महाभारत 3.183 (श्लोक 1)

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 183→

[mh-3-183] • 32 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। भूय एव तु माहात्म्यं ब्राह्मणानां निबोध मे। वैन्यो नामेह राजर्षिर् अश्वमेधाय दीक्षितः। तम् अत्रिर् गन्तुम् आरेभे वित्तार्थम् इति नः श्रुतम्।

mārkaṇḍeya uvāca. bhūya eva tu māhātmyaṃ brāhmaṇānāṃ nibodha me. vainyo nāmeha rājarṣir aśvamedhāya dīkṣitaḥ. tam atrir gantum ārebhe vittārtham iti naḥ śrutam.

भूयो ऽथ नानुरुध्यत् स धर्मव्यक्तिनिदर्शनात्। संचिन्त्य स महातेजा वनम् एवान्वरोचयत्। धर्मपत्नीं समाहूय पुत्रांश् चेदम् उवाच ह।

bhūyo 'tha nānurudhyat sa dharmavyaktinidarśanāt. saṃcintya sa mahātejā vanam evānvarocayat. dharmapatnīṃ samāhūya putrāṃś cedam uvāca ha.

प्राप्स्यामः फलम् अत्यन्तं बहुलं निरुपद्रवम्। अरण्यगमनं क्षिप्रं रोचतां वो गुणाधिकम्।

prāpsyāmaḥ phalam atyantaṃ bahulaṃ nirupadravam. araṇyagamanaṃ kṣipraṃ rocatāṃ vo guṇādhikam.

तं भार्या प्रत्युवाचेदं धर्मम् एवानुरुध्यती। वैन्यं गत्वा महात्मानम् अर्थयस्व धनं बहु। स ते दास्यति राजर्षिर् यजमानो ऽर्थिने धनम्।

taṃ bhāryā pratyuvācedaṃ dharmam evānurudhyatī. vainyaṃ gatvā mahātmānam arthayasva dhanaṃ bahu. sa te dāsyati rājarṣir yajamāno 'rthine dhanam.

तत आदाय विप्रर्षे प्रतिगृह्य धनं बहु। भृत्यान् सुतान् संविभज्य ततो व्रज यथेप्सितम्। एष वै परमो धर्मो धर्मविद्भिर् उदाहृतः।

tata ādāya viprarṣe pratigṛhya dhanaṃ bahu. bhṛtyān sutān saṃvibhajya tato vraja yathepsitam. eṣa vai paramo dharmo dharmavidbhir udāhṛtaḥ.

अत्रिर् उवाच। कथितो मे महाभागे गौतमेन महात्मना। वैन्यो धर्मार्थसंयुक्तः सत्यव्रतसमन्वितः।

atrir uvāca. kathito me mahābhāge gautamena mahātmanā. vainyo dharmārthasaṃyuktaḥ satyavratasamanvitaḥ.

किं त्व् अस्ति तत्र द्वेष्टारो निवसन्ति हि मे द्विजाः। यथा मे गौतमः प्राह ततो न व्यवसाम्य् अहम्।

kiṃ tv asti tatra dveṣṭāro nivasanti hi me dvijāḥ. yathā me gautamaḥ prāha tato na vyavasāmy aham.

तत्र स्म वाचं कल्याणीं धर्मकामार्थसंहिताम्। मयोक्ताम् अन्यथा ब्रूयुस् ततस् ते वै निरर्थकाम्।

tatra sma vācaṃ kalyāṇīṃ dharmakāmārthasaṃhitām. mayoktām anyathā brūyus tatas te vai nirarthakām.

गमिष्यामि महाप्राज्ञे रोचते मे वचस् तव। गाश् च मे दास्यते वैन्यः प्रभूतं चार्थसंचयम्।

gamiṣyāmi mahāprājñe rocate me vacas tava. gāś ca me dāsyate vainyaḥ prabhūtaṃ cārthasaṃcayam.

मार्कण्डेय उवाच। एवम् उक्त्वा जगामाशु वैन्ययज्ञं महातपाः। गत्वा च यज्ञायतनम् अत्रिस् तुष्टाव तं नृपम्। वाक्यैर् मङ्गलसंयुक्तैः पूजयानो ऽब्रवीद् वचः।

mārkaṇḍeya uvāca. evam uktvā jagāmāśu vainyayajñaṃ mahātapāḥ. gatvā ca yajñāyatanam atris tuṣṭāva taṃ nṛpam. vākyair maṅgalasaṃyuktaiḥ pūjayāno 'bravīd vacaḥ.

राजन् वैन्य त्वम् ईशश् च भुवि त्वं प्रथमो नृपः। स्तुवन्ति त्वां मुनिगणास् त्वद् अन्यो नास्ति धर्मवित्।

rājan vainya tvam īśaś ca bhuvi tvaṃ prathamo nṛpaḥ. stuvanti tvāṃ munigaṇās tvad anyo nāsti dharmavit.

तम् अब्रवीद् ऋषिस् तत्र वचः क्रुद्धो महातपाः। मैवम् अत्रे पुनर् ब्रूया न ते प्रज्ञा समाहिता। अत्र नः प्रथमं स्थाता महेन्द्रो वै प्रजापतिः।

tam abravīd ṛṣis tatra vacaḥ kruddho mahātapāḥ. maivam atre punar brūyā na te prajñā samāhitā. atra naḥ prathamaṃ sthātā mahendro vai prajāpatiḥ.

अथात्रिर् अपि राजेन्द्र गौतमं प्रत्यभाषत। अयम् एव विधाता च यथैवेन्द्रः प्रजापतिः। त्वम् एव मुह्यसे मोहान् न प्रज्ञानं तवास्ति ह।

athātrir api rājendra gautamaṃ pratyabhāṣata. ayam eva vidhātā ca yathaivendraḥ prajāpatiḥ. tvam eva muhyase mohān na prajñānaṃ tavāsti ha.

गौतम उवाच। जानामि नाहं मुह्यामि त्वं विवक्षुर् विमुह्यसे। स्तोष्यसे ऽभ्युदयप्रेप्सुस् तस्य दर्शनसंश्रयात्।

gautama uvāca. jānāmi nāhaṃ muhyāmi tvaṃ vivakṣur vimuhyase. stoṣyase 'bhyudayaprepsus tasya darśanasaṃśrayāt.

न वेत्थ परमं धर्मं न चावैषि प्रयोजनम्। बालस् त्वम् असि मूढश् च वृद्धः केनापि हेतुना।

na vettha paramaṃ dharmaṃ na cāvaiṣi prayojanam. bālas tvam asi mūḍhaś ca vṛddhaḥ kenāpi hetunā.

मार्कण्डेय उवाच। विवदन्तौ तथा तौ तु मुनीनां दर्शने स्थितौ। ये तस्य यज्ञे संवृत्तास् ते ऽपृच्छन्त कथं त्व् इमौ।

mārkaṇḍeya uvāca. vivadantau tathā tau tu munīnāṃ darśane sthitau. ye tasya yajñe saṃvṛttās te 'pṛcchanta kathaṃ tv imau.

प्रवेशः केन दत्तो ऽयम् अनयोर् वैन्यसंसदि। उच्चैः समभिभाषन्तौ केन कार्येण विष्ठितौ।

praveśaḥ kena datto 'yam anayor vainyasaṃsadi. uccaiḥ samabhibhāṣantau kena kāryeṇa viṣṭhitau.

ततः परमधर्मात्मा काश्यपः सर्वधर्मवित्। विवादिनाव् अनुप्राप्तौ ताव् उभौ प्रत्यवेदयत्।

tataḥ paramadharmātmā kāśyapaḥ sarvadharmavit. vivādināv anuprāptau tāv ubhau pratyavedayat.

अथाब्रवीत् सदस्यांस् तु गौतमो मुनिसत्तमान्। आवयोर् व्याहृतं प्रश्नं शृणुत द्विजपुंगवाः। वैन्यो विधातेत्य् आहात्रिर् अत्र नः संशयो महान्। ततस् तद् गौतमेनोक्तं वाक्यं वैन्यस्य संसदि।

athābravīt sadasyāṃs tu gautamo munisattamān. āvayor vyāhṛtaṃ praśnaṃ śṛṇuta dvijapuṃgavāḥ. vainyo vidhātety āhātrir atra naḥ saṃśayo mahān. tatas tad gautamenoktaṃ vākyaṃ vainyasya saṃsadi.

श्रुत्वैव तु महात्मानो मुनयो ऽभ्यद्रवन् द्रुतम्। सनत्कुमारं धर्मज्ञं संशयच्छेदनाय वै। पप्रच्छुः प्रणताः सर्वे ब्रह्माणम् इव सोमपाः।

śrutvaiva tu mahātmāno munayo 'bhyadravan drutam. sanatkumāraṃ dharmajñaṃ saṃśayacchedanāya vai. papracchuḥ praṇatāḥ sarve brahmāṇam iva somapāḥ.

स च तेषां वचः श्रुत्वा यथातत्त्वं महातपाः। प्रत्युवाचाथ तान् एवं धर्मार्थसहितं वचः।

sa ca teṣāṃ vacaḥ śrutvā yathātattvaṃ mahātapāḥ. pratyuvācātha tān evaṃ dharmārthasahitaṃ vacaḥ.

सनत्कुमार उवाच। ब्रह्म क्षत्रेण सहितं क्षत्रं च ब्रह्मणा सह। संयुक्तौ दहतः शत्रून् वनानीवाग्निमारुतौ। राजा वै प्रथमो धर्मः प्रजानां पतिर् एव च। स एव शक्रः शुक्रश् च स धाता स बृहस्पतिः।

sanatkumāra uvāca. brahma kṣatreṇa sahitaṃ kṣatraṃ ca brahmaṇā saha. saṃyuktau dahataḥ śatrūn vanānīvāgnimārutau. rājā vai prathamo dharmaḥ prajānāṃ patir eva ca. sa eva śakraḥ śukraś ca sa dhātā sa bṛhaspatiḥ.

प्रजापतिर् विराट् सम्राट् क्षत्रियो भूपतिर् नृपः। य एभिः स्तूयते शब्दैः कस् तं नार्चितुम् अर्हति।

prajāpatir virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ. ya ebhiḥ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum arhati.

पुरायोनिर् युधाजिच् च अभिया मुदितो भवः। स्वर्णेता सहजिद् बभ्रुर् इति राजाभिधीयते।

purāyonir yudhājic ca abhiyā mudito bhavaḥ. svarṇetā sahajid babhrur iti rājābhidhīyate.

सत्यमन्युर् युधाजीवः सत्यधर्मप्रवर्तकः। अधर्माद् ऋषयो भीता बलं क्षत्रे समादधन्। पुरा यो ब्रह्मणा सृष्टः प्रजानां परिपालने। दुष्टानां निग्रहं कर्ता स च राजाभिधीयते। सत्यं मन्युर् दया रक्षा धर्माधर्मविलोकनम्। विद्यन्ते यस्य चाराश् च स राजेत्य् अभिधीयते। अस्माभिर् ब्राह्मणैः क्षत्रं क्षत्रेण ब्रह्म चाव्ययम्।

satyamanyur yudhājīvaḥ satyadharmapravartakaḥ. adharmād ṛṣayo bhītā balaṃ kṣatre samādadhan. purā yo brahmaṇā sṛṣṭaḥ prajānāṃ paripālane. duṣṭānāṃ nigrahaṃ kartā sa ca rājābhidhīyate. satyaṃ manyur dayā rakṣā dharmādharmavilokanam. vidyante yasya cārāś ca sa rājety abhidhīyate. asmābhir brāhmaṇaiḥ kṣatraṃ kṣatreṇa brahma cāvyayam.

आदित्यो दिवि देवेषु तमो नुदति तेजसा। तथैव नृपतिर् भूमाव् अधर्मं नुदते भृशम्।

ādityo divi deveṣu tamo nudati tejasā. tathaiva nṛpatir bhūmāv adharmaṃ nudate bhṛśam.

अतो राज्ञः प्रधानत्वं शास्त्रप्रामाण्यदर्शनात्। उत्तरः सिध्यते पक्षो येन राजेति भाषितम्। अत्रिणा व्याहृतं पूर्वं तत् तथैव न चान्यथा।

ato rājñaḥ pradhānatvaṃ śāstraprāmāṇyadarśanāt. uttaraḥ sidhyate pakṣo yena rājeti bhāṣitam. atriṇā vyāhṛtaṃ pūrvaṃ tat tathaiva na cānyathā.

मार्कण्डेय उवाच। ततः स राजा संहृष्टः सिद्धे पक्षे महामनाः। तम् अत्रिम् अब्रवीत् प्रीतः पूर्वं येनाभिसंस्तुतः।

mārkaṇḍeya uvāca. tataḥ sa rājā saṃhṛṣṭaḥ siddhe pakṣe mahāmanāḥ. tam atrim abravīt prītaḥ pūrvaṃ yenābhisaṃstutaḥ.

यस्मात् सर्वमनुष्येषु ज्यायांसं माम् इहाब्रवीः। सर्वदेवैश् च विप्रर्षे संमितं श्रेष्ठम् एव च। तस्मात् ते ऽहं प्रदास्यामि विविधं वसु भूरि च।

yasmāt sarvamanuṣyeṣu jyāyāṃsaṃ mām ihābravīḥ. sarvadevaiś ca viprarṣe saṃmitaṃ śreṣṭham eva ca. tasmāt te 'haṃ pradāsyāmi vividhaṃ vasu bhūri ca.

दासीसहस्रं श्यामानां सुवस्त्राणाम् अलंकृतम्। दश कोट्यो हिरण्यस्य रुक्मभारांस् तथा दश। एतद् ददानि ते विप्र सर्वज्ञस् त्वं हि मे मतः।

dāsīsahasraṃ śyāmānāṃ suvastrāṇām alaṃkṛtam. daśa koṭyo hiraṇyasya rukmabhārāṃs tathā daśa. etad dadāni te vipra sarvajñas tvaṃ hi me mataḥ.

तद् अत्रिर् न्यायतः सर्वं प्रतिगृह्य महामनाः। प्रत्याजगाम तेजस्वी गृहान् एव महातपाः।

tad atrir nyāyataḥ sarvaṃ pratigṛhya mahāmanāḥ. pratyājagāma tejasvī gṛhān eva mahātapāḥ.

प्रदाय च धनं प्रीतः पुत्रेभ्यः प्रयतात्मवान्। तपः समभिसंधाय वनम् एवान्वपद्यत।

pradāya ca dhanaṃ prītaḥ putrebhyaḥ prayatātmavān. tapaḥ samabhisaṃdhāya vanam evānvapadyata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents