महाभारत 3.187 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 187→

[mh-3-187] • 55 श्लोकाः

देव उवाच। कामं देवापि मां विप्र न विजानन्ति तत्त्वतः। त्वत्प्रीत्या तु प्रवक्ष्यामि यथेदं विसृजाम्य् अहम्।

deva uvāca. kāmaṃ devāpi māṃ vipra na vijānanti tattvataḥ. tvatprītyā tu pravakṣyāmi yathedaṃ visṛjāmy aham.

पितृभक्तो ऽसि विप्रर्षे मां चैव शरणं गतः। अतो दृष्टो ऽस्मि ते साक्षाद् ब्रह्मचर्यं च ते महत्।

pitṛbhakto 'si viprarṣe māṃ caiva śaraṇaṃ gataḥ. ato dṛṣṭo 'smi te sākṣād brahmacaryaṃ ca te mahat.

आपो नारा इति प्रोक्ताः संज्ञानाम कृतं मया। तेन नारायणो ऽस्म्य् उक्तो मम तद् ध्य् अयनं सदा।

āpo nārā iti proktāḥ saṃjñānāma kṛtaṃ mayā. tena nārāyaṇo 'smy ukto mama tad dhy ayanaṃ sadā.

अहं नारायणो नाम प्रभवः शाश्वतो ऽव्ययः। विधाता सर्वभूतानां संहर्ता च द्विजोत्तम।

ahaṃ nārāyaṇo nāma prabhavaḥ śāśvato 'vyayaḥ. vidhātā sarvabhūtānāṃ saṃhartā ca dvijottama.

अहं विष्णुर् अहं ब्रह्मा शक्रश् चाहं सुराधिपः। अहं वैश्रवणो राजा यमः प्रेताधिपस् तथा।

ahaṃ viṣṇur ahaṃ brahmā śakraś cāhaṃ surādhipaḥ. ahaṃ vaiśravaṇo rājā yamaḥ pretādhipas tathā.

अहं शिवश् च सोमश् च कश्यपश् च प्रजापतिः। अहं धाता विधाता च यज्ञश् चाहं द्विजोत्तम।

ahaṃ śivaś ca somaś ca kaśyapaś ca prajāpatiḥ. ahaṃ dhātā vidhātā ca yajñaś cāhaṃ dvijottama.

अग्निर् आस्यं क्षितिः पादौ चन्द्रादित्यौ च लोचने। द्यौर् मूर्धा खं दिशः श्रोत्रे तथापः स्वेदसंभवाः। सदिशं च नभः कायो वायुर् मनसि मे स्थितः।

agnir āsyaṃ kṣitiḥ pādau candrādityau ca locane. dyaur mūrdhā khaṃ diśaḥ śrotre tathāpaḥ svedasaṃbhavāḥ. sadiśaṃ ca nabhaḥ kāyo vāyur manasi me sthitaḥ.

मया क्रतुशतैर् इष्टं बहुभिः स्वाप्तदक्षिणैः। यजन्ते वेदविदुषो मां देवयजने स्थितम्।

mayā kratuśatair iṣṭaṃ bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ. yajante vedaviduṣo māṃ devayajane sthitam.

पृथिव्यां क्षत्रियेन्द्राश् च पार्थिवाः स्वर्गकाङ्क्षिणः। यजन्ते मां तथा वैश्याः स्वर्गलोकजिगीषवः।

pṛthivyāṃ kṣatriyendrāś ca pārthivāḥ svargakāṅkṣiṇaḥ. yajante māṃ tathā vaiśyāḥ svargalokajigīṣavaḥ.

चतुःसमुद्रपर्यन्तां मेरुमन्दरभूषणाम्। शेषो भूत्वाहम् एवैतां धारयामि वसुंधराम्।

catuḥsamudraparyantāṃ merumandarabhūṣaṇām. śeṣo bhūtvāham evaitāṃ dhārayāmi vasuṃdharām.

वाराहं रूपम् आस्थाय मयेयं जगती पुरा। मज्जमाना जले विप्र वीर्येणासीत् समुद्धृता।

vārāhaṃ rūpam āsthāya mayeyaṃ jagatī purā. majjamānā jale vipra vīryeṇāsīt samuddhṛtā.

अग्निश् च वडवावक्त्रो भूत्वाहं द्विजसत्तम। पिबाम्य् अपः समाविद्धास् ताश् चैव विसृजाम्य् अहम्।

agniś ca vaḍavāvaktro bhūtvāhaṃ dvijasattama. pibāmy apaḥ samāviddhās tāś caiva visṛjāmy aham.

ब्रह्म वक्त्रं भुजौ क्षत्रम् ऊरू मे संश्रिता विशः। पादौ शूद्रा भजन्ते मे विक्रमेण क्रमेण च।

brahma vaktraṃ bhujau kṣatram ūrū me saṃśritā viśaḥ. pādau śūdrā bhajante me vikrameṇa krameṇa ca.

ऋग्वेदः सामवेदश् च यजुर्वेदो ऽप्य् अथर्वणः। मत्तः प्रादुर्भवन्त्य् एते माम् एव प्रविशन्ति च।

ṛgvedaḥ sāmavedaś ca yajurvedo 'py atharvaṇaḥ. mattaḥ prādurbhavanty ete mām eva praviśanti ca.

यतयः शान्तिपरमा यतात्मानो मुमुक्षवः। कामक्रोधद्वेषमुक्ता निःसङ्गा वीतकल्मषाः।

yatayaḥ śāntiparamā yatātmāno mumukṣavaḥ. kāmakrodhadveṣamuktā niḥsaṅgā vītakalmaṣāḥ.

सत्त्वस्था निरहंकारा नित्यम् अध्यात्मकोविदाः। माम् एव सततं विप्राश् चिन्तयन्त उपासते।

sattvasthā nirahaṃkārā nityam adhyātmakovidāḥ. mām eva satataṃ viprāś cintayanta upāsate.

अहं संवर्तको ज्योतिर् अहं सर्वर्तको यमः। अहं संवर्तकः सूर्यो अहं संवर्तको ऽनिलः।

ahaṃ saṃvartako jyotir ahaṃ sarvartako yamaḥ. ahaṃ saṃvartakaḥ sūryo ahaṃ saṃvartako 'nilaḥ.

तारारूपाणि दृश्यन्ते यान्य् एतानि नभस्तले। मम रूपाण्य् अथैतानि विद्धि त्वं द्विजसत्तम।

tārārūpāṇi dṛśyante yāny etāni nabhastale. mama rūpāṇy athaitāni viddhi tvaṃ dvijasattama.

रत्नाकराः समुद्राश् च सर्व एव चतुर्दिशम्। वसनं शयनं चैव निलयं चैव विद्धि मे। मयैव सुविभक्तास् ते देवकार्यार्थसिद्धये।

ratnākarāḥ samudrāś ca sarva eva caturdiśam. vasanaṃ śayanaṃ caiva nilayaṃ caiva viddhi me. mayaiva suvibhaktās te devakāryārthasiddhaye.

कामं क्रोधं च हर्षं च भयं मोहं तथैव च। ममैव विद्धि रूपाणि सर्वाण्य् एतानि सत्तम।

kāmaṃ krodhaṃ ca harṣaṃ ca bhayaṃ mohaṃ tathaiva ca. mamaiva viddhi rūpāṇi sarvāṇy etāni sattama.

प्राप्नुवन्ति नरा विप्र यत् कृत्वा कर्मशोभनम्। सत्यं दानं तपश् चोग्रम् अहिंसा चैव जन्तुषु।

prāpnuvanti narā vipra yat kṛtvā karmaśobhanam. satyaṃ dānaṃ tapaś cogram ahiṃsā caiva jantuṣu.

मद्विधानेन विहिता मम देहविहारिणः। मयाभिभूतविज्ञाना विचेष्टन्ते न कामतः।

madvidhānena vihitā mama dehavihāriṇaḥ. mayābhibhūtavijñānā viceṣṭante na kāmataḥ.

सम्यग् वेदम् अधीयाना यजन्तो विविधैर् मखैः। शान्तात्मानो जितक्रोधाः प्राप्नुवन्ति द्विजातयः।

samyag vedam adhīyānā yajanto vividhair makhaiḥ. śāntātmāno jitakrodhāḥ prāpnuvanti dvijātayaḥ.

प्राप्तुं न शक्यो यो विद्वन् नरैर् दुष्कृतकर्मभिः। लोभाभिभूतैः कृपणैर् अनार्यैर् अकृतात्मभिः।

prāptuṃ na śakyo yo vidvan narair duṣkṛtakarmabhiḥ. lobhābhibhūtaiḥ kṛpaṇair anāryair akṛtātmabhiḥ.

तं मां महाफलं विद्धि पदं सुकृतकर्मणः। त्वम् एवाप्यं विजानीहि नराणां भावितात्मनाम्। दुष्प्रापं विप्रमूढानां मार्गं योगैर् निषेवितम्।

taṃ māṃ mahāphalaṃ viddhi padaṃ sukṛtakarmaṇaḥ. tvam evāpyaṃ vijānīhi narāṇāṃ bhāvitātmanām. duṣprāpaṃ vipramūḍhānāṃ mārgaṃ yogair niṣevitam.

यदा यदा च धर्मस्य ग्लानिर् भवति सत्तम। अभ्युत्थानम् अधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्य् अहम्।

yadā yadā ca dharmasya glānir bhavati sattama. abhyutthānam adharmasya tadātmānaṃ sṛjāmy aham.

दैत्या हिंसानुरक्ताश् च अवध्याः सुरसत्तमैः। राक्षसाश् चापि लोके ऽस्मिन् यदोत्पत्स्यन्ति दारुणाः।

daityā hiṃsānuraktāś ca avadhyāḥ surasattamaiḥ. rākṣasāś cāpi loke 'smin yadotpatsyanti dāruṇāḥ.

तदाहं संप्रसूयामि गृहेषु शुभकर्मणाम्। प्रविष्टो मानुषं देहं सर्वं प्रशमयाम्य् अहम्।

tadāhaṃ saṃprasūyāmi gṛheṣu śubhakarmaṇām. praviṣṭo mānuṣaṃ dehaṃ sarvaṃ praśamayāmy aham.

सृष्ट्वा देवमनुष्यांश् च गन्धर्वोरगराक्षसान्। स्थावराणि च भूतानि संहराम्य् आत्ममायया।

sṛṣṭvā devamanuṣyāṃś ca gandharvoragarākṣasān. sthāvarāṇi ca bhūtāni saṃharāmy ātmamāyayā.

कर्मकाले पुनर् देहम् अनुचिन्त्य सृजाम्य् अहम्। प्रविश्य मानुषं देहं मर्यादाबन्धकारणात्।

karmakāle punar deham anucintya sṛjāmy aham. praviśya mānuṣaṃ dehaṃ maryādābandhakāraṇāt.

श्वेतः कृतयुगे वर्णः पीतस् त्रेतायुगे मम। रक्तो द्वापरम् आसाद्य कृष्णः कलियुगे तथा।

śvetaḥ kṛtayuge varṇaḥ pītas tretāyuge mama. rakto dvāparam āsādya kṛṣṇaḥ kaliyuge tathā.

त्रयो भागा ह्य् अधर्मस्य तस्मिन् काले भवन्त्य् उत। यदा भवति मे वर्णः कृष्णो वै मुनिसत्तम। अन्तकाले च संप्राप्ते कालो भूत्वातिदारुणः। त्रैलोक्यं नाशयाम्य् एकः कृत्स्नं स्थावरजङ्गमम्।

trayo bhāgā hy adharmasya tasmin kāle bhavanty uta. yadā bhavati me varṇaḥ kṛṣṇo vai munisattama. antakāle ca saṃprāpte kālo bhūtvātidāruṇaḥ. trailokyaṃ nāśayāmy ekaḥ kṛtsnaṃ sthāvarajaṅgamam.

अहं त्रिवर्त्मा सर्वात्मा सर्वलोकसुखावहः। अभिभूः सर्वगो ऽनन्तो हृषीकेश उरुक्रमः।

ahaṃ trivartmā sarvātmā sarvalokasukhāvahaḥ. abhibhūḥ sarvago 'nanto hṛṣīkeśa urukramaḥ.

कालचक्रं नयाम्य् एको ब्रह्मन्न् अहम् अरूपि वै। शमनं सर्वभूतानां सर्वलोककृतोद्यमम्। सर्वलोके च मां भक्ताः पूजयन्ति च सर्वशः।

kālacakraṃ nayāmy eko brahmann aham arūpi vai. śamanaṃ sarvabhūtānāṃ sarvalokakṛtodyamam. sarvaloke ca māṃ bhaktāḥ pūjayanti ca sarvaśaḥ.

एवं प्रणिहितः सम्यङ् मयात्मा मुनिसत्तम। सर्वभूतेषु विप्रेन्द्र न च मां वेत्ति कश् चन।

evaṃ praṇihitaḥ samyaṅ mayātmā munisattama. sarvabhūteṣu viprendra na ca māṃ vetti kaś cana.

यच् च किं चित् त्वया प्राप्तं मयि क्लेषात्मकं द्विज। सुखोदयाय तत् सर्वं श्रेयसे च तवानघ।

yac ca kiṃ cit tvayā prāptaṃ mayi kleṣātmakaṃ dvija. sukhodayāya tat sarvaṃ śreyase ca tavānagha.

यच् च किं चित् त्वया लोके दृष्टं स्थावरजङ्गमम्। विहितः सर्वथैवासौ ममात्मा मुनिसत्तम।

yac ca kiṃ cit tvayā loke dṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam. vihitaḥ sarvathaivāsau mamātmā munisattama.

अर्धं मम शरीरस्य सर्वलोकपितामहः। अहं नारायणो नाम शङ्खचक्रगदाधरः।

ardhaṃ mama śarīrasya sarvalokapitāmahaḥ. ahaṃ nārāyaṇo nāma śaṅkhacakragadādharaḥ.

यावद् युगानां विप्रर्षे सहस्रपरिवर्तनम्। तावत् स्वपिमि विश्वात्मा सर्वलोकपितामहः।

yāvad yugānāṃ viprarṣe sahasraparivartanam. tāvat svapimi viśvātmā sarvalokapitāmahaḥ.

एवं सर्वम् अहं कालम् इहासे मुनिसत्तम। अशिशुः शिशुरूपेण यावद् ब्रह्मा न बुध्यते।

evaṃ sarvam ahaṃ kālam ihāse munisattama. aśiśuḥ śiśurūpeṇa yāvad brahmā na budhyate.

मया च विप्र दत्तो ऽयं वरस् ते ब्रह्मरूपिणा। असकृत् परितुष्टेन विप्रर्षिगणपूजित।

mayā ca vipra datto 'yaṃ varas te brahmarūpiṇā. asakṛt parituṣṭena viprarṣigaṇapūjita.

सर्वम् एकार्णवं दृष्ट्वा नष्टं स्थावरजङ्गमम्। विक्लवो ऽसि मया ज्ञातस् ततस् ते दर्शितं जगत्।

sarvam ekārṇavaṃ dṛṣṭvā naṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam. viklavo 'si mayā jñātas tatas te darśitaṃ jagat.

अभ्यन्तरं शरीरस्य प्रविष्टो ऽसि यदा मम। दृष्ट्वा लोकं समस्तं च विस्मितो नावबुध्यसे।

abhyantaraṃ śarīrasya praviṣṭo 'si yadā mama. dṛṣṭvā lokaṃ samastaṃ ca vismito nāvabudhyase.

ततो ऽसि वक्त्राद् विप्रर्षे द्रुतं निःसारितो मया। आख्यातस् ते मया चात्मा दुर्ज्ञेयो ऽपि सुरासुरैः।

tato 'si vaktrād viprarṣe drutaṃ niḥsārito mayā. ākhyātas te mayā cātmā durjñeyo 'pi surāsuraiḥ.

यावत् स भगवान् ब्रह्मा न बुध्यति महातपाः। तावत् त्वम् इह विप्रर्षे विश्रब्धश् चर वै सुखम्।

yāvat sa bhagavān brahmā na budhyati mahātapāḥ. tāvat tvam iha viprarṣe viśrabdhaś cara vai sukham.

ततो विबुद्धे तस्मिंस् तु सर्वलोकपितामहे। एकीभूतो हि स्रक्ष्यामि शरीराद् द्विजसत्तम।

tato vibuddhe tasmiṃs tu sarvalokapitāmahe. ekībhūto hi srakṣyāmi śarīrād dvijasattama.

आकाशं पृथिवीं ज्योतिर् वायुं सलिलम् एव च। लोके यच् च भवेच् छेषम् इह स्थावरजङ्गमम्।

ākāśaṃ pṛthivīṃ jyotir vāyuṃ salilam eva ca. loke yac ca bhavec cheṣam iha sthāvarajaṅgamam.

मार्कण्डेय उवाच। इत्य् उक्त्वान्तर्हितस् तात स देवः परमाद्भुतः। प्रजाश् चेमाः प्रपश्यामि विचित्रा बहुधाकृताः।

mārkaṇḍeya uvāca. ity uktvāntarhitas tāta sa devaḥ paramādbhutaḥ. prajāś cemāḥ prapaśyāmi vicitrā bahudhākṛtāḥ.

एतद् दृष्टं मया राजंस् तस्मिन् प्राप्ते युगक्षये। आश्चर्यं भरतश्रेष्ठ सर्वधर्मभृतां वर। सूतात्मानं समाहृत चतुर्द्दशविधानतः। परमात्मानम् आविश्य सुपित्यमित्तधी।

etad dṛṣṭaṃ mayā rājaṃs tasmin prāpte yugakṣaye. āścaryaṃ bharataśreṣṭha sarvadharmabhṛtāṃ vara. sūtātmānaṃ samāhṛta caturddaśavidhānataḥ. paramātmānam āviśya supityamittadhī.

यः स देवो मया दृष्टः पुरा पद्मनिभेक्षणः। स एष पुरुषव्याघ्र संबन्धी ते जनार्दनः।

yaḥ sa devo mayā dṛṣṭaḥ purā padmanibhekṣaṇaḥ. sa eṣa puruṣavyāghra saṃbandhī te janārdanaḥ.

अस्यैव वरदानाद् धि स्मृतिर् न प्रजहाति माम्। दीर्घम् आयुश् च कौन्तेय स्वच्छन्दमरणं तथा।

asyaiva varadānād dhi smṛtir na prajahāti mām. dīrgham āyuś ca kaunteya svacchandamaraṇaṃ tathā.

स एष कृष्णो वार्ष्णेयः पुराणपुरुषो विभुः। आस्ते हरिर् अचिन्त्यात्मा क्रीडन्न् इव महाभुजः।

sa eṣa kṛṣṇo vārṣṇeyaḥ purāṇapuruṣo vibhuḥ. āste harir acintyātmā krīḍann iva mahābhujaḥ.

एष धाता विधाता च संहर्ता चैव सात्वतः। श्रीवत्सवक्षा गोविन्दः प्रजापतिपतिः प्रभुः।

eṣa dhātā vidhātā ca saṃhartā caiva sātvataḥ. śrīvatsavakṣā govindaḥ prajāpatipatiḥ prabhuḥ.

दृष्ट्वेमं वृष्णिशार्दूलं स्मृतिर् माम् इयम् आगता। आदिदेवम् अजं विष्णुं पुरुषं पीतवाससम्।

dṛṣṭvemaṃ vṛṣṇiśārdūlaṃ smṛtir mām iyam āgatā. ādidevam ajaṃ viṣṇuṃ puruṣaṃ pītavāsasam.

सर्वेषाम् एव भूतानां पिता माता च माधवः। गच्छध्वम् एनं शरणं शरण्यं कौरवर्षभाः।

sarveṣām eva bhūtānāṃ pitā mātā ca mādhavaḥ. gacchadhvam enaṃ śaraṇaṃ śaraṇyaṃ kauravarṣabhāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...