महाभारत 3.185 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 185→

[mh-3-185] • 54 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः स पाण्डवो भूयो मार्कण्डेयम् उवाच ह। कथयस्वेह चरितं मनोर् वैवस्वतस्य मे।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ sa pāṇḍavo bhūyo mārkaṇḍeyam uvāca ha. kathayasveha caritaṃ manor vaivasvatasya me.

मार्कण्डेय उवाच। विवस्वतः सुतो राजन् परमर्षिः प्रतापवान्। बभूव नरशार्दूल प्रजापतिसमद्युतिः।

mārkaṇḍeya uvāca. vivasvataḥ suto rājan paramarṣiḥ pratāpavān. babhūva naraśārdūla prajāpatisamadyutiḥ.

ओजसा तेजसा लक्ष्म्या तपसा च विशेषतः। अतिचक्राम पितरं मनुः स्वं च पितामहम्।

ojasā tejasā lakṣmyā tapasā ca viśeṣataḥ. aticakrāma pitaraṃ manuḥ svaṃ ca pitāmaham.

ऊर्ध्वबाहुर् विशालायां बदर्यां स नराधिपः। एकपादस्थितस् तीव्रं चचार सुमहत् तपः।

ūrdhvabāhur viśālāyāṃ badaryāṃ sa narādhipaḥ. ekapādasthitas tīvraṃ cacāra sumahat tapaḥ.

अवाक्शिरास् तथा चापि नेत्रैर् अनिमिषैर् दृढम्। सो ऽतप्यत तपो घोरं वर्षाणाम् अयुतं तदा।

avākśirās tathā cāpi netrair animiṣair dṛḍham. so 'tapyata tapo ghoraṃ varṣāṇām ayutaṃ tadā.

तं कदा चित् तपस्यन्तम् आर्द्रचीरजटाधरम्। वीरिणीतीरम् आगम्य मत्स्यो वचनम् अब्रवीत्।

taṃ kadā cit tapasyantam ārdracīrajaṭādharam. vīriṇītīram āgamya matsyo vacanam abravīt.

भगवन् क्षुद्रमत्स्यो ऽस्मि बलवद्भ्यो भयं मम। मत्स्येभ्यो हि ततो मां त्वं त्रातुम् अर्हसि सुव्रत।

bhagavan kṣudramatsyo 'smi balavadbhyo bhayaṃ mama. matsyebhyo hi tato māṃ tvaṃ trātum arhasi suvrata.

दुर्बलं बलवन्तो हि मत्स्यं मत्स्या विशेषतः। भक्षयन्ति यथा वृत्तिर् विहिता नः सनातनी।

durbalaṃ balavanto hi matsyaṃ matsyā viśeṣataḥ. bhakṣayanti yathā vṛttir vihitā naḥ sanātanī.

तस्माद् भयौघान् महतो मज्जन्तं मां विशेषतः। त्रातुम् अर्हसि कर्तास्मि कृते प्रतिकृतं तव।

tasmād bhayaughān mahato majjantaṃ māṃ viśeṣataḥ. trātum arhasi kartāsmi kṛte pratikṛtaṃ tava.

स मत्स्यवचनं श्रुत्वा कृपयाभिपरिप्लुतः। मनुर् वैवस्वतो ऽगृह्णात् तं मत्स्यं पाणिना स्वयम्।

sa matsyavacanaṃ śrutvā kṛpayābhipariplutaḥ. manur vaivasvato 'gṛhṇāt taṃ matsyaṃ pāṇinā svayam.

उदकान्तम् उपानीय मत्स्यं वैवस्वतो मनुः। अलिञ्जरे प्राक्षिपत् स चन्द्रांशुसदृशप्रभम्।

udakāntam upānīya matsyaṃ vaivasvato manuḥ. aliñjare prākṣipat sa candrāṃśusadṛśaprabham.

स तत्र ववृधे राजन् मत्स्यः परमसत्कृतः। पुत्रवच् चाकरोत् तस्मिन् मनुर् भावं विशेषतः।

sa tatra vavṛdhe rājan matsyaḥ paramasatkṛtaḥ. putravac cākarot tasmin manur bhāvaṃ viśeṣataḥ.

अथ कालेन महता स मत्स्यः सुमहान् अभूत्। अलिञ्जरे जले चैव नासौ समभवत् किल।

atha kālena mahatā sa matsyaḥ sumahān abhūt. aliñjare jale caiva nāsau samabhavat kila.

अथ मत्स्यो मनुं दृष्ट्वा पुनर् एवाभ्यभाषत। भगवन् साधु मे ऽद्यान्यत् स्थानं संप्रतिपादय।

atha matsyo manuṃ dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata. bhagavan sādhu me 'dyānyat sthānaṃ saṃpratipādaya.

उद्धृत्यालिञ्जरात् तस्मात् ततः स भगवान् मुनिः। तं मत्स्यम् अनयद् वापीं महतीं स मनुस् तदा।

uddhṛtyāliñjarāt tasmāt tataḥ sa bhagavān muniḥ. taṃ matsyam anayad vāpīṃ mahatīṃ sa manus tadā.

तत्र तं प्राक्षिपच् चापि मनुः परपुरंजय। अथावर्धत मत्स्यः स पुनर् वर्षगणान् बहून्।

tatra taṃ prākṣipac cāpi manuḥ parapuraṃjaya. athāvardhata matsyaḥ sa punar varṣagaṇān bahūn.

द्वियोजनायता वापी विस्तृता चापि योजनम्। तस्यां नासौ समभवन् मत्स्यो राजीवलोचन। विचेष्टितुं वा कौन्तेय मत्स्यो वाप्यां विशां पते।

dviyojanāyatā vāpī vistṛtā cāpi yojanam. tasyāṃ nāsau samabhavan matsyo rājīvalocana. viceṣṭituṃ vā kaunteya matsyo vāpyāṃ viśāṃ pate.

मनुं मत्स्यस् ततो दृष्ट्वा पुनर् एवाभ्यभाषत। नय मां भगवन् साधो समुद्रमहिषीं प्रभो। गङ्गां तत्र निवत्स्यामि यथा वा तात मन्यसे। निदेशे हि मया तुभ्यं स्थातव्यम् अनसूयता। वृद्धिर् हि परमा प्राप्ता त्वत्कृते हि मयानघ।

manuṃ matsyas tato dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata. naya māṃ bhagavan sādho samudramahiṣīṃ prabho. gaṅgāṃ tatra nivatsyāmi yathā vā tāta manyase. nideśe hi mayā tubhyaṃ sthātavyam anasūyatā. vṛddhir hi paramā prāptā tvatkṛte hi mayānagha.

एवम् उक्तो मनुर् मत्स्यम् अनयद् भगवान् वशी। नदीं गङ्गां तत्र चैनं स्वयं प्राक्षिपद् अच्युतः।

evam ukto manur matsyam anayad bhagavān vaśī. nadīṃ gaṅgāṃ tatra cainaṃ svayaṃ prākṣipad acyutaḥ.

स तत्र ववृधे मत्स्यः किं चित् कालम् अरिंदम। ततः पुनर् मनुं दृष्ट्वा मत्स्यो वचनम् अब्रवीत्।

sa tatra vavṛdhe matsyaḥ kiṃ cit kālam ariṃdama. tataḥ punar manuṃ dṛṣṭvā matsyo vacanam abravīt.

गङ्गायां हि न शक्नोमि बृहत्त्वाच् चेष्टितुं प्रभो। समुद्रं नय माम् आशु प्रसीद भगवन्न् इति।

gaṅgāyāṃ hi na śaknomi bṛhattvāc ceṣṭituṃ prabho. samudraṃ naya mām āśu prasīda bhagavann iti.

उद्धृत्य गङ्गासलिलात् ततो मत्स्यं मनुः स्वयम्। समुद्रम् अनयत् पार्थ तत्र चैनम् अवासृजत्।

uddhṛtya gaṅgāsalilāt tato matsyaṃ manuḥ svayam. samudram anayat pārtha tatra cainam avāsṛjat.

सुमहान् अपि मत्स्यः सन् स मनोर् मनसस् तदा। आसीद् यथेष्टहार्यश् च स्पर्शगन्धसुखश् च वै।

sumahān api matsyaḥ san sa manor manasas tadā. āsīd yatheṣṭahāryaś ca sparśagandhasukhaś ca vai.

यदा समुद्रे प्रक्षिप्तः स मत्स्यो मनुना तदा। तत एनम् इदं वाक्यं स्मयमान इवाब्रवीत्।

yadā samudre prakṣiptaḥ sa matsyo manunā tadā. tata enam idaṃ vākyaṃ smayamāna ivābravīt.

भगवन् कृता हि मे रक्षा त्वया सर्वा विशेषतः। प्राप्तकालं तु यत् कार्यं त्वया तच् छ्रूयतां मम।

bhagavan kṛtā hi me rakṣā tvayā sarvā viśeṣataḥ. prāptakālaṃ tu yat kāryaṃ tvayā tac chrūyatāṃ mama.

अचिराद् भगवन् भौमम् इदं स्थावरजङ्गमम्। सर्वम् एव महाभाग प्रलयं वै गमिष्यति।

acirād bhagavan bhaumam idaṃ sthāvarajaṅgamam. sarvam eva mahābhāga pralayaṃ vai gamiṣyati.

संप्रक्षालनकालो ऽयं लोकानां समुपस्थितः। तस्मात् त्वां बोधयाम्य् अद्य यत् ते हितम् अनुत्तमम्।

saṃprakṣālanakālo 'yaṃ lokānāṃ samupasthitaḥ. tasmāt tvāṃ bodhayāmy adya yat te hitam anuttamam.

त्रसानां स्थावराणां च यच् चेङ्गं यच् च नेङ्गति। तस्य सर्वस्य संप्राप्तः कालः परमदारुणः।

trasānāṃ sthāvarāṇāṃ ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati. tasya sarvasya saṃprāptaḥ kālaḥ paramadāruṇaḥ.

नौश् च कारयितव्या ते दृढा युक्तवटाकरा। तत्र सप्तर्षिभिः सार्धम् आरुहेथा महामुने।

nauś ca kārayitavyā te dṛḍhā yuktavaṭākarā. tatra saptarṣibhiḥ sārdham āruhethā mahāmune.

बीजानि चैव सर्वाणि यथोक्तानि मया पुरा। तस्याम् आरोहयेर् नावि सुसंगुप्तानि भागशः।

bījāni caiva sarvāṇi yathoktāni mayā purā. tasyām ārohayer nāvi susaṃguptāni bhāgaśaḥ.

नौस्थश् च मां प्रतीक्षेथास् तदा मुनिजनप्रिय। आगमिष्याम्य् अहं शृङ्गी विज्ञेयस् तेन तापस।

nausthaś ca māṃ pratīkṣethās tadā munijanapriya. āgamiṣyāmy ahaṃ śṛṅgī vijñeyas tena tāpasa.

एवम् एतत् त्वया कार्यम् आपृष्टो ऽसि व्रजाम्य् अहम्। ता न शक्या महत्यो वै आपस् तर्तुं मया विना। नातिशङ्क्यम् इदं चापि वचनं ते ममाभिभो।

evam etat tvayā kāryam āpṛṣṭo 'si vrajāmy aham. tā na śakyā mahatyo vai āpas tartuṃ mayā vinā. nātiśaṅkyam idaṃ cāpi vacanaṃ te mamābhibho.

एवं करिष्य इति तं स मत्स्यं प्रत्यभाषत। जग्मतुश् च यथाकामम् अनुज्ञाप्य परस्परम्।

evaṃ kariṣya iti taṃ sa matsyaṃ pratyabhāṣata. jagmatuś ca yathākāmam anujñāpya parasparam.

ततो मनुर् महाराज यथोक्तं मत्स्यकेन ह। बीजान्य् आदाय सर्वाणि सागरं पुप्लुवे तदा। नावा तु शुभया वीर महोर्मिणम् अरिंदम।

tato manur mahārāja yathoktaṃ matsyakena ha. bījāny ādāya sarvāṇi sāgaraṃ pupluve tadā. nāvā tu śubhayā vīra mahormiṇam ariṃdama.

चिन्तयाम् आस च मनुस् तं मत्स्यं पृथिवीपते। स च तच् चिन्तितं ज्ञात्वा मत्स्यः परपुरंजय। शृङ्गी तत्राजगामाशु तदा भरतसत्तम।

cintayām āsa ca manus taṃ matsyaṃ pṛthivīpate. sa ca tac cintitaṃ jñātvā matsyaḥ parapuraṃjaya. śṛṅgī tatrājagāmāśu tadā bharatasattama.

तं दृष्ट्वा मनुजेन्द्रेन्द्र मनुर् मत्स्यं जलार्णवे। शृङ्गिणं तं यथोक्तेन रूपेणाद्रिम् इवोच्छ्रितम्।

taṃ dṛṣṭvā manujendrendra manur matsyaṃ jalārṇave. śṛṅgiṇaṃ taṃ yathoktena rūpeṇādrim ivocchritam.

वटाकरमयं पाशम् अथ मत्स्यस्य मूर्धनि। मनुर् मनुजशार्दूल तस्मिञ् शृङ्गे न्यवेशयत्।

vaṭākaramayaṃ pāśam atha matsyasya mūrdhani. manur manujaśārdūla tasmiñ śṛṅge nyaveśayat.

संयतस् तेन पाशेन मत्स्यः परपुरंजय। वेगेन महता नावं प्राकर्षल् लवणाम्भसि।

saṃyatas tena pāśena matsyaḥ parapuraṃjaya. vegena mahatā nāvaṃ prākarṣal lavaṇāmbhasi.

स ततार तया नावा समुद्रं मनुजेश्वर। नृत्यमानम् इवोर्मीभिर् गर्जमानम् इवाम्भसा।

sa tatāra tayā nāvā samudraṃ manujeśvara. nṛtyamānam ivormībhir garjamānam ivāmbhasā.

क्षोभ्यमाणा महावातैः सा नौस् तस्मिन् महोदधौ। घूर्णते चपलेव स्त्री मत्ता परपुरंजय।

kṣobhyamāṇā mahāvātaiḥ sā naus tasmin mahodadhau. ghūrṇate capaleva strī mattā parapuraṃjaya.

नैव भूमिर् न च दिशः प्रदिशो वा चकाशिरे। सर्वम् आम्भसम् एवासीत् खं द्यौश् च नरपुंगव।

naiva bhūmir na ca diśaḥ pradiśo vā cakāśire. sarvam āmbhasam evāsīt khaṃ dyauś ca narapuṃgava.

एवंभूते तदा लोके संकुले भरतर्षभ। अदृश्यन्त सप्तर्षयो मनुर् मत्स्यः सहैव ह।

evaṃbhūte tadā loke saṃkule bharatarṣabha. adṛśyanta saptarṣayo manur matsyaḥ sahaiva ha.

एवं बहून् वर्षगणांस् तां नावं सो ऽथ मत्स्यकः। चकर्षातन्द्रितो राजंस् तस्मिन् सलिलसंचये।

evaṃ bahūn varṣagaṇāṃs tāṃ nāvaṃ so 'tha matsyakaḥ. cakarṣātandrito rājaṃs tasmin salilasaṃcaye.

ततो हिमवतः शृङ्गं यत् परं पुरुषर्षभ। तत्राकर्षत् ततो नावं स मत्स्यः कुरुनन्दन।

tato himavataḥ śṛṅgaṃ yat paraṃ puruṣarṣabha. tatrākarṣat tato nāvaṃ sa matsyaḥ kurunandana.

ततो ऽब्रवीत् तदा मत्स्यस् तान् ऋषीन् प्रहसञ् शनैः। अस्मिन् हिमवतः शृङ्गे नावं बध्नीत माचिरम्।

tato 'bravīt tadā matsyas tān ṛṣīn prahasañ śanaiḥ. asmin himavataḥ śṛṅge nāvaṃ badhnīta māciram.

सा बद्धा तत्र तैस् तूर्णम् ऋषिभिर् भरतर्षभ। नौर् मत्स्यस्य वचः श्रुत्वा शृङ्गे हिमवतस् तदा।

sā baddhā tatra tais tūrṇam ṛṣibhir bharatarṣabha. naur matsyasya vacaḥ śrutvā śṛṅge himavatas tadā.

तच् च नौबन्धनं नाम शृङ्गं हिमवतः परम्। ख्यातम् अद्यापि कौन्तेय तद् विद्धि भरतर्षभ।

tac ca naubandhanaṃ nāma śṛṅgaṃ himavataḥ param. khyātam adyāpi kaunteya tad viddhi bharatarṣabha.

अथाब्रवीद् अनिमिषस् तान् ऋषीन् सहितांस् तदा। अहं प्रजापतिर् ब्रह्मा मत्परं नाधिगम्यते। मत्स्यरूपेण यूयं च मयास्मान् मोक्षिता भयात्।

athābravīd animiṣas tān ṛṣīn sahitāṃs tadā. ahaṃ prajāpatir brahmā matparaṃ nādhigamyate. matsyarūpeṇa yūyaṃ ca mayāsmān mokṣitā bhayāt.

मनुना च प्रजाः सर्वाः सदेवासुरमानवाः। स्रष्टव्याः सर्वलोकाश् च यच् चेङ्गं यच् च नेङ्गति।

manunā ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ. sraṣṭavyāḥ sarvalokāś ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati.

तपसा चातितीव्रेण प्रतिभास्य भविष्यति। मत्प्रसादात् प्रजासर्गे न च मोहं गमिष्यति।

tapasā cātitīvreṇa pratibhāsya bhaviṣyati. matprasādāt prajāsarge na ca mohaṃ gamiṣyati.

इत्य् उक्त्वा वचनं मत्स्यः क्षणेनादर्शनं गतः। स्रष्टुकामः प्रजाश् चापि मनुर् वैवस्वतः स्वयम्। प्रमूढो ऽभूत् प्रजासर्गे तपस् तेपे महत् ततः।

ity uktvā vacanaṃ matsyaḥ kṣaṇenādarśanaṃ gataḥ. sraṣṭukāmaḥ prajāś cāpi manur vaivasvataḥ svayam. pramūḍho 'bhūt prajāsarge tapas tepe mahat tataḥ.

तपसा महता युक्तः सो ऽथ स्रष्टुं प्रचक्रमे। सर्वाः प्रजा मनुः साक्षाद् यथावद् भरतर्षभ।

tapasā mahatā yuktaḥ so 'tha sraṣṭuṃ pracakrame. sarvāḥ prajā manuḥ sākṣād yathāvad bharatarṣabha.

इत्य् एतन् मात्स्यकं नाम पुराणं परिकीर्तितम्। आख्यानम् इदम् आख्यातं सर्वपापहरं मया।

ity etan mātsyakaṃ nāma purāṇaṃ parikīrtitam. ākhyānam idam ākhyātaṃ sarvapāpaharaṃ mayā.

य इदं शृणुयान् नित्यं मनोश् चरितम् आदितः। स सुखी सर्वसिद्धार्थः स्वर्गलोकम् इयान् नरः।

ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ manoś caritam āditaḥ. sa sukhī sarvasiddhārthaḥ svargalokam iyān naraḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...