताश् च विशीर्यन्ते मही चापि विशीर्यते।

tataḥ samudraḥ svāṃ velām atikrāmati bhārata. parvatāś ca viśīryante mahī cāpi viśīryate.

सर्वतः सहसा भ्रान्तास् ते पयोदा नभस्तलम्। संवेष्टयित्वा नश्यन्ति वायुवेगपराहताः।

sarvataḥ sahasā bhrāntās te payodā nabhastalam. saṃveṣṭayitvā naśyanti vāyuvegaparāhatāḥ.

ततस् तं मारुतं घोरं स्वयम्भूर् मनुजाधिप। आदिपद्मालयो देवः पीत्वा स्वपिति भारत।

tatas taṃ mārutaṃ ghoraṃ svayambhūr manujādhipa. ādipadmālayo devaḥ pītvā svapiti bhārata.

तस्मिन्न् एकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे। नष्टे देवासुरगणे यक्षराक्षसवर्जिते।

tasminn ekārṇave ghore naṣṭe sthāvarajaṅgame. naṣṭe devāsuragaṇe yakṣarākṣasavarjite.

निर्मनुष्ये महीपाल निःश्वापदमहीरुहे। अनन्तरिक्षे लोके ऽस्मिन् भ्रमाम्य् एको ऽहम् आदृतः।

nirmanuṣye mahīpāla niḥśvāpadamahīruhe. anantarikṣe loke 'smin bhramāmy eko 'ham ādṛtaḥ.

एकार्णवे जले घोरे विचरन् पार्थिवोत्तम। अपश्यन् सर्वभूतानि वैक्लव्यम् अगमं परम्।

ekārṇave jale ghore vicaran pārthivottama. apaśyan sarvabhūtāni vaiklavyam agamaṃ param.

ततः सुदीर्घं गत्वा तु प्लवमानो नराधिप। श्रान्तः क्व चिन् न शरणं लभाम्य् अहम् अतन्द्रितः।

tataḥ sudīrghaṃ gatvā tu plavamāno narādhipa. śrāntaḥ kva cin na śaraṇaṃ labhāmy aham atandritaḥ.

ततः कदा चित् पश्यामि तस्मिन् सलिलसंप्लवे। न्यग्रोधं सुमहान्तं वै विशालं पृथिवीपते।

tataḥ kadā cit paśyāmi tasmin salilasaṃplave. nyagrodhaṃ sumahāntaṃ vai viśālaṃ pṛthivīpate.

शाखायां तस्य वृक्षस्य विस्तीर्णायां नराधिप। पर्यङ्के पृथिवीपाल दिव्यास्तरणसंस्तृते।

śākhāyāṃ tasya vṛkṣasya vistīrṇāyāṃ narādhipa. paryaṅke pṛthivīpāla divyāstaraṇasaṃstṛte.

उपविष्टं महाराज पूर्णेन्दुसदृशाननम्। फुल्लपद्मविशालाक्षं बालं पश्यामि भारत।

upaviṣṭaṃ mahārāja pūrṇendusadṛśānanam. phullapadmaviśālākṣaṃ bālaṃ paśyāmi bhārata.

ततो मे पृथिवीपाल विस्मयः सुमहान् अभूत्। कथं त्व् अयं शिशुः शेते लोके नाशम् उपागते।

tato me pṛthivīpāla vismayaḥ sumahān abhūt. kathaṃ tv ayaṃ śiśuḥ śete loke nāśam upāgate.

तपसा चिन्तयंश् चापि तं शिशुं नोपलक्षये। भूतं भव्यं भविष्यच् च जानन्न् अपि नराधिप।

tapasā cintayaṃś cāpi taṃ śiśuṃ nopalakṣaye. bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānann api narādhipa.

अतसीपुष्पवर्णाभः श्रीवत्सकृतलक्षणः। साक्षाल् लक्ष्म्या इवावासः स तदा प्रतिभाति मे।

atasīpuṣpavarṇābhaḥ śrīvatsakṛtalakṣaṇaḥ. sākṣāl lakṣmyā ivāvāsaḥ sa tadā pratibhāti me.

ततो माम् अब्रवीद् बालः स पद्मनिभलोचनः। श्रीवत्सधारी द्युतिमान् वाक्यं श्रुतिसुखावहम्।

tato mām abravīd bālaḥ sa padmanibhalocanaḥ. śrīvatsadhārī dyutimān vākyaṃ śrutisukhāvaham.

जानामि त्वा परिश्रान्तं तात विश्रामकाङ्क्षिणम्। मार्कण्डेय इहास्स्व त्वं यावद् इच्छसि भार्गव।

jānāmi tvā pariśrāntaṃ tāta viśrāmakāṅkṣiṇam. mārkaṇḍeya ihāssva tvaṃ yāvad icchasi bhārgava.

अभ्यन्तरं शरीरं मे प्रविश्य मुनिसत्तम। आस्स्व भो विहितो वासः प्रसादस् ते कृतो मया।

abhyantaraṃ śarīraṃ me praviśya munisattama. āssva bho vihito vāsaḥ prasādas te kṛto mayā.

ततो बालेन तेनैवम् उक्तस्यासीत् तदा मम। निर्वेदो जीविते दीर्घे मनुष्यत्वे च भारत।

tato bālena tenaivam uktasyāsīt tadā mama. nirvedo jīvite dīrghe manuṣyatve ca bhārata.

ततो बालेन तेनास्यं सहसा विवृतं कृतम्। तस्याहम् अवशो वक्त्रं दैवयोगात् प्रवेशितः।

tato bālena tenāsyaṃ sahasā vivṛtaṃ kṛtam. tasyāham avaśo vaktraṃ daivayogāt praveśitaḥ.

ततः प्रविष्टस् तत्कुक्षिं सहसा मनुजाधिप। सराष्ट्रनगराकीर्णां कृत्स्नां पश्यामि मेदिनीम्।

tataḥ praviṣṭas tatkukṣiṃ sahasā manujādhipa. sarāṣṭranagarākīrṇāṃ kṛtsnāṃ paśyāmi medinīm.

गङ्गां शतद्रुं सीतां च यमुनाम् अथ कौशिकीम्। चर्मण्वतीं वेत्रवतीं चन्द्रभागां सरस्वतीम्।

gaṅgāṃ śatadruṃ sītāṃ ca yamunām atha kauśikīm. carmaṇvatīṃ vetravatīṃ candrabhāgāṃ sarasvatīm.

सिन्धुं चैव विपाशां च नदीं गोदावरीम् अपि। वस्वोकसारां नलिनीं नर्मदां चैव भारत।

sindhuṃ caiva vipāśāṃ ca nadīṃ godāvarīm api. vasvokasārāṃ nalinīṃ narmadāṃ caiva bhārata.

नदीं ताम्रां च वेण्णां च पुण्यतोयां शुभावहाम्। सुवेणां कृष्णवेणां च इरामां च महानदीम्। वितस्तां च महाराज कावेरीं च महानदीम्। शोणं च पुरुषव्याघ्र विशल्यां कम्पुनाम् अपि।

nadīṃ tāmrāṃ ca veṇṇāṃ ca puṇyatoyāṃ śubhāvahām. suveṇāṃ kṛṣṇaveṇāṃ ca irāmāṃ ca mahānadīm. vitastāṃ ca mahārāja kāverīṃ ca mahānadīm. śoṇaṃ ca puruṣavyāghra viśalyāṃ kampunām api.

एताश् चान्याश् च नद्यो ऽहं पृथिव्यां या नरोत्तम। परिक्रामन् प्रपश्यामि तस्य कुक्षौ महात्मनः।

etāś cānyāś ca nadyo 'haṃ pṛthivyāṃ yā narottama. parikrāman prapaśyāmi tasya kukṣau mahātmanaḥ.

ततः समुद्रं पश्यामि यादोगणनिषेवितम्। रत्नाकरम् अमित्रघ्न निधानं पयसो महत्।

tataḥ samudraṃ paśyāmi yādogaṇaniṣevitam. ratnākaram amitraghna nidhānaṃ payaso mahat.

ततः पश्यामि गगनं चन्द्रसूर्यविराजितम्। जाज्वल्यमानं तेजोभिः पावकार्कसमप्रभैः। पश्यामि च महीं राजन् काननैर् उपशोभिताम्। सपर्वतवनद्वीपां निमग्नाशतसंकुलाम्।

tataḥ paśyāmi gaganaṃ candrasūryavirājitam. jājvalyamānaṃ tejobhiḥ pāvakārkasamaprabhaiḥ. paśyāmi ca mahīṃ rājan kānanair upaśobhitām. saparvatavanadvīpāṃ nimagnāśatasaṃkulām.

यजन्ते हि तदा राजन् ब्राह्मणा बहुभिः सवैः। क्षत्रियाश् च प्रवर्तन्ते सर्ववर्णानुरञ्जने।

yajante hi tadā rājan brāhmaṇā bahubhiḥ savaiḥ. kṣatriyāś ca pravartante sarvavarṇānurañjane.

वैश्याः कृषिं यथान्यायं कारयन्ति नराधिप। शुश्रूषायां च निरता द्विजानां वृषलास् तथा।

vaiśyāḥ kṛṣiṃ yathānyāyaṃ kārayanti narādhipa. śuśrūṣāyāṃ ca niratā dvijānāṃ vṛṣalās tathā.

ततः परिपतन् राजंस् तस्य कुक्षौ महात्मनः। हिमवन्तं च पश्यामि हेमकूटं च पर्वतम्।

tataḥ paripatan rājaṃs tasya kukṣau mahātmanaḥ. himavantaṃ ca paśyāmi hemakūṭaṃ ca parvatam.

निषधं चापि पश्यामि श्वेतं च रजताचितम्। पारियात्रं च पर्वतम्। नैषधं चापि पश्यामि। पश्यामि च महीपाल पर्वतं गन्धमादनम्।

niṣadhaṃ cāpi paśyāmi śvetaṃ ca rajatācitam. pāriyātraṃ ca parvatam. naiṣadhaṃ cāpi paśyāmi. paśyāmi ca mahīpāla parvataṃ gandhamādanam.

मन्दरं मनुजव्याघ्र नीलं चापि महागिरिम्। पश्यामि च महाराज मेरुं कनकपर्वतम्।

mandaraṃ manujavyāghra nīlaṃ cāpi mahāgirim. paśyāmi ca mahārāja meruṃ kanakaparvatam.

महेन्द्रं चैव पश्यामि विन्ध्यं च गिरिम् उत्तमम्। मलयं चापि पश्यामि पारियात्रं च पर्वतम्।

mahendraṃ caiva paśyāmi vindhyaṃ ca girim uttamam. malayaṃ cāpi paśyāmi pāriyātraṃ ca parvatam.

एते चान्ये च बहवो यावन्तः पृथिवीधराः। तस्योदरे मया दृष्टाः सर्वरत्नविभूषिताः।

ete cānye ca bahavo yāvantaḥ pṛthivīdharāḥ. tasyodare mayā dṛṣṭāḥ sarvaratnavibhūṣitāḥ.

सिंहान् व्याघ्रान् वराहांश् च नागांश् च मनुजाधिप। पृथिव्यां यानि चान्यानि सत्त्वानि जगतीपते। तानि सर्वाण्य् अहं तत्र पश्यन् पर्यचरं तदा।

siṃhān vyāghrān varāhāṃś ca nāgāṃś ca manujādhipa. pṛthivyāṃ yāni cānyāni sattvāni jagatīpate. tāni sarvāṇy ahaṃ tatra paśyan paryacaraṃ tadā.

कुक्षौ तस्य नरव्याघ्र प्रविष्टः संचरन् दिशः। शक्रादींश् चापि पश्यामि कृत्स्नान् देवगणांस् तथा। साध्यान् रुद्रांस् तथादित्यान् गुह्यकान् पितरस् तथा। सर्पान् नागान् सुपर्णांश् च वसून् अप्य् अश्विनाव् अपि।

kukṣau tasya naravyāghra praviṣṭaḥ saṃcaran diśaḥ. śakrādīṃś cāpi paśyāmi kṛtsnān devagaṇāṃs tathā. sādhyān rudrāṃs tathādityān guhyakān pitaras tathā. sarpān nāgān suparṇāṃś ca vasūn apy aśvināv api.

गन्धर्वाप्सरसो यक्षान् ऋषींश् चैव महीपते। दैत्यदानवसंघांश् च कालेयांश् च नराधिप। सिंहिकातनयांश् चापि ये चान्ये सुरशत्रवः।

gandharvāpsaraso yakṣān ṛṣīṃś caiva mahīpate. daityadānavasaṃghāṃś ca kāleyāṃś ca narādhipa. siṃhikātanayāṃś cāpi ye cānye suraśatravaḥ.

यच् च किं चिन् मया लोके दृष्टं स्थावरजङ्गमम्। तद् अपश्यम् अहं सर्वं तस्य कुक्षौ महात्मनः। फलाहारः प्रविचरन् कृत्स्नं जगद् इदं तदा।

yac ca kiṃ cin mayā loke dṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam. tad apaśyam ahaṃ sarvaṃ tasya kukṣau mahātmanaḥ. phalāhāraḥ pravicaran kṛtsnaṃ jagad idaṃ tadā.

अन्तः शरीरे तस्याहं वर्षाणाम् अधिकं शतम्। न च पश्यामि तस्याहम् अन्तं देहस्य कुत्र चित्।

antaḥ śarīre tasyāhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam. na ca paśyāmi tasyāham antaṃ dehasya kutra cit.

सततं धावमानश् च चिन्तयानो विशां पते। भ्रमंस् तत्र महीपाल यदा वर्षगणान् बहून्। आसादयामि नैवान्तं तस्य राजन् महात्मनः।

satataṃ dhāvamānaś ca cintayāno viśāṃ pate. bhramaṃs tatra mahīpāla yadā varṣagaṇān bahūn. āsādayāmi naivāntaṃ tasya rājan mahātmanaḥ.

ततस् तम् एव शरणं गतो ऽस्मि विधिवत् तदा। वरेण्यं वरदं देवं मनसा कर्मणैव च।

tatas tam eva śaraṇaṃ gato 'smi vidhivat tadā. vareṇyaṃ varadaṃ devaṃ manasā karmaṇaiva ca.

ततो ऽहं सहसा राजन् वायुवेगेन निःसृतः। महात्मनो मुखात् तस्य विवृतात् पुरुषोत्तम।

tato 'haṃ sahasā rājan vāyuvegena niḥsṛtaḥ. mahātmano mukhāt tasya vivṛtāt puruṣottama.

ततस् तस्यैव शाखायां न्यग्रोधस्य विशां पते। आस्ते मनुजशार्दूल कृत्स्नम् आदाय वै जगत्।

tatas tasyaiva śākhāyāṃ nyagrodhasya viśāṃ pate. āste manujaśārdūla kṛtsnam ādāya vai jagat.

तेनैव बालवेषेण श्रीवत्सकृतलक्षणम्। आसीनं तं नरव्याघ्र पश्याम्य् अमिततेजसम्।

tenaiva bālaveṣeṇa śrīvatsakṛtalakṣaṇam. āsīnaṃ taṃ naravyāghra paśyāmy amitatejasam.

ततो माम् अब्रवीद् वीर स बालः प्रहसन्न् इव। श्रीवत्सधारी द्युतिमान् पीतवासा महाद्युतिः।

tato mām abravīd vīra sa bālaḥ prahasann iva. śrīvatsadhārī dyutimān pītavāsā mahādyutiḥ.

अपीदानीं शरीरे ऽस्मिन् मामके मुनिसत्तम। उषितस् त्वं सुविश्रान्तो मार्कण्डेय ब्रवीहि मे।

apīdānīṃ śarīre 'smin māmake munisattama. uṣitas tvaṃ suviśrānto mārkaṇḍeya bravīhi me.

मुहूर्ताद् अथ मे दृष्टिः प्रादुर्भूता पुनर् नवा। तं दृष्ट्वा देवदेवेशं मुनिर् वचनम् अब्रुवम्। यया निर्मुक्तम् आत्मानम् अपश्यं लब्धचेतसम्।

muhūrtād atha me dṛṣṭiḥ prādurbhūtā punar navā. taṃ dṛṣṭvā devadeveśaṃ munir vacanam abruvam. yayā nirmuktam ātmānam apaśyaṃ labdhacetasam.

तस्य ताम्रतलौ तात चरणौ सुप्रतिष्ठितौ। सुजातौ मृदुरक्ताभिर् अङ्गुलीभिर् अलंकृतौ।

tasya tāmratalau tāta caraṇau supratiṣṭhitau. sujātau mṛduraktābhir aṅgulībhir alaṃkṛtau.

प्रयतेन मया मूर्ध्ना गृहीत्वा ह्य् अभिवन्दितौ। दृष्ट्वापरिमितं तस्य प्रभावम् अमितौजसः।

prayatena mayā mūrdhnā gṛhītvā hy abhivanditau. dṛṣṭvāparimitaṃ tasya prabhāvam amitaujasaḥ.

विनयेनाञ्जलिं कृत्वा प्रयत्नेनोपगम्य च। दृष्टो मया स भूतात्मा देवः कमललोचनः।

vinayenāñjaliṃ kṛtvā prayatnenopagamya ca. dṛṣṭo mayā sa bhūtātmā devaḥ kamalalocanaḥ.

तम् अहं प्राञ्जलिर् भूत्वा नमस्कृत्येदम् अब्रुवम्। ज्ञातुम् इच्छामि देव त्वां मायां चेमां तवोत्तमाम्।

tam ahaṃ prāñjalir bhūtvā namaskṛtyedam abruvam. jñātum icchāmi deva tvāṃ māyāṃ cemāṃ tavottamām.

आस्येनानुप्रविष्टो ऽहं शरीरं भगवंस् तव। दृष्टवान् अखिलांल् लोकान् समस्ताञ् जठरे तव।

āsyenānupraviṣṭo 'haṃ śarīraṃ bhagavaṃs tava. dṛṣṭavān akhilāṃl lokān samastāñ jaṭhare tava.

तव देव शरीरस्था देवदानवराक्षसाः। यक्षगन्धर्वनागाश् च जगत् स्थावरजङ्गमम्।

tava deva śarīrasthā devadānavarākṣasāḥ. yakṣagandharvanāgāś ca jagat sthāvarajaṅgamam.

त्वत्प्रसादाच् च मे देव स्मृतिर् न परिहीयते। द्रुतम् अन्तः शरीरे ते सततं परिधावतः। निर्गतो ऽहम् अकामस् तु इच्छया ते महाप्रभो।

tvatprasādāc ca me deva smṛtir na parihīyate. drutam antaḥ śarīre te satataṃ paridhāvataḥ. nirgato 'ham akāmas tu icchayā te mahāprabho.

इच्छामि पुण्डरीकाक्ष ज्ञातुं त्वाहम् अनिन्दित। इह भूत्वा शिशुः साक्षात् किं भवान् अवतिष्ठते। पीत्वा जगद् इदं विश्वम् एतद् आख्यातुम् अर्हसि।

icchāmi puṇḍarīkākṣa jñātuṃ tvāham anindita. iha bhūtvā śiśuḥ sākṣāt kiṃ bhavān avatiṣṭhate. pītvā jagad idaṃ viśvam etad ākhyātum arhasi.

किमर्थं च जगत् सर्वं शरीरस्थं तवानघ। कियन्तं च त्वया कालम् इह स्थेयम् अरिंदम।

kimarthaṃ ca jagat sarvaṃ śarīrasthaṃ tavānagha. kiyantaṃ ca tvayā kālam iha stheyam ariṃdama.

एतद् इच्छामि देवेश श्रोतुं ब्राह्मणकाम्यया। त्वत्तः कमलपत्राक्ष विस्तरेण यथातथम्। महद् ध्य् एतद् अचिन्त्यं च यद् अहं दृष्टवान् प्रभो।

etad icchāmi deveśa śrotuṃ brāhmaṇakāmyayā. tvattaḥ kamalapatrākṣa vistareṇa yathātatham. mahad dhy etad acintyaṃ ca yad ahaṃ dṛṣṭavān prabho.

इत्य् उक्तः स मया श्रीमान् देवदेवो महाद्युतिः। सान्त्वयन् माम् इदं वाक्यम् उवाच वदतां वरः।

ity uktaḥ sa mayā śrīmān devadevo mahādyutiḥ. sāntvayan mām idaṃ vākyam uvāca vadatāṃ varaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents