महाभारत 2.5 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 5→

[mh-2-5] • 116 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तथा तत्रोपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु। महत्सु चोपविष्टेषु गन्धर्वेषु च भारत। वेदोपनिषदां वेत्ता ऋषिः सुरगणार्चितः। इतिहासपुराणज्ञः पुराकल्पविशेषवित्। न्यायविद् धर्मतत्त्वज्ञः षडङ्गविद् अनुत्तमः। ऐक्यसंयोगनानात्वसमवायविशारदः। वक्ता प्रगल्भो मेधावी स्मृतिमान् नयवित् कविः। परापरविभागज्ञः प्रमाणकृतनिश्चयः। पञ्चावयवयुक्तस्य वाक्यस्य गुणदोषवित्। उत्तरोत्तरवक्ता च वदतो ऽपि बृहस्पतेः। धर्मकामार्थमोक्षेषु यथावत् कृतनिश्चयः। तथा भुवनकोशस्य सर्वस्यास्य महामतिः। प्रत्यक्षदर्शी लोकस्य तिर्यग् ऊर्ध्वम् अधस् तथा। सांख्ययोगविभागज्ञो निर्विवित्सुः सुरासुरान्। संधिविग्रहतत्त्वज्ञस् त्व् अनुमानविभागवित्। षाड्गुण्यविधियुक्तश् च सर्वशास्त्रविशारदः। युद्धगान्धर्वसेवी च सर्वत्राप्रतिघस् तथा। एतैश् चान्यैश् च बहुभिर् युक्तो गुणगणैर् मुनिः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tathā tatropaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu. mahatsu copaviṣṭeṣu gandharveṣu ca bhārata. vedopaniṣadāṃ vettā ṛṣiḥ suragaṇārcitaḥ. itihāsapurāṇajñaḥ purākalpaviśeṣavit. nyāyavid dharmatattvajñaḥ ṣaḍaṅgavid anuttamaḥ. aikyasaṃyoganānātvasamavāyaviśāradaḥ. vaktā pragalbho medhāvī smṛtimān nayavit kaviḥ. parāparavibhāgajñaḥ pramāṇakṛtaniścayaḥ. pañcāvayavayuktasya vākyasya guṇadoṣavit. uttarottaravaktā ca vadato 'pi bṛhaspateḥ. dharmakāmārthamokṣeṣu yathāvat kṛtaniścayaḥ. tathā bhuvanakośasya sarvasyāsya mahāmatiḥ. pratyakṣadarśī lokasya tiryag ūrdhvam adhas tathā. sāṃkhyayogavibhāgajño nirvivitsuḥ surāsurān. saṃdhivigrahatattvajñas tv anumānavibhāgavit. ṣāḍguṇyavidhiyuktaś ca sarvaśāstraviśāradaḥ. yuddhagāndharvasevī ca sarvatrāpratighas tathā. etaiś cānyaiś ca bahubhir yukto guṇagaṇair muniḥ.

लोकान् अनुचरन् सर्वान् आगमत् तां सभाम् ऋषिः। नारदः सुमहातेजा ऋषिभिः सहितस् तदा।

lokān anucaran sarvān āgamat tāṃ sabhām ṛṣiḥ. nāradaḥ sumahātejā ṛṣibhiḥ sahitas tadā.

पारिजातेन राजेन्द्र रैवतेन च धीमता। सुमुखेन च सौम्येन देवर्षिर् अमितद्युतिः। सभास्थान् पाण्डवान् द्रष्टुं प्रीयमाणो मनोजवः। जयाशीर्भिः स्तुतं विप्रो धर्मराजानम् आर्चयत्।

pārijātena rājendra raivatena ca dhīmatā. sumukhena ca saumyena devarṣir amitadyutiḥ. sabhāsthān pāṇḍavān draṣṭuṃ prīyamāṇo manojavaḥ. jayāśīrbhiḥ stutaṃ vipro dharmarājānam ārcayat.

तम् आगतम् ऋषिं दृष्ट्वा नारदं सर्वधर्मवित्। सहसा पाण्डवश्रेष्ठः प्रत्युत्थायानुजैः सह। अभ्यवादयत प्रीत्या विनयावनतस् तदा।

tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā nāradaṃ sarvadharmavit. sahasā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ pratyutthāyānujaiḥ saha. abhyavādayata prītyā vinayāvanatas tadā.

तदर्हम् आसनं तस्मै संप्रदाय यथाविधि। गां चैव मधुपर्कं च संप्रदायार्ध्यम् एव च। अर्चयाम् आस रत्नैश् च सर्वकामैश् च धर्मवित्। तुतोष च यथावच् च पूजां प्राप्य युधिष्ठिरात्।

tadarham āsanaṃ tasmai saṃpradāya yathāvidhi. gāṃ caiva madhuparkaṃ ca saṃpradāyārdhyam eva ca. arcayām āsa ratnaiś ca sarvakāmaiś ca dharmavit. tutoṣa ca yathāvac ca pūjāṃ prāpya yudhiṣṭhirāt.

सो ऽर्चितः पाण्डवैः सर्वैर् महर्षिर् वेदपारगः। धर्मकामार्थसंयुक्तं पप्रच्छेदं युधिष्ठिरम्।

so 'rcitaḥ pāṇḍavaiḥ sarvair maharṣir vedapāragaḥ. dharmakāmārthasaṃyuktaṃ papracchedaṃ yudhiṣṭhiram.

नारद उवाच। कच्चिद् अर्थाश् च कल्पन्ते धर्मे च रमते मनः। सुखानि चानुभूयन्ते मनश् च न विहन्यते।

nārada uvāca. kaccid arthāś ca kalpante dharme ca ramate manaḥ. sukhāni cānubhūyante manaś ca na vihanyate.

कच्चिद् आचरितां पूर्वैर् नरदेव पितामहैः। वर्तसे वृत्तिम् अक्षीणां धर्मार्थसहितां नृषु।

kaccid ācaritāṃ pūrvair naradeva pitāmahaiḥ. vartase vṛttim akṣīṇāṃ dharmārthasahitāṃ nṛṣu.

कच्चिद् अर्थेन वा धर्मं धर्मेणार्थम् अथापि वा। उभौ वा प्रीतिसारेण न कामेन प्रबाधसे।

kaccid arthena vā dharmaṃ dharmeṇārtham athāpi vā. ubhau vā prītisāreṇa na kāmena prabādhase.

कच्चिद् अर्थं च धर्मं च कामं च जयतां वर। विभज्य काले कालज्ञ सदा वरद सेवसे।

kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara. vibhajya kāle kālajña sadā varada sevase.

कच्चिद् राजगुणैः षड्भिः सप्तोपायांस् तथानघ। बलाबलं तथा सम्यक् चतुर्दश परीक्षसे।

kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyāṃs tathānagha. balābalaṃ tathā samyak caturdaśa parīkṣase.

कच्चिद् आत्मानम् अन्वीक्ष्य परांश् च जयतां वर। तथा संधाय कर्माणि अष्टौ भारत सेवसे।

kaccid ātmānam anvīkṣya parāṃś ca jayatāṃ vara. tathā saṃdhāya karmāṇi aṣṭau bhārata sevase.

कच्चित् प्रकृतयः षट् ते न लुप्ता भरतर्षभ। आढ्यास् तथाव्यसनिनः स्वनुरक्ताश् च सर्वशः।

kaccit prakṛtayaḥ ṣaṭ te na luptā bharatarṣabha. āḍhyās tathāvyasaninaḥ svanuraktāś ca sarvaśaḥ.

कच्चिन् न तर्कैर् दूतैर् वा ये चाप्य् अपरिशङ्किताः। त्वत्तो वा तव वामात्यैर् भिद्यते जातु मन्त्रितम्। मित्रोदासीनशत्रूणां कच्चिद् वेत्सि चिकीर्षितम्।

kaccin na tarkair dūtair vā ye cāpy apariśaṅkitāḥ. tvatto vā tava vāmātyair bhidyate jātu mantritam. mitrodāsīnaśatrūṇāṃ kaccid vetsi cikīrṣitam.

कच्चित् संधिं यथाकालं विग्रहं चोपसेवसे। कच्चिद् वृत्तिम् उदासीने मध्यमे चानुवर्तसे।

kaccit saṃdhiṃ yathākālaṃ vigrahaṃ copasevase. kaccid vṛttim udāsīne madhyame cānuvartase.

कच्चिद् आत्मसमा बुद्ध्या शुचयो जीवितक्षमाः। कुलीनाश् चानुरक्ताश् च कृतास् ते वीर मन्त्रिणः।

kaccid ātmasamā buddhyā śucayo jīvitakṣamāḥ. kulīnāś cānuraktāś ca kṛtās te vīra mantriṇaḥ.

विजयो मन्त्रमूलो हि राज्ञां भवति भारत। सुसंवृतो मन्त्रधनैर् अमात्यैः शास्त्रकोविदैः। राष्ट्रं सुरक्षितं तात शत्रुभिर् न विलुप्यते।

vijayo mantramūlo hi rājñāṃ bhavati bhārata. susaṃvṛto mantradhanair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ. rāṣṭraṃ surakṣitaṃ tāta śatrubhir na vilupyate.

कच्चिन् निद्रावशं नैषि कच्चित् काले विबुध्यसे। कच्चिच् चापररात्रेषु चिन्तयस्य् अर्थम् अर्थवित्।

kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase. kaccic cāpararātreṣu cintayasy artham arthavit.

कच्चिन् मन्त्रयसे नैकः कच्चिन् न बहुभिः सह। कच्चित् ते मन्त्रितो मन्त्रो न राष्ट्रम् अनुधावति।

kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha. kaccit te mantrito mantro na rāṣṭram anudhāvati.

कच्चिद् अर्थान् विनिश्चित्य लघुमूलान् महोदयान्। क्षिप्रम् आरभसे कर्तुं न विघ्नयसि तादृशान्।

kaccid arthān viniścitya laghumūlān mahodayān. kṣipram ārabhase kartuṃ na vighnayasi tādṛśān.

कच्चिन् न सर्वे कर्मान्ताः परोक्षास् ते विशङ्किताः। परोक्षा वा महाराज मध्यं ह्य् अत्र प्रशस्यते। आप्तैर् अलुब्धैः क्रमिकैस् ते च कच्चिद् अनुष्ठिताः। सर्वे वा पुनर् उत्सृष्टाः संसृष्टं ह्य् अत्र कारणम्।

kaccin na sarve karmāntāḥ parokṣās te viśaṅkitāḥ. parokṣā vā mahārāja madhyaṃ hy atra praśasyate. āptair alubdhaiḥ kramikais te ca kaccid anuṣṭhitāḥ. sarve vā punar utsṛṣṭāḥ saṃsṛṣṭaṃ hy atra kāraṇam.

कच्चिद् राजन् कृतान्य् एव कृतप्रायाणि वा पुनः। विदुस् ते वीर कर्माणि नानवाप्तानि कानि चित्।

kaccid rājan kṛtāny eva kṛtaprāyāṇi vā punaḥ. vidus te vīra karmāṇi nānavāptāni kāni cit.

कच्चित् कारणिकाः सर्वे सर्वशास्त्रेषु कोविदाः। कारयन्ति कुमारांश् च योधमुख्यांश् च सर्वशः।

kaccit kāraṇikāḥ sarve sarvaśāstreṣu kovidāḥ. kārayanti kumārāṃś ca yodhamukhyāṃś ca sarvaśaḥ.

कच्चित् सहस्रैर् मूर्खाणाम् एकं क्रीणासि पण्डितम्। पण्डितो ह्य् अर्थकृच्छ्रेषु कुर्यान् निःश्रेयसं परम्।

kaccit sahasrair mūrkhāṇām ekaṃ krīṇāsi paṇḍitam. paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ param.

कच्चिद् दुर्गाणि सर्वाणि धनधान्यायुधोदकैः। यन्त्रैश् च परिपूर्णानि तथा शिल्पिधनुर्धरैः।

kaccid durgāṇi sarvāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ. yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ.

एको ऽप्य् अमात्यो मेधावी शूरो दान्तो विचक्षणः। राजानं राजपुत्रं वा प्रापयेन् महतीं श्रियम्।

eko 'py amātyo medhāvī śūro dānto vicakṣaṇaḥ. rājānaṃ rājaputraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam.

कच्चिद् अष्टादशान्येषु स्वपक्षे दश पञ्च च। त्रिभिस् त्रिभिर् अविज्ञातैर् वेत्सि तीर्थानि चारकैः।

kaccid aṣṭādaśānyeṣu svapakṣe daśa pañca ca. tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ.

कच्चिद् द्विषाम् अविदितः प्रतियत्तश् च सर्वदा। नित्ययुक्तो रिपून् सर्वान् वीक्षसे रिपुसूदन।

kaccid dviṣām aviditaḥ pratiyattaś ca sarvadā. nityayukto ripūn sarvān vīkṣase ripusūdana.

कच्चिद् विनयसंपन्नः कुलपुत्रो बहुश्रुतः। अनसूयुर् अनुप्रष्टा सत्कृतस् ते पुरोहितः।

kaccid vinayasaṃpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ. anasūyur anupraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ.

कच्चिद् अग्निषु ते युक्तो विधिज्ञो मतिमान् ऋजुः। हुतं च होष्यमाणं च काले वेदयते सदा।

kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ. hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā.

कच्चिद् अङ्गेषु निष्णातो ज्योतिषां प्रतिपादकः। उत्पातेषु च सर्वेषु दैवज्ञः कुशलस् तव।

kaccid aṅgeṣu niṣṇāto jyotiṣāṃ pratipādakaḥ. utpāteṣu ca sarveṣu daivajñaḥ kuśalas tava.

कच्चिन् मुख्या महत्स्व् एव मध्यमेषु च मध्यमाः। जघन्याश् च जघन्येषु भृत्याः कर्मसु योजिताः।

kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ. jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ.

अमात्यान् उपधातीतान् पितृपैतामहाञ् शुचीन्। श्रेष्ठाञ् श्रेष्ठेषु कच्चित् त्वं नियोजयसि कर्मसु।

amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn. śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu.

कच्चिन् नोग्रेण दण्डेन भृशम् उद्वेजितप्रजाः। राष्ट्रं तवानुशासन्ति मन्त्रिणो भरतर्षभ।

kaccin nogreṇa daṇḍena bhṛśam udvejitaprajāḥ. rāṣṭraṃ tavānuśāsanti mantriṇo bharatarṣabha.

कच्चित् त्वां नावजानन्ति याजकाः पतितं यथा। उग्रप्रतिग्रहीतारं कामयानम् इव स्त्रियः। कच्चिन् न विद्यते राष्ट्रे तव कीर्तिविनाशकाः।

kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā. ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ. kaccin na vidyate rāṣṭre tava kīrtivināśakāḥ.

कच्चिद् धृष्टश् च शूरश् च मतिमान् धृतिमाञ् शुचिः। कुलीनश् चानुरक्तश् च दक्षः सेनापतिस् तव।

kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca matimān dhṛtimāñ śuciḥ. kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatis tava.

कच्चिद् बलस्य ते मुख्याः सर्वे युद्धविशारदाः। दृष्टापदाना विक्रान्तास् त्वया सत्कृत्य मानिताः।

kaccid balasya te mukhyāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ. dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ.

कच्चिद् बलस्य भक्तं च वेतनं च यथोचितम्। संप्राप्तकालं दातव्यं ददासि न विकर्षसि।

kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam. saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vikarṣasi.

कालातिक्रमणाद् ध्य् एते भक्तवेतनयोर् भृताः। भर्तुः कुप्यन्ति दौर्गत्यात् सो ऽनर्थः सुमहान् स्मृतः। कच्चित् सर्वे महीपालास् त्वदाज्ञा मूर्ध्नि धारिताः। कच्चित् सुहृहयाः सर्वे ह्य् अर्चयन्ति भवत्कृते। कच्चिद् अन्तपुरा देवा काले संसेवितास् त्वया। कच्चिद् राजपुरन्ध्रीभिः प्रसूयन्ते कुलोचिताः। कुमारा धार्मिकाः शूरा राजधर्मविशारदाः। कच्चित् तेषां च पुत्राणां विवाहः क्रियते त्वया। संतानार्थं तु वंशस्य दोषं तस्य महीयसः। कच्चिद् आश्वासिराजंस् त्वया शरणम् आगतान्। देवादीन् भयसंत्रस्तान् अकार्पण्यधिया भृशम्।

kālātikramaṇād dhy ete bhaktavetanayor bhṛtāḥ. bhartuḥ kupyanti daurgatyāt so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ. kaccit sarve mahīpālās tvadājñā mūrdhni dhāritāḥ. kaccit suhṛhayāḥ sarve hy arcayanti bhavatkṛte. kaccid antapurā devā kāle saṃsevitās tvayā. kaccid rājapurandhrībhiḥ prasūyante kulocitāḥ. kumārā dhārmikāḥ śūrā rājadharmaviśāradāḥ. kaccit teṣāṃ ca putrāṇāṃ vivāhaḥ kriyate tvayā. saṃtānārthaṃ tu vaṃśasya doṣaṃ tasya mahīyasaḥ. kaccid āśvāsirājaṃs tvayā śaraṇam āgatān. devādīn bhayasaṃtrastān akārpaṇyadhiyā bhṛśam.

कच्चित् सर्वे ऽनुरक्तास् त्वां कुलपुत्राः प्रधानतः। कच्चित् प्राणांस् तवार्थेषु संत्यजन्ति सदा युधि।

kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ. kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti sadā yudhi.

कच्चिन् नैको बहून् अर्थान् सर्वशः सांपरायिकान्। अनुशास्सि यथाकामं कामात्मा शासनातिगः।

kaccin naiko bahūn arthān sarvaśaḥ sāṃparāyikān. anuśāssi yathākāmaṃ kāmātmā śāsanātigaḥ.

कच्चित् पुरुषकारेण पुरुषः कर्म शोभयन्। लभते मानम् अधिकं भूयो वा भक्तवेतनम्।

kaccit puruṣakāreṇa puruṣaḥ karma śobhayan. labhate mānam adhikaṃ bhūyo vā bhaktavetanam.

कच्चिद् विद्याविनीतांश् च नराञ् ज्ञानविशारदान्। यथार्हं गुणतश् चैव दानेनाभ्यवपद्यसे।

kaccid vidyāvinītāṃś ca narāñ jñānaviśāradān. yathārhaṃ guṇataś caiva dānenābhyavapadyase.

कच्चिद् दारान् मनुष्याणां तवार्थे मृत्युम् एयुषाम्। व्यसनं चाभ्युपेतानां बिभर्षि भरतर्षभ।

kaccid dārān manuṣyāṇāṃ tavārthe mṛtyum eyuṣām. vyasanaṃ cābhyupetānāṃ bibharṣi bharatarṣabha.

कच्चिद् भयाद् उपनतं क्लीबं वा रिपुम् आगतम्। युद्धे वा विजितं पार्थ पुत्रवत् परिरक्षसि।

kaccid bhayād upanataṃ klībaṃ vā ripum āgatam. yuddhe vā vijitaṃ pārtha putravat parirakṣasi.

कच्चित् त्वम् एव सर्वस्याः पृथिव्याः पृथिवीपते। समश् च नाभिशङ्क्यश् च यथा माता यथा पिता।

kaccit tvam eva sarvasyāḥ pṛthivyāḥ pṛthivīpate. samaś ca nābhiśaṅkyaś ca yathā mātā yathā pitā.

कच्चिद् व्यसनिनं शत्रुं निशम्य भरतर्षभ। अभियासि जवेनैव समीक्ष्य त्रिविधं बलम्। यात्राम् आरभसे दिष्ट्या प्राप्तकालम् अरिंदम।

kaccid vyasaninaṃ śatruṃ niśamya bharatarṣabha. abhiyāsi javenaiva samīkṣya trividhaṃ balam. yātrām ārabhase diṣṭyā prāptakālam ariṃdama.

पार्ष्णिमूलं च विज्ञाय व्यवसायं पराजयम्। बलस्य च महाराज दत्त्वा वेतनम् अग्रतः।

pārṣṇimūlaṃ ca vijñāya vyavasāyaṃ parājayam. balasya ca mahārāja dattvā vetanam agrataḥ.

कच्चिच् च बलमुख्येभ्यः परराष्ट्रे परंतप। उपच्छन्नानि रत्नानि प्रयच्छसि यथार्हतः।

kaccic ca balamukhyebhyaḥ pararāṣṭre paraṃtapa. upacchannāni ratnāni prayacchasi yathārhataḥ.

कच्चिद् आत्मानम् एवाग्रे विजित्य विजितेन्द्रियः। पराञ् जिगीषसे पार्थ प्रमत्तान् अजितेन्द्रियान्।

kaccid ātmānam evāgre vijitya vijitendriyaḥ. parāñ jigīṣase pārtha pramattān ajitendriyān.

कच्चित् ते यास्यतः शत्रून् पूर्वं यान्ति स्वनुष्ठिताः। साम दानं च भेदश् च दण्डश् च विधिवद् गुणाः।

kaccit te yāsyataḥ śatrūn pūrvaṃ yānti svanuṣṭhitāḥ. sāma dānaṃ ca bhedaś ca daṇḍaś ca vidhivad guṇāḥ.

कच्चिन् मूलं दृढं कृत्वा यात्रां यासि विशां पते। तांश् च विक्रमसे जेतुं जित्वा च परिरक्षसि।

kaccin mūlaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā yātrāṃ yāsi viśāṃ pate. tāṃś ca vikramase jetuṃ jitvā ca parirakṣasi.

कच्चिद् अष्टाङ्गसंयुक्ता चतुर्विधबला चमूः। बलमुख्यैः सुनीता ते द्विषतां प्रतिबाधनी।

kaccid aṣṭāṅgasaṃyuktā caturvidhabalā camūḥ. balamukhyaiḥ sunītā te dviṣatāṃ pratibādhanī.

कच्चिल् लवं च मुष्टिं च परराष्ट्रे परंतप। अविहाय महाराज विहंसि समरे रिपून्।

kaccil lavaṃ ca muṣṭiṃ ca pararāṣṭre paraṃtapa. avihāya mahārāja vihaṃsi samare ripūn.

कच्चित् स्वपरराष्ट्रेषु बहवो ऽधिकृतास् तव। अर्थान् समनुतिष्ठन्ति रक्षन्ति च परस्परम्।

kaccit svapararāṣṭreṣu bahavo 'dhikṛtās tava. arthān samanutiṣṭhanti rakṣanti ca parasparam.

कच्चिद् अभ्यवहार्याणि गात्रसंस्पर्शकानि च। घ्रेयाणि च महाराज रक्षन्त्य् अनुमतास् तव।

kaccid abhyavahāryāṇi gātrasaṃsparśakāni ca. ghreyāṇi ca mahārāja rakṣanty anumatās tava.

कच्चित् कोशं च कोष्ठं च वाहनं द्वारम् आयुधम्। आयश् च कृतकल्याणैस् तव भक्तैर् अनुष्ठितः।

kaccit kośaṃ ca koṣṭhaṃ ca vāhanaṃ dvāram āyudham. āyaś ca kṛtakalyāṇais tava bhaktair anuṣṭhitaḥ.

कच्चिद् आभ्यन्तरेभ्यश् च बाह्येभ्यश् च विशां पते। रक्षस्य् आत्मानम् एवाग्रे तांश् च स्वेभ्यो मिथश् च तान्।

kaccid ābhyantarebhyaś ca bāhyebhyaś ca viśāṃ pate. rakṣasy ātmānam evāgre tāṃś ca svebhyo mithaś ca tān.

कच्चिन् न पाने द्यूते वा क्रीडासु प्रमदासु च। प्रतिजानन्ति पूर्वाह्णे व्ययं व्यसनजं तव।

kaccin na pāne dyūte vā krīḍāsu pramadāsu ca. pratijānanti pūrvāhṇe vyayaṃ vyasanajaṃ tava.

कच्चिद् आयस्य चार्धेन चतुर्भागेन वा पुनः। पादभागैस् त्रिभिर् वापि व्ययः संशोध्यते तव।

kaccid āyasya cārdhena caturbhāgena vā punaḥ. pādabhāgais tribhir vāpi vyayaḥ saṃśodhyate tava.

कच्चिज् ज्ञातीन् गुरून् वृद्धान् वणिजः शिल्पिनः श्रितान्। अभीक्ष्णम् अनुगृह्णासि धनधान्येन दुर्गतान्।

kaccij jñātīn gurūn vṛddhān vaṇijaḥ śilpinaḥ śritān. abhīkṣṇam anugṛhṇāsi dhanadhānyena durgatān.

कच्चिद् आयव्यये युक्ताः सर्वे गणकलेखकाः। अनुतिष्ठन्ति पूर्वाह्णे नित्यम् आयव्ययं तव।

kaccid āyavyaye yuktāḥ sarve gaṇakalekhakāḥ. anutiṣṭhanti pūrvāhṇe nityam āyavyayaṃ tava.

कच्चिद् अर्थेषु संप्रौढान् हितकामान् अनुप्रियान्। नापकर्षसि कर्मभ्यः पूर्वम् अप्राप्य किल्बिषम्।

kaccid artheṣu saṃprauḍhān hitakāmān anupriyān. nāpakarṣasi karmabhyaḥ pūrvam aprāpya kilbiṣam.

कच्चिद् विदित्वा पुरुषान् उत्तमाधममध्यमान्। त्वं कर्मस्व् अनुरूपेषु नियोजयसि भारत।

kaccid viditvā puruṣān uttamādhamamadhyamān. tvaṃ karmasv anurūpeṣu niyojayasi bhārata.

कच्चिन् न लुब्धाश् चौरा वा वैरिणो वा विशां पते। अप्राप्तव्यवहारा वा तव कर्मस्व् अनुष्ठिताः।

kaccin na lubdhāś caurā vā vairiṇo vā viśāṃ pate. aprāptavyavahārā vā tava karmasv anuṣṭhitāḥ.

कच्चिन् न लुब्धैश् चौरैर् वा कुमारैः स्त्रीबलेन वा। त्वया वा पीड्यते राष्ट्रं कच्चित् पुष्टाः कृषीवलाः।

kaccin na lubdhaiś caurair vā kumāraiḥ strībalena vā. tvayā vā pīḍyate rāṣṭraṃ kaccit puṣṭāḥ kṛṣīvalāḥ.

कच्चिद् राष्ट्रे तडागानि पूर्णानि च महान्ति च। भागशो विनिविष्टानि न कृषिर् देवमातृका।

kaccid rāṣṭre taḍāgāni pūrṇāni ca mahānti ca. bhāgaśo viniviṣṭāni na kṛṣir devamātṛkā.

कच्चिद् बीजं च भक्तं च कर्षकायावसीदते। प्रतिकं च शतं वृद्ध्या ददास्य् ऋणम् अनुग्रहम्। कचित् ते दयिताः सर्वे कृषिगोरक्षजीविनः।

kaccid bījaṃ ca bhaktaṃ ca karṣakāyāvasīdate. pratikaṃ ca śataṃ vṛddhyā dadāsy ṛṇam anugraham. kacit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ.

कच्चित् स्वनुष्ठिता तात वार्त्ता ते साधुभिर् जनैः। वार्त्तायां संश्रितस् तात लोको ऽयं सुखम् एधते।

kaccit svanuṣṭhitā tāta vārttā te sādhubhir janaiḥ. vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko 'yaṃ sukham edhate.

कच्चिच् छुचिकृतः प्राज्ञाः पञ्च पञ्च स्वनुष्ठिताः। क्षेमं कुर्वन्ति संहत्य राजञ् जनपदे तव।

kaccic chucikṛtaḥ prājñāḥ pañca pañca svanuṣṭhitāḥ. kṣemaṃ kurvanti saṃhatya rājañ janapade tava.

कच्चिन् नगरगुप्त्यर्थं ग्रामा नगरवत् कृताः। ग्रामवच् च कृता रक्षा ते च सर्वे तदर्पणाः।

kaccin nagaraguptyarthaṃ grāmā nagaravat kṛtāḥ. grāmavac ca kṛtā rakṣā te ca sarve tadarpaṇāḥ.

कच्चिद् बलेनानुगताः समानि विषमाणि च। पुराणचौराः साध्यक्षाश् चरन्ति विषये तव।

kaccid balenānugatāḥ samāni viṣamāṇi ca. purāṇacaurāḥ sādhyakṣāś caranti viṣaye tava.

कच्चित् स्त्रियः सान्त्वयसि कच्चित् ताश् च सुरक्षिताः। कच्चिन् न श्रद्दधास्य् आसां कच्चिद् गुह्यं न भाषसे।

kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ. kaccin na śraddadhāsy āsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase.

कच्चिच् चारान् निशि श्रुत्वा तत् कार्यम् अनुचिन्त्य च। प्रियाण्य् अनुभवञ् शेषे विदित्वाभ्यन्तरं जनम्।

kaccic cārān niśi śrutvā tat kāryam anucintya ca. priyāṇy anubhavañ śeṣe viditvābhyantaraṃ janam.

कच्चिद् द्वौ प्रथमौ यामौ रात्र्यां सुप्त्वा विशां पते। संचिन्तयसि धर्मार्थौ याम उत्थाय पश्चिमे।

kaccid dvau prathamau yāmau rātryāṃ suptvā viśāṃ pate. saṃcintayasi dharmārthau yāma utthāya paścime.

कच्चिद् दर्शयसे नित्यं मनुष्यान् समलंकृतान्। उत्थाय काले कालज्ञः सह पाण्डव मन्त्रिभिः।

kaccid darśayase nityaṃ manuṣyān samalaṃkṛtān. utthāya kāle kālajñaḥ saha pāṇḍava mantribhiḥ.

कच्चिद् रक्ताम्बरधराः खड्गहस्ताः स्वलंकृताः। अभितस् त्वाम् उपासन्ते रक्षणार्थम् अरिंदम।

kaccid raktāmbaradharāḥ khaḍgahastāḥ svalaṃkṛtāḥ. abhitas tvām upāsante rakṣaṇārtham ariṃdama.

कच्चिद् दण्ड्येषु यमवत् पूज्येषु च विशां पते। परीक्ष्य वर्तसे सम्यग् अप्रियेषु प्रियेषु च।

kaccid daṇḍyeṣu yamavat pūjyeṣu ca viśāṃ pate. parīkṣya vartase samyag apriyeṣu priyeṣu ca.

कच्चिच् छारीरम् आबाधम् औषधैर् नियमेन वा। मानसं वृद्धसेवाभिः सदा पार्थापकर्षसि।

kaccic chārīram ābādham auṣadhair niyamena vā. mānasaṃ vṛddhasevābhiḥ sadā pārthāpakarṣasi.

कच्चिद् वैद्याश् चिकित्सायाम् अष्टाङ्गायां विशारदाः। सुहृदश् चानुरक्ताश् च शरीरे ते हिताः सदा।

kaccid vaidyāś cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ viśāradāḥ. suhṛdaś cānuraktāś ca śarīre te hitāḥ sadā.

कच्चिन् न मानान् मोहाद् वा कामाद् वापि विशां पते। अर्थिप्रत्यर्थिनः प्राप्तान् अपास्यसि कथं चन।

kaccin na mānān mohād vā kāmād vāpi viśāṃ pate. arthipratyarthinaḥ prāptān apāsyasi kathaṃ cana.

कच्चिन् न लोभान् मोहाद् वा विश्रम्भात् प्रणयेन वा। आश्रितानां मनुष्याणां वृत्तिं त्वं संरुणत्सि च। कच्चिद् अर्थेषु संप्रौढान् अर्थकर्मविचक्षणान्। नापकर्षसि कर्मभ्यो ह्य् अर्थयुक्ता इतीव हि।

kaccin na lobhān mohād vā viśrambhāt praṇayena vā. āśritānāṃ manuṣyāṇāṃ vṛttiṃ tvaṃ saṃruṇatsi ca. kaccid artheṣu saṃprauḍhān arthakarmavicakṣaṇān. nāpakarṣasi karmabhyo hy arthayuktā itīva hi.

कच्चित् पौरा न सहिता ये च ते राष्ट्रवासिनः। त्वया सह विरुध्यन्ते परैः क्रीताः कथं चन।

kaccit paurā na sahitā ye ca te rāṣṭravāsinaḥ. tvayā saha virudhyante paraiḥ krītāḥ kathaṃ cana.

कच्चित् ते दुर्बलः शत्रुर् बलेनोपनिपीडितः। मन्त्रेण बलवान् कश् चिद् उभाभ्यां वा युधिष्ठिर।

kaccit te durbalaḥ śatrur balenopanipīḍitaḥ. mantreṇa balavān kaś cid ubhābhyāṃ vā yudhiṣṭhira.

कच्चित् सर्वे ऽनुरक्तास् त्वां भूमिपालाः प्रधानतः। कच्चित् प्राणांस् त्वदर्थेषु संत्यजन्ति त्वया हृताः।

kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ bhūmipālāḥ pradhānataḥ. kaccit prāṇāṃs tvadartheṣu saṃtyajanti tvayā hṛtāḥ.

कच्चित् ते सर्वविद्यासु गुणतो ऽर्चा प्रवर्तते। ब्राह्मणानां च साधूनां तव निःश्रेयसे शुभा। दक्षिणास् त्वं ददास्य् एषां नित्यं स्वर्गापवर्गदाः।

kaccit te sarvavidyāsu guṇato 'rcā pravartate. brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ tava niḥśreyase śubhā. dakṣiṇās tvaṃ dadāsy eṣāṃ nityaṃ svargāpavargadāḥ.

कच्चिद् धर्मे त्रयीमूले पूर्वैर् आचरिते जनैः। वर्तमानस् तथा कर्तुं तस्मिन् कर्मणि वर्तसे।

kaccid dharme trayīmūle pūrvair ācarite janaiḥ. vartamānas tathā kartuṃ tasmin karmaṇi vartase.

कच्चित् तव गृहे ऽन्नानि स्वादून्य् अश्नन्ति वै द्विजाः। गुणवन्ति गुणोपेतास् तवाध्यक्षं सदक्षिणम्।

kaccit tava gṛhe 'nnāni svādūny aśnanti vai dvijāḥ. guṇavanti guṇopetās tavādhyakṣaṃ sadakṣiṇam.

कच्चित् क्रतून् एकचित्तो वाजपेयांश् च सर्वशः। पुण्डरीकांश् च कार्त्स्न्येन यतसे कर्तुम् आत्मवान्।

kaccit kratūn ekacitto vājapeyāṃś ca sarvaśaḥ. puṇḍarīkāṃś ca kārtsnyena yatase kartum ātmavān.

कच्चिज् ज्ञातीन् गुरून् वृद्धान् दैवतांस् तापसान् अपि। चैत्यांश् च वृक्षान् कल्याणान् ब्राह्मणांश् च नमस्यसि। कच्चिच् छोको न मन्युर् वा त्वया प्रोत्पाद्यते ऽनघ। अपि मङ्गलहस्तश् च जनः पार्श्वे ऽनुतिष्ठति।

kaccij jñātīn gurūn vṛddhān daivatāṃs tāpasān api. caityāṃś ca vṛkṣān kalyāṇān brāhmaṇāṃś ca namasyasi. kaccic choko na manyur vā tvayā protpādyate 'nagha. api maṅgalahastaś ca janaḥ pārśve 'nutiṣṭhati.

कच्चिद् एषा च ते बुद्धिर् वृत्तिर् एषा च ते ऽनघ। आयुष्या च यशस्या च धर्मकामार्थदर्शिनी।

kaccid eṣā ca te buddhir vṛttir eṣā ca te 'nagha. āyuṣyā ca yaśasyā ca dharmakāmārthadarśinī.

एतया वर्तमानस्य बुद्ध्या राष्ट्रं न सीदति। विजित्य च महीं राजा सो ऽत्यन्तं सुखम् एधते।

etayā vartamānasya buddhyā rāṣṭraṃ na sīdati. vijitya ca mahīṃ rājā so 'tyantaṃ sukham edhate.

कच्चिद् आर्यो विशुद्धात्मा क्षारितश् चौरकर्मणि। अदृष्टशास्त्रकुशलैर् न लोभाद् वध्यते शुचिः।

kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś caurakarmaṇi. adṛṣṭaśāstrakuśalair na lobhād vadhyate śuciḥ.

पृष्टो गृहीतस् तत्कारी तज्ज्ञैर् दृष्टः सकारणः। कच्चिन् न मुच्यते स्तेनो द्रव्यलोभान् नरर्षभ।

pṛṣṭo gṛhītas tatkārī tajjñair dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ. kaccin na mucyate steno dravyalobhān nararṣabha.

व्युत्पन्ने कच्चिद् आढ्यस्य दरिद्रस्य च भारत। अर्थान् न मिथ्या पश्यन्ति तवामात्या हृता धनैः।

vyutpanne kaccid āḍhyasya daridrasya ca bhārata. arthān na mithyā paśyanti tavāmātyā hṛtā dhanaiḥ.

नास्तिक्यम् अनृतं क्रोधं प्रमादं दीर्घसूत्रताम्। अदर्शनं ज्ञानवताम् आलस्यं क्षिप्तचित्तताम्।

nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām. adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ kṣiptacittatām.

एकचिन्तनम् अर्थानाम् अनर्थज्ञैश् च चिन्तनम्। निश्चितानाम् अनारम्भं मन्त्रस्यापरिरक्षणम्।

ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca cintanam. niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam.

मङ्गल्यस्याप्रयोगं च प्रसङ्गं विषयेषु च। कच्चित् त्वं वर्जयस्य् एतान् राजदोषांश् चतुर्दश। प्रायशो यैर् विनश्यन्ति कृतमूलापि पार्थिवाः।

maṅgalyasyāprayogaṃ ca prasaṅgaṃ viṣayeṣu ca. kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa. prāyaśo yair vinaśyanti kṛtamūlāpi pārthivāḥ.

कच्चित् ते सफला वेदाः कच्चित् ते सफलं धनम्। कच्चित् ते सफला दाराः कच्चित् ते सफलं श्रुतम्।

kaccit te saphalā vedāḥ kaccit te saphalaṃ dhanam. kaccit te saphalā dārāḥ kaccit te saphalaṃ śrutam.

युधिष्ठिर उवाच। कथं वै सफला वेदाः कथं वै सफलं धनम्। कथं वै सफला दाराः कथं वै सफलं श्रुतम्। इत्य् एवं भाषितो राज्ञा सर्वशास्त्रार्थतत्त्ववित्। धर्मराजं महात्मानं पुनर् आह च तत्त्वतः।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ vai saphalā vedāḥ kathaṃ vai saphalaṃ dhanam. kathaṃ vai saphalā dārāḥ kathaṃ vai saphalaṃ śrutam. ity evaṃ bhāṣito rājñā sarvaśāstrārthatattvavit. dharmarājaṃ mahātmānaṃ punar āha ca tattvataḥ.

नारद उवाच। अग्निहोत्रफला वेदा दत्तभुक्तफलं धनम्। रतिपुत्रफला दाराः शीलवृत्तफलं श्रुतम्।

nārada uvāca. agnihotraphalā vedā dattabhuktaphalaṃ dhanam. ratiputraphalā dārāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam.

वैशंपायन उवाच। एतद् आख्याय स मुनिर् नारदः सुमहातपाः। पप्रच्छानन्तरम् इदं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. etad ākhyāya sa munir nāradaḥ sumahātapāḥ. papracchānantaram idaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram.

नारद उवाच। कच्चिद् अभ्यागता दूराद् वणिजो लाभकारणात्। यथोक्तम् अवहार्यन्ते शुल्कं शुल्कोपजीविभिः।

nārada uvāca. kaccid abhyāgatā dūrād vaṇijo lābhakāraṇāt. yathoktam avahāryante śulkaṃ śulkopajīvibhiḥ.

कच्चित् ते पुरुषा राजन् पुरे राष्ट्रे च मानिताः। उपानयन्ति पण्यानि उपधाभिर् अवञ्चिताः।

kaccit te puruṣā rājan pure rāṣṭre ca mānitāḥ. upānayanti paṇyāni upadhābhir avañcitāḥ.

कच्चिच् छृणोषि वृद्धानां धर्मार्थसहिता गिरः। नित्यम् अर्थविदां तात तथा धर्मानुदर्शिनाम्।

kaccic chṛṇoṣi vṛddhānāṃ dharmārthasahitā giraḥ. nityam arthavidāṃ tāta tathā dharmānudarśinām.

कच्चित् ते कृषितन्त्रेषु गोषु पुष्पफलेषु च। नियुक्ताः कुशलास् तेषु विभागज्ञाः कुलोचिताः। धर्मार्थं च द्विजातिभ्यो दीयते मधुसर्पिषी।

kaccit te kṛṣitantreṣu goṣu puṣpaphaleṣu ca. niyuktāḥ kuśalās teṣu vibhāgajñāḥ kulocitāḥ. dharmārthaṃ ca dvijātibhyo dīyate madhusarpiṣī.

द्रव्योपकरणं कच्चित् सर्वदा सर्वशिल्पिनाम्। चातुर्मास्यावरं सम्यङ् नियतं संप्रयच्छसि।

dravyopakaraṇaṃ kaccit sarvadā sarvaśilpinām. cāturmāsyāvaraṃ samyaṅ niyataṃ saṃprayacchasi.

कच्चित् कृतं विजानीषे कर्तारं च प्रशंससि। सतां मध्ये महाराज सत्करोषि च पूजयन्।

kaccit kṛtaṃ vijānīṣe kartāraṃ ca praśaṃsasi. satāṃ madhye mahārāja satkaroṣi ca pūjayan.

कच्चित् सूत्राणि सर्वाणि गृह्णासि भरतर्षभ। हस्तिसूत्राश्वसूत्राणि रथसूत्राणि चाभिभो।

kaccit sūtrāṇi sarvāṇi gṛhṇāsi bharatarṣabha. hastisūtrāśvasūtrāṇi rathasūtrāṇi cābhibho.

कच्चिद् अभ्यस्यते शश्वद् गृहे ते भरतर्षभ। धनुर्वेदस्य सूत्रं च यन्त्रसूत्रं च नागरम्।

kaccid abhyasyate śaśvad gṛhe te bharatarṣabha. dhanurvedasya sūtraṃ ca yantrasūtraṃ ca nāgaram.

कच्चिद् अस्त्राणि सर्वाणि ब्रह्मदण्डश् च ते ऽनघ। विषयोगाश् च ते सर्वे विदिताः शत्रुनाशनाः।

kaccid astrāṇi sarvāṇi brahmadaṇḍaś ca te 'nagha. viṣayogāś ca te sarve viditāḥ śatrunāśanāḥ.

कच्चिद् अग्निभयाच् चैव सर्पव्यालभयात् तथा। रोगरक्षोभयाच् चैव राष्ट्रं स्वं परिरक्षसि।

kaccid agnibhayāc caiva sarpavyālabhayāt tathā. rogarakṣobhayāc caiva rāṣṭraṃ svaṃ parirakṣasi.

कच्चिद् अन्धांश् च मूकांश् च पङ्गून् व्यङ्गान् अबान्धवान्। पितेव पासि धर्मज्ञ तथा प्रव्रजितान् अपि। षडनर्था महाराज कच्चित् ते पृष्ठतः कृताः। निद्रालस्यं भयं क्रोधो मार्दवं दीर्घसूत्रता।

kaccid andhāṃś ca mūkāṃś ca paṅgūn vyaṅgān abāndhavān. piteva pāsi dharmajña tathā pravrajitān api. ṣaḍanarthā mahārāja kaccit te pṛṣṭhataḥ kṛtāḥ. nidrālasyaṃ bhayaṃ krodho mārdavaṃ dīrghasūtratā.

वैशंपायन उवाच। एताः कुरूणाम् ऋषभो महात्मा; श्रुत्वा गिरो ब्राह्मणसत्तमस्य। प्रणम्य पादाव् अभिवाद्य हृष्टो; राजाब्रवीन् नारदं देवरूपम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. etāḥ kurūṇām ṛṣabho mahātmā; śrutvā giro brāhmaṇasattamasya. praṇamya pādāv abhivādya hṛṣṭo; rājābravīn nāradaṃ devarūpam.

एवं करिष्यामि यथा त्वयोक्तं; प्रज्ञा हि मे भूय एवाभिवृद्धा। उक्त्वा तथा चैव चकार राजा; लेभे महीं सागरमेखलां च।

evaṃ kariṣyāmi yathā tvayoktaṃ; prajñā hi me bhūya evābhivṛddhā. uktvā tathā caiva cakāra rājā; lebhe mahīṃ sāgaramekhalāṃ ca.

नारद उवाच। एवं यो वर्तते राजा चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे। स विहृत्येह सुसुखी शक्रस्यैति सलोकताम्।

nārada uvāca. evaṃ yo vartate rājā cāturvarṇyasya rakṣaṇe. sa vihṛtyeha susukhī śakrasyaiti salokatām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents