महाभारत 16.5 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←मौसल पर्व→

←अध्याय 5→

[mh-16-5] • 25 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो ययुर् दारुकः केशवश् च; बभ्रुश् च रामस्य पदं पतन्तः। अथापश्यन् रामम् अनन्तवीर्यं; वृक्षे स्थितं चिन्तयानं विविक्ते।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato yayur dārukaḥ keśavaś ca; babhruś ca rāmasya padaṃ patantaḥ. athāpaśyan rāmam anantavīryaṃ; vṛkṣe sthitaṃ cintayānaṃ vivikte.

ततः समासाद्य महानुभावः; कृष्णस् तदा दारुकम् अन्वशासत्। गत्वा कुरूञ् शीघ्रम् इमं महान्तं; पार्थाय शंसस्व वधं यदूनाम्।

tataḥ samāsādya mahānubhāvaḥ; kṛṣṇas tadā dārukam anvaśāsat. gatvā kurūñ śīghram imaṃ mahāntaṃ; pārthāya śaṃsasva vadhaṃ yadūnām.

ततो ऽर्जुनः क्षिप्रम् इहोपयातु; श्रुत्वा मृतान् यादवान् ब्रह्मशापात्। इत्य् एवम् उक्तः स ययौ रथेन; कुरूंस् तदा दारुको नष्टचेताः।

tato 'rjunaḥ kṣipram ihopayātu; śrutvā mṛtān yādavān brahmaśāpāt. ity evam uktaḥ sa yayau rathena; kurūṃs tadā dāruko naṣṭacetāḥ.

ततो गते दारुके केशवो ऽथ; दृष्ट्वान्तिके बभ्रुम् उवाच वाक्यम्। स्त्रियो भवान् रक्षतु यातु शीघ्रं; नैता हिंस्युर् दस्यवो वित्तलोभात्।

tato gate dāruke keśavo 'tha; dṛṣṭvāntike babhrum uvāca vākyam. striyo bhavān rakṣatu yātu śīghraṃ; naitā hiṃsyur dasyavo vittalobhāt.

स प्रस्थितः केशवेनानुशिष्टो; मदातुरो ज्ञातिवधार्दितश् च। तं वै यान्तं संनिधौ केशवस्य; त्वरन्तम् एकं सहसैव बभ्रुम्। ब्रह्मानुशप्तम् अवधीन् महद् वै; कूटोन्मुक्तं मुसलं लुब्धकस्य।

sa prasthitaḥ keśavenānuśiṣṭo; madāturo jñātivadhārditaś ca. taṃ vai yāntaṃ saṃnidhau keśavasya; tvarantam ekaṃ sahasaiva babhrum. brahmānuśaptam avadhīn mahad vai; kūṭonmuktaṃ musalaṃ lubdhakasya.

ततो दृष्ट्वा निहतं बभ्रुम् आह; कृष्णो वाक्यं भ्रातरम् अग्रजं तु। इहैव त्वं मां प्रतीक्षस्व राम; यावत् स्त्रियो ज्ञातिवशाः करोमि।

tato dṛṣṭvā nihataṃ babhrum āha; kṛṣṇo vākyaṃ bhrātaram agrajaṃ tu. ihaiva tvaṃ māṃ pratīkṣasva rāma; yāvat striyo jñātivaśāḥ karomi.

ततः पुरीं द्वारवतीं प्रविश्य; जनार्दनः पितरं प्राह वाक्यम्। स्त्रियो भवान् रक्षतु नः समग्रा; धनंजयस्यागमनं प्रतीक्षन्। रामो वनान्ते प्रतिपालयन् माम्; आस्ते ऽद्याहं तेन समागमिष्ये।

tataḥ purīṃ dvāravatīṃ praviśya; janārdanaḥ pitaraṃ prāha vākyam. striyo bhavān rakṣatu naḥ samagrā; dhanaṃjayasyāgamanaṃ pratīkṣan. rāmo vanānte pratipālayan mām; āste 'dyāhaṃ tena samāgamiṣye.

दृष्टं मयेदं निधनं यदूनां; राज्ञां च पूर्वं कुरुपुंगवानाम्। नाहं विना यदुभिर् यादवानां; पुरीम् इमां द्रष्टुम् इहाद्य शक्तः।

dṛṣṭaṃ mayedaṃ nidhanaṃ yadūnāṃ; rājñāṃ ca pūrvaṃ kurupuṃgavānām. nāhaṃ vinā yadubhir yādavānāṃ; purīm imāṃ draṣṭum ihādya śaktaḥ.

तपश् चरिष्यामि निबोध तन् मे; रामेण सार्धं वनम् अभ्युपेत्य। इतीदम् उक्त्वा शिरसास्य पादौ; संस्पृश्य कृष्णस् त्वरितो जगाम।

tapaś cariṣyāmi nibodha tan me; rāmeṇa sārdhaṃ vanam abhyupetya. itīdam uktvā śirasāsya pādau; saṃspṛśya kṛṣṇas tvarito jagāma.

ततो महान् निनदः प्रादुरासीत्; सस्त्रीकुमारस्य पुरस्य तस्य। अथाब्रवीत् केशवः संनिवर्त्य; शब्दं श्रुत्वा योषितां क्रोशतीनाम्।

tato mahān ninadaḥ prādurāsīt; sastrīkumārasya purasya tasya. athābravīt keśavaḥ saṃnivartya; śabdaṃ śrutvā yoṣitāṃ krośatīnām.

पुरीम् इमाम् एष्यति सव्यसाची; स वो दुःखान् मोचयिता नराग्र्यः। ततो गत्वा केशवस् तं ददर्श; रामं वने स्थितम् एकं विविक्ते।

purīm imām eṣyati savyasācī; sa vo duḥkhān mocayitā narāgryaḥ. tato gatvā keśavas taṃ dadarśa; rāmaṃ vane sthitam ekaṃ vivikte.

अथापश्यद् योगयुक्तस्य तस्य; नागं मुखान् निःसरन्तं महान्तम्। श्वेतं ययौ स ततः प्रेक्ष्यमाणो; महार्णवो येन महानुभावः। श्वेतो ययौ चापि महानुभावो। महार्णवं येन तम् ईक्षमाणः।

athāpaśyad yogayuktasya tasya; nāgaṃ mukhān niḥsarantaṃ mahāntam. śvetaṃ yayau sa tataḥ prekṣyamāṇo; mahārṇavo yena mahānubhāvaḥ. śveto yayau cāpi mahānubhāvo. mahārṇavaṃ yena tam īkṣamāṇaḥ.

सहस्रशीर्षः पर्वताभोगवर्ष्मा; रक्ताननः स्वां तनुं तां विमुच्य। संदृश्य तं सागरान्तं विशन्तं। सम्यक् च तं सागरः प्रत्यगृह्णान्; नागा दिव्याः सरितश् चैव पुण्याः।

sahasraśīrṣaḥ parvatābhogavarṣmā; raktānanaḥ svāṃ tanuṃ tāṃ vimucya. saṃdṛśya taṃ sāgarāntaṃ viśantaṃ. samyak ca taṃ sāgaraḥ pratyagṛhṇān; nāgā divyāḥ saritaś caiva puṇyāḥ.

कर्कोटको वासुकिस् तक्षकश् च; पृथुश्रवा वरुणः कुञ्जरश् च। मिश्री शङ्खः कुमुदः पुण्डरीकस्; तथा नागो धृतराष्ट्रो महात्मा।

karkoṭako vāsukis takṣakaś ca; pṛthuśravā varuṇaḥ kuñjaraś ca. miśrī śaṅkhaḥ kumudaḥ puṇḍarīkas; tathā nāgo dhṛtarāṣṭro mahātmā.

ह्रादः क्राथः शितिकण्ठो ऽग्रतेजास्; तथा नागौ चक्रमन्दातिषण्डौ। नागश्रेष्ठो दुर्मुखश् चाम्बरीषः; स्वयं राजा वरुणश् चापि राजन्। प्रत्युद्गम्य स्वागतेनाभ्यनन्दंस्; ते ऽपूजयंश् चार्घ्यपाद्यक्रियाभिः। समागतास् ते नरदेवरूपैर्। अनन्दन्त पूजयंश् चाद्यदेवम्। संकर्षणं भूधरं शुद्धबुद्धिम्।

hrādaḥ krāthaḥ śitikaṇṭho 'gratejās; tathā nāgau cakramandātiṣaṇḍau. nāgaśreṣṭho durmukhaś cāmbarīṣaḥ; svayaṃ rājā varuṇaś cāpi rājan. pratyudgamya svāgatenābhyanandaṃs; te 'pūjayaṃś cārghyapādyakriyābhiḥ. samāgatās te naradevarūpair. anandanta pūjayaṃś cādyadevam. saṃkarṣaṇaṃ bhūdharaṃ śuddhabuddhim.

ततो गते भ्रातरि वासुदेवो; जानन् सर्वा गतयो दिव्यदृष्टिः। वने शून्ये विचरंश् चिन्तयानो; भूमौ ततः संविवेशाग्र्यतेजाः।

tato gate bhrātari vāsudevo; jānan sarvā gatayo divyadṛṣṭiḥ. vane śūnye vicaraṃś cintayāno; bhūmau tataḥ saṃviveśāgryatejāḥ.

सर्वं हि तेन प्राक् तदा वित्तम् आसीद्; गान्धार्या यद् वाक्यम् उक्तः स पूर्वम्। दुर्वाससा पायसोच्छिष्टलिप्ते; यच् चाप्य् उक्तं तच् च सस्मार कृष्णः। कुलस्त्रीणां सुव्रतानां गवां च। द्विजेन्द्राणां बलम् आदाय धर्मे। योनिर् देवानां वरदो ब्रह्मदेवो। गोविन्दाख्यो वासुदेवो ऽथ नित्यः।

sarvaṃ hi tena prāk tadā vittam āsīd; gāndhāryā yad vākyam uktaḥ sa pūrvam. durvāsasā pāyasocchiṣṭalipte; yac cāpy uktaṃ tac ca sasmāra kṛṣṇaḥ. kulastrīṇāṃ suvratānāṃ gavāṃ ca. dvijendrāṇāṃ balam ādāya dharme. yonir devānāṃ varado brahmadevo. govindākhyo vāsudevo 'tha nityaḥ.

स चिन्तयानो ऽन्धकवृष्णिनाशं; कुरुक्षयं चैव महानुभावः। मेने ततः संक्रमणस्य कालं; ततश् चकारेन्द्रियसंनिरोधम्। यथा च लोकस्थितिपालनार्थं। दुर्वासवाक्यप्रतिपालनार्थम्। देवो ऽपि संदेहविमोक्षहेतोर्। निमित्तम् ऐच्छत् सकलार्थतत्त्ववित्।

sa cintayāno 'ndhakavṛṣṇināśaṃ; kurukṣayaṃ caiva mahānubhāvaḥ. mene tataḥ saṃkramaṇasya kālaṃ; tataś cakārendriyasaṃnirodham. yathā ca lokasthitipālanārthaṃ. durvāsavākyapratipālanārtham. devo 'pi saṃdehavimokṣahetor. nimittam aicchat sakalārthatattvavit.

स संनिरुद्धेन्द्रियवाङ्मनास् तु; शिश्ये महायोगम् उपेत्य कृष्णः। जराथ तं देशम् उपाजगाम; लुब्धस् तदानीं मृगलिप्सुर् उग्रः।

sa saṃniruddhendriyavāṅmanās tu; śiśye mahāyogam upetya kṛṣṇaḥ. jarātha taṃ deśam upājagāma; lubdhas tadānīṃ mṛgalipsur ugraḥ.

स केशवं योगयुक्तं शयानं; मृगाशङ्की लुब्धकः सायकेन। जराविध्यत् पादतले त्वरावांस्; तं चाभितस् तज् जिघृक्षुर् जगाम। कृष्णं शयानं स विकृष्य बाणं। विव्याध पादे मृगशङ्कया जरा। अथापश्यत् पुरुषं योगयुक्तं; पीताम्बरं लुब्धको ऽनेकबाहुम्।

sa keśavaṃ yogayuktaṃ śayānaṃ; mṛgāśaṅkī lubdhakaḥ sāyakena. jarāvidhyat pādatale tvarāvāṃs; taṃ cābhitas taj jighṛkṣur jagāma. kṛṣṇaṃ śayānaṃ sa vikṛṣya bāṇaṃ. vivyādha pāde mṛgaśaṅkayā jarā. athāpaśyat puruṣaṃ yogayuktaṃ; pītāmbaraṃ lubdhako 'nekabāhum.

मत्वात्मानम् अपराद्धं स तस्य; जग्राह पादौ शिरसा चार्तरूपः। आश्वासयत् तं महात्मा तदानीं; गच्छन्न् ऊर्ध्वं रोदसी व्याप्य लक्ष्म्या। तथानुतापात् कर्मणो जन्मनश् च। दृष्ट्वा तथा देवम् अनन्तवीर्यं। देवैः स्वर्गं प्रापितस् त्यक्तदेहः। गणैर् मुनीनां पूजितस् तत्र कृष्णः। आश्वासयाम् आस ततश् च कृष्ण। ऊर्ध्वं गच्छन् व्याप्य लोकान् स्वलक्ष्म्या। तं योगयुक्त्या सहसा हि लक्ष्य।

matvātmānam aparāddhaṃ sa tasya; jagrāha pādau śirasā cārtarūpaḥ. āśvāsayat taṃ mahātmā tadānīṃ; gacchann ūrdhvaṃ rodasī vyāpya lakṣmyā. tathānutāpāt karmaṇo janmanaś ca. dṛṣṭvā tathā devam anantavīryaṃ. devaiḥ svargaṃ prāpitas tyaktadehaḥ. gaṇair munīnāṃ pūjitas tatra kṛṣṇaḥ. āśvāsayām āsa tataś ca kṛṣṇa. ūrdhvaṃ gacchan vyāpya lokān svalakṣmyā. taṃ yogayuktyā sahasā hi lakṣya.

दिवं प्राप्तं वासवो ऽथाश्विनौ च; रुद्रादित्या वसवश् चाथ विश्वे। प्रत्युद्ययुर् मुनयश् चापि सिद्धा; गन्धर्वमुख्याश् च सहाप्सरोभिः। गन्धर्वमुख्या उरगाश् चैव सर्वे। प्रतुष्टुवुस् तत्र वराप्सरोभिः।

divaṃ prāptaṃ vāsavo 'thāśvinau ca; rudrādityā vasavaś cātha viśve. pratyudyayur munayaś cāpi siddhā; gandharvamukhyāś ca sahāpsarobhiḥ. gandharvamukhyā uragāś caiva sarve. pratuṣṭuvus tatra varāpsarobhiḥ.

ततो राजन् भगवान् उग्रतेजा; नारायणः प्रभवश् चाव्ययश् च। योगाचार्यो रोदसी व्याप्य लक्ष्म्या; स्थानं प्राप स्वं महात्माप्रमेयम्।

tato rājan bhagavān ugratejā; nārāyaṇaḥ prabhavaś cāvyayaś ca. yogācāryo rodasī vyāpya lakṣmyā; sthānaṃ prāpa svaṃ mahātmāprameyam.

ततो देवैर् ऋषिभिश् चापि कृष्णः; समागतश् चारणैश् चैव राजन्। ततः समेतो मधुसूदनस् तैर्। देवैः सर्वैर् ऋषिभिश् चारणैश् च। गन्धर्वाग्र्यैर् अप्सरोभिर् वराभिः; सिद्धैः साध्यैश् चानतैः पूज्यमानः।

tato devair ṛṣibhiś cāpi kṛṣṇaḥ; samāgataś cāraṇaiś caiva rājan. tataḥ sameto madhusūdanas tair. devaiḥ sarvair ṛṣibhiś cāraṇaiś ca. gandharvāgryair apsarobhir varābhiḥ; siddhaiḥ sādhyaiś cānataiḥ pūjyamānaḥ.

ते वै देवाः प्रत्यनन्दन्त राजन्; मुनिश्रेष्ठा वाग्भिर् आनर्चुर् ईशम्। शिवब्रह्माद्यैर् लोकपालैः समेत्य। संस्तूयमानः सुरसिद्धसंघैः। गन्धर्वाश् चाप्य् उपतस्थुः स्तुवन्तः; प्रीत्या चैनं पुरुहूतो ऽभ्यनन्दत्। नमो नमस् ते भगवञ् शार्ङ्गधन्वन्। धर्मस्थित्या प्रादुरासीर् धरायाम्। कंसाख्यादीन् देवशत्रूंश् च सर्वान्। हत्वा भूमिः स्थापिता भारतप्ता। दिव्यं स्थानम् अजरं चाप्रमेयं। दुर्विज्ञेयं चागमैर् गम्यम् अग्र्यम्। गच्छ प्रभो रक्ष चार्तिं प्रपन्नान्। कल्पे कल्पे जायमान स्वमूर्त्या। इत्य् एवम् उक्त्वा देवसंघो ऽनुगम्य। श्रिया युक्तं पुष्पवृष्ट्या ववर्ष। वाणी ह्य् आसीत् संश्रिता रूपिणी सा। भानोर् मध्ये प्रविश त्वं तु राजन्। भुजैश् चतुर्भिः समुपेतं ममेदं। रूपं विशिष्टं दिवि संस्थितं च। भूमौ गतं पूजयताप्रमेयं। सदा हि तस्मिन् निवसामि देवाः। देवा निवृत्तास् तत् पदं नाप्नुवन्तो। बुद्ध्या देवं संस्मरन्तः प्रतीताः। ब्रह्माद्यास् ते तद्गुणान् कीर्तयन्तः। शुभांल् लोकान् स्वान् प्रपेदुः सुरेन्द्राः।

te vai devāḥ pratyanandanta rājan; muniśreṣṭhā vāgbhir ānarcur īśam. śivabrahmādyair lokapālaiḥ sametya. saṃstūyamānaḥ surasiddhasaṃghaiḥ. gandharvāś cāpy upatasthuḥ stuvantaḥ; prītyā cainaṃ puruhūto 'bhyanandat. namo namas te bhagavañ śārṅgadhanvan. dharmasthityā prādurāsīr dharāyām. kaṃsākhyādīn devaśatrūṃś ca sarvān. hatvā bhūmiḥ sthāpitā bhārataptā. divyaṃ sthānam ajaraṃ cāprameyaṃ. durvijñeyaṃ cāgamair gamyam agryam. gaccha prabho rakṣa cārtiṃ prapannān. kalpe kalpe jāyamāna svamūrtyā. ity evam uktvā devasaṃgho 'nugamya. śriyā yuktaṃ puṣpavṛṣṭyā vavarṣa. vāṇī hy āsīt saṃśritā rūpiṇī sā. bhānor madhye praviśa tvaṃ tu rājan. bhujaiś caturbhiḥ samupetaṃ mamedaṃ. rūpaṃ viśiṣṭaṃ divi saṃsthitaṃ ca. bhūmau gataṃ pūjayatāprameyaṃ. sadā hi tasmin nivasāmi devāḥ. devā nivṛttās tat padaṃ nāpnuvanto. buddhyā devaṃ saṃsmarantaḥ pratītāḥ. brahmādyās te tadguṇān kīrtayantaḥ. śubhāṃl lokān svān prapeduḥ surendrāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents