रामायण 7.32 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←उत्तर काण्ड

←अध्याय 32→

[rm-7-32] • 72 श्लोकाः

नर्मदा पुलिने यत्र राक्षसेन्द्रः स रावणः। पुष्पोपहारं कुरुते तस्माद् देशाद् अदूरतः।

narmadā puline yatra rākṣasendraḥ sa rāvaṇaḥ. puṣpopahāraṃ kurute tasmād deśād adūrataḥ.

अर्जुनो जयतां श्रेष्ठो माहिष्मत्याः पतिः प्रभुः। क्रीडिते सह नारीभिर् नर्मदातोयम् आश्रितः।

arjuno jayatāṃ śreṣṭho māhiṣmatyāḥ patiḥ prabhuḥ. krīḍite saha nārībhir narmadātoyam āśritaḥ.

तासां मध्यगतो राज रराज स ततो ऽर्जुनः। करेणूनां सहस्रस्य मध्यस्थ इव कुञ्जरः।

tāsāṃ madhyagato rāja rarāja sa tato 'rjunaḥ. kareṇūnāṃ sahasrasya madhyastha iva kuñjaraḥ.

जिज्ञासुः स तु बाहूनां सहस्रस्योत्तमं बलम्। रुरोध नर्मदा वेगं बाहुभिः स तदार्जुनः।

jijñāsuḥ sa tu bāhūnāṃ sahasrasyottamaṃ balam. rurodha narmadā vegaṃ bāhubhiḥ sa tadārjunaḥ.

कार्तवीर्यभुजासेतुं तज् जलं प्राप्य निर्मलम्। कूलापहारं कुर्वाणं प्रतिस्रोतः प्रधावति।

kārtavīryabhujāsetuṃ taj jalaṃ prāpya nirmalam. kūlāpahāraṃ kurvāṇaṃ pratisrotaḥ pradhāvati.

समीननक्रमकरः सपुष्पकुशसंस्तरः। स नर्मदाम्भसो वेगः प्रावृट्काल इवाबभौ।

samīnanakramakaraḥ sapuṣpakuśasaṃstaraḥ. sa narmadāmbhaso vegaḥ prāvṛṭkāla ivābabhau.

स वेगः कार्तवीर्येण संप्रेषिट इवाम्भसः। पुष्पोपहारं तत् सर्वं रावणस्य जहार ह।

sa vegaḥ kārtavīryeṇa saṃpreṣiṭa ivāmbhasaḥ. puṣpopahāraṃ tat sarvaṃ rāvaṇasya jahāra ha.

रावणो ऽर्धसमाप्तं तु उत्सृज्य नियमं तदा। नर्मदां पश्यते कान्तां प्रतिकूलां यथा प्रियाम्।

rāvaṇo 'rdhasamāptaṃ tu utsṛjya niyamaṃ tadā. narmadāṃ paśyate kāntāṃ pratikūlāṃ yathā priyām.

पश्चिमेन तु तं दृष्ट्वा सागरोद्गारसंनिभम्। वर्धन्तम् अम्भसो वेगं पूर्वाम् आशां प्रविश्य तु।

paścimena tu taṃ dṛṣṭvā sāgarodgārasaṃnibham. vardhantam ambhaso vegaṃ pūrvām āśāṃ praviśya tu.

ततो ऽनुद्भ्रान्तशकुनां स्वाभाव्ये परमे स्थिताम्। निर्विकाराङ्गनाभासां पश्यते रावणो नदीम्।

tato 'nudbhrāntaśakunāṃ svābhāvye parame sthitām. nirvikārāṅganābhāsāṃ paśyate rāvaṇo nadīm.

सव्येतरकराङ्गुल्या सशब्दं च दशाननः। वेगप्रभवम् अन्वेष्टुं सो ऽदिशच् छुकसारणौ।

savyetarakarāṅgulyā saśabdaṃ ca daśānanaḥ. vegaprabhavam anveṣṭuṃ so 'diśac chukasāraṇau.

तौ तु रावणसंदिष्टौ भ्रातरौ शुकसारणौ। व्योमान्तरचरौ वीरौ प्रस्थितौ पश्चिमोन्मुखौ।

tau tu rāvaṇasaṃdiṣṭau bhrātarau śukasāraṇau. vyomāntaracarau vīrau prasthitau paścimonmukhau.

अर्धयोजनमात्रं तु गत्वा तौ तु निशाचरौ। पश्येतां पुरुषं तोये क्रीडन्तं सहयोषितम्।

ardhayojanamātraṃ tu gatvā tau tu niśācarau. paśyetāṃ puruṣaṃ toye krīḍantaṃ sahayoṣitam.

बृहत्सालप्रतीकशं तोयव्याकुलमूर्धजम्। मदरक्तान्तनयनं मदनाकारवर्चसं।

bṛhatsālapratīkaśaṃ toyavyākulamūrdhajam. madaraktāntanayanaṃ madanākāravarcasaṃ.

नदीं बाहुसहस्रेण रुन्धन्तम् अरिमर्दनम्। गिरिं पादसहस्रेण रुन्धन्तम् इव मेदिनीम्।

nadīṃ bāhusahasreṇa rundhantam arimardanam. giriṃ pādasahasreṇa rundhantam iva medinīm.

बालानां वरनारीणां सहस्रेणाभिसंवृतम्। समदानां करेणूनां सहस्रेणेव कुञ्जरम्।

bālānāṃ varanārīṇāṃ sahasreṇābhisaṃvṛtam. samadānāṃ kareṇūnāṃ sahasreṇeva kuñjaram.

तम् अद्भुततमं दृष्ट्वा राक्षसौ शुकसारणौ। संनिवृत्ताव् उपागम्य रावणं तम् अथोचतुः।

tam adbhutatamaṃ dṛṣṭvā rākṣasau śukasāraṇau. saṃnivṛttāv upāgamya rāvaṇaṃ tam athocatuḥ.

बृहत्सालप्रतीकाशः को ऽप्य् असौ राक्षसेश्वर। नर्मदां रोधवद् रुद्ध्वा क्रीडापयति योषितः।

bṛhatsālapratīkāśaḥ ko 'py asau rākṣaseśvara. narmadāṃ rodhavad ruddhvā krīḍāpayati yoṣitaḥ.

तेन बाहुसहस्रेण संनिरुद्धजला नदी। सागरोद्गारसंकाशान् उद्गारान् सृजते मुहुः।

tena bāhusahasreṇa saṃniruddhajalā nadī. sāgarodgārasaṃkāśān udgārān sṛjate muhuḥ.

इत्य् एवं भाषमाणौ तौ निशम्य शुकसारणौ। रावणो ऽर्जुन इत्य् उक्त्वा उत्तस्थौ युद्धलालसः।

ity evaṃ bhāṣamāṇau tau niśamya śukasāraṇau. rāvaṇo 'rjuna ity uktvā uttasthau yuddhalālasaḥ.

अर्जुनाभिमुखे तस्मिन् प्रस्थिते राक्षसेश्वरे। सकृद् एव कृतो रावः सरक्तः प्रेषितो घनैः।

arjunābhimukhe tasmin prasthite rākṣaseśvare. sakṛd eva kṛto rāvaḥ saraktaḥ preṣito ghanaiḥ.

महोदरमहापार्श्वधूम्राक्षशुकसारणैः। संवृतो राक्षसेन्द्रस् तु तत्रागाद् यत्र सो ऽर्जुनः।

mahodaramahāpārśvadhūmrākṣaśukasāraṇaiḥ. saṃvṛto rākṣasendras tu tatrāgād yatra so 'rjunaḥ.

नातिदीर्घेण कालेन स ततो राक्षसो बली। तं नर्मदा ह्रदं भीमम् आजगामाञ्जनप्रभः।

nātidīrgheṇa kālena sa tato rākṣaso balī. taṃ narmadā hradaṃ bhīmam ājagāmāñjanaprabhaḥ.

स तत्र स्त्रीपरिवृतं वाशिताभिर् इव द्विपम्। नरेन्द्रं पश्यते राजा राक्षसानां तदार्जुनम्।

sa tatra strīparivṛtaṃ vāśitābhir iva dvipam. narendraṃ paśyate rājā rākṣasānāṃ tadārjunam.

स रोषाद् रक्तनयनो राक्षसेन्द्रो बलोद्धतः। इत्य् एवम् अर्जुनामात्यान् आह गम्भीरया गिरा।

sa roṣād raktanayano rākṣasendro baloddhataḥ. ity evam arjunāmātyān āha gambhīrayā girā.

अमात्याः क्षिप्रम् आख्यात हैहयस्य नृपस्य वै। युद्धार्थं समनुप्राप्तो रावणो नाम नामतः।

amātyāḥ kṣipram ākhyāta haihayasya nṛpasya vai. yuddhārthaṃ samanuprāpto rāvaṇo nāma nāmataḥ.

रावणस्य वचः श्रुत्वा मन्त्रिणो ऽथार्जुनस्य ते। उत्तस्थुः सायुधास् तं च रावणं वाक्यम् अब्रुवन्।

rāvaṇasya vacaḥ śrutvā mantriṇo 'thārjunasya te. uttasthuḥ sāyudhās taṃ ca rāvaṇaṃ vākyam abruvan.

युद्धस्य कालो विज्ञातः साधु भोः साधु रावण। यः क्षीबं स्त्रीवृतं चैव योद्धुम् इच्छसि नो नृपम्। वाशितामध्यगं मत्तं शार्दूल इव कुञ्जरम्।

yuddhasya kālo vijñātaḥ sādhu bhoḥ sādhu rāvaṇa. yaḥ kṣībaṃ strīvṛtaṃ caiva yoddhum icchasi no nṛpam. vāśitāmadhyagaṃ mattaṃ śārdūla iva kuñjaram.

क्षमस्वाद्य दशग्रीव उष्यतां रजनी त्वया। युद्धश्रद्धा तु यद्य् अस्ति श्वस् तात समरे ऽर्जुनम्।

kṣamasvādya daśagrīva uṣyatāṃ rajanī tvayā. yuddhaśraddhā tu yady asti śvas tāta samare 'rjunam.

यदि वापि त्वरा तुभ्यं युद्धतृष्णासमावृता। निहत्यास्मांस् ततो युद्धम् अर्जुनेनोपयास्यसि।

yadi vāpi tvarā tubhyaṃ yuddhatṛṣṇāsamāvṛtā. nihatyāsmāṃs tato yuddham arjunenopayāsyasi.

ततस् ते रावणामात्यैर् अमात्याः पार्थिवस्य तु। सूदिताश् चापि ते युद्धे भक्षिताश् च बुभुक्षितैः।

tatas te rāvaṇāmātyair amātyāḥ pārthivasya tu. sūditāś cāpi te yuddhe bhakṣitāś ca bubhukṣitaiḥ.

ततो हलहलाशब्दो नर्मदा तिर आबभौ। अर्जुनस्यानुयात्राणां रावणस्य च मन्त्रिणाम्।

tato halahalāśabdo narmadā tira ābabhau. arjunasyānuyātrāṇāṃ rāvaṇasya ca mantriṇām.

इषुभिस् तोमरैः शूलैर् वज्रकल्पैः सकर्षणैः। सरावणान् अर्दयन्तः समन्तात् समभिद्रुताः।

iṣubhis tomaraiḥ śūlair vajrakalpaiḥ sakarṣaṇaiḥ. sarāvaṇān ardayantaḥ samantāt samabhidrutāḥ.

हैहयाधिपयोधानां वेग आसीत् सुदारुणः। सनक्रमीनमकरसमुद्रस्येव निस्वनः।

haihayādhipayodhānāṃ vega āsīt sudāruṇaḥ. sanakramīnamakarasamudrasyeva nisvanaḥ.

रावणस्य तु ते ऽमात्याः प्रहस्तशुकसारणाः। कार्तवीर्यबलं क्रुद्धा निर्दहन्त्य् अग्नितेजसः।

rāvaṇasya tu te 'mātyāḥ prahastaśukasāraṇāḥ. kārtavīryabalaṃ kruddhā nirdahanty agnitejasaḥ.

अर्जुनाय तु तत् कर्म रावणस्य समन्त्रिणः। क्रीडमानाय कथितं पुरुषैर् द्वाररक्षिभिः।

arjunāya tu tat karma rāvaṇasya samantriṇaḥ. krīḍamānāya kathitaṃ puruṣair dvārarakṣibhiḥ.

उक्त्वा न भेतव्यम् इति स्त्रीजनं स ततो ऽर्जुनः। उत्ततार जलात् तस्माद् गङ्गातोयाद् इवाञ्जनः।

uktvā na bhetavyam iti strījanaṃ sa tato 'rjunaḥ. uttatāra jalāt tasmād gaṅgātoyād ivāñjanaḥ.

क्रोधदूषितनेत्रस् तु स ततो ऽर्जुन पावकः। प्रजज्वाल महाघोरो युगान्त इव पावकः।

krodhadūṣitanetras tu sa tato 'rjuna pāvakaḥ. prajajvāla mahāghoro yugānta iva pāvakaḥ.

स तूर्णतरम् आदाय वरहेमाङ्गदो गदाम्। अभिद्रवति रक्षांसि तमांसीव दिवाकरः।

sa tūrṇataram ādāya varahemāṅgado gadām. abhidravati rakṣāṃsi tamāṃsīva divākaraḥ.

बाहुविक्षेपकरणां समुद्यम्य महागदाम्। गारुडं वेगम् आस्थाय आपपातैव सो ऽर्जुनः।

bāhuvikṣepakaraṇāṃ samudyamya mahāgadām. gāruḍaṃ vegam āsthāya āpapātaiva so 'rjunaḥ.

तस्य मर्गं समावृत्य विन्ध्यो ऽर्कस्येव पर्वतः। स्थितो विन्ध्य इवाकम्प्यः प्रहस्तो मुसलायुधः।

tasya margaṃ samāvṛtya vindhyo 'rkasyeva parvataḥ. sthito vindhya ivākampyaḥ prahasto musalāyudhaḥ.

ततो ऽस्य मुसलं घोरं लोहबद्धं मदोद्धतः। प्रहस्तः प्रेषयन् क्रुद्धो ररास च यथाम्बुदः।

tato 'sya musalaṃ ghoraṃ lohabaddhaṃ madoddhataḥ. prahastaḥ preṣayan kruddho rarāsa ca yathāmbudaḥ.

तस्याग्रे मुसलस्याग्निर् अशोकापीडसंनिभः। प्रहस्तकरमुक्तस्य बभूव प्रदहन्न् इव।

tasyāgre musalasyāgnir aśokāpīḍasaṃnibhaḥ. prahastakaramuktasya babhūva pradahann iva.

आधावमानं मुसलं कार्तवीर्यस् तदार्जुनः। निपुणं वञ्चयाम् आस सगदो गजविक्रमः।

ādhāvamānaṃ musalaṃ kārtavīryas tadārjunaḥ. nipuṇaṃ vañcayām āsa sagado gajavikramaḥ.

ततस् तम् अभिदुद्राव प्रहस्तं हैहयाधिपः। भ्रामयाणो गदां गुर्वीं पञ्चबाहुशतोच्छ्रयाम्।

tatas tam abhidudrāva prahastaṃ haihayādhipaḥ. bhrāmayāṇo gadāṃ gurvīṃ pañcabāhuśatocchrayām.

तेनाहतो ऽतिवेगेन प्रहस्तो गदया तदा। निपपात स्थितः शैलो वज्रिवज्रहतो यथा।

tenāhato 'tivegena prahasto gadayā tadā. nipapāta sthitaḥ śailo vajrivajrahato yathā.

प्रहस्तं पतितं दृष्ट्वा मारीचशुकसारणाः। समहोदरधूम्राक्षा अपसृप्ता रणाजिरात्।

prahastaṃ patitaṃ dṛṣṭvā mārīcaśukasāraṇāḥ. samahodaradhūmrākṣā apasṛptā raṇājirāt.

अपक्रान्तेष्व् अमात्येषु प्रहस्ते च निपातिते। रावणो ऽभ्यद्रवत् तूर्णम् अर्जुनं नृपसत्तमम्।

apakrānteṣv amātyeṣu prahaste ca nipātite. rāvaṇo 'bhyadravat tūrṇam arjunaṃ nṛpasattamam.

सहस्रबाहोस् तद् युद्धं विंशद्बाहोश् च दारुणम्। नृपराक्षसयोस् तत्र आरब्धं लोमहर्षणम्।

sahasrabāhos tad yuddhaṃ viṃśadbāhoś ca dāruṇam. nṛparākṣasayos tatra ārabdhaṃ lomaharṣaṇam.

सागराव् इव संक्षुब्धौ चलमूलाव् इवाचलौ। तेजोयुक्ताव् इवादित्यौ प्रदहन्ताव् इवानलौ।

sāgarāv iva saṃkṣubdhau calamūlāv ivācalau. tejoyuktāv ivādityau pradahantāv ivānalau.

बलोद्धतौ यथा नागौ वाशितार्थे यथा वृषौ। मेघाव् इव विनर्दन्तौ सिंहाव् इव बलोत्कटौ।

baloddhatau yathā nāgau vāśitārthe yathā vṛṣau. meghāv iva vinardantau siṃhāv iva balotkaṭau.

रुद्रकालाव् इव क्रुद्धौ तौ तथा राक्षसार्जुनौ। परस्परं गदाभ्यां तौ ताडयाम् आसतुर् भृशम्।

rudrakālāv iva kruddhau tau tathā rākṣasārjunau. parasparaṃ gadābhyāṃ tau tāḍayām āsatur bhṛśam.

वज्रप्रहारान् अचला यथा घोरान् विषेहिरे। गदाप्रहारांस् तद्वत् तौ सहेते नरराक्षसौ।

vajraprahārān acalā yathā ghorān viṣehire. gadāprahārāṃs tadvat tau sahete nararākṣasau.

यथाशनिरवेभ्यस् तु जायते वै प्रतिश्रुतिः। तथा ताभ्यां गदापातैर् दिशः सर्वाः प्रतिश्रुताः।

yathāśaniravebhyas tu jāyate vai pratiśrutiḥ. tathā tābhyāṃ gadāpātair diśaḥ sarvāḥ pratiśrutāḥ.

अर्जुनस्य गदा सा तु पात्यमानाहितोरसि। काञ्चनाभं नभश् चक्रे विद्युत्सौदामनी यथा।

arjunasya gadā sā tu pātyamānāhitorasi. kāñcanābhaṃ nabhaś cakre vidyutsaudāmanī yathā.

तथैव रावणेनापि पात्यमाना मुहुर् मुहुः। अर्जुनोरसि निर्भाति गदोल्केव महागिरौ।

tathaiva rāvaṇenāpi pātyamānā muhur muhuḥ. arjunorasi nirbhāti gadolkeva mahāgirau.

नार्जुनः खेदम् आप्नोति न राक्षसगणेश्वरः। समम् आसीत् तयोर् युद्धं यथा पूर्वं बलीन्द्रयोः।

nārjunaḥ khedam āpnoti na rākṣasagaṇeśvaraḥ. samam āsīt tayor yuddhaṃ yathā pūrvaṃ balīndrayoḥ.

शृङ्गैर् महर्षभौ यद्वद् दन्ताग्रैर् इव कुञ्जरौ। परस्परं विनिघ्नन्तौ नरराक्षससत्तमौ।

śṛṅgair maharṣabhau yadvad dantāgrair iva kuñjarau. parasparaṃ vinighnantau nararākṣasasattamau.

ततो ऽर्जुनेन क्रुद्धेन सर्वप्राणेन सा गदा। स्तनयोर् अन्तरे मुक्ता रावणस्य महाहवे।

tato 'rjunena kruddhena sarvaprāṇena sā gadā. stanayor antare muktā rāvaṇasya mahāhave.

वरदानकृतत्राणे सा गदा रावणोरसि। दुर्बलेव यथा सेना द्विधाभूतापतत् क्षितौ।

varadānakṛtatrāṇe sā gadā rāvaṇorasi. durbaleva yathā senā dvidhābhūtāpatat kṣitau.

स त्व् अर्जुनप्रमुक्तेन गदापातेन रावणः। अपासर्पद् धनुर्मात्रं निषसाद च निष्टनन्।

sa tv arjunapramuktena gadāpātena rāvaṇaḥ. apāsarpad dhanurmātraṃ niṣasāda ca niṣṭanan.

स विह्वलं तद् आलक्ष्य दशग्रीवं ततो ऽर्जुनः। सहसा प्रतिजग्राह गरुत्मान् इव पन्नगम्।

sa vihvalaṃ tad ālakṣya daśagrīvaṃ tato 'rjunaḥ. sahasā pratijagrāha garutmān iva pannagam.

स तं बाहुसहस्रेण बलाद् गृह्य दशाननम्। बबन्ध बलवान् राजा बलिं नारायणो यथा।

sa taṃ bāhusahasreṇa balād gṛhya daśānanam. babandha balavān rājā baliṃ nārāyaṇo yathā.

बध्यमाने दशग्रीवे सिद्धचारणदेवताः। साध्वीति वादिनः पुष्पैः किरन्त्य् अर्जुनमूर्धनि।

badhyamāne daśagrīve siddhacāraṇadevatāḥ. sādhvīti vādinaḥ puṣpaiḥ kiranty arjunamūrdhani.

व्याघ्रो मृगम् इवादाय सिंहराड् इव दन्तिनम्। ररास हैहयो राजा हर्षाद् अम्बुदवन् मुहुः।

vyāghro mṛgam ivādāya siṃharāḍ iva dantinam. rarāsa haihayo rājā harṣād ambudavan muhuḥ.

प्रहस्तस् तु समाश्वस्तो दृष्ट्वा बद्धं दशाननम्। सह तै राकसैः क्रुद्ध अभिदुद्राव पार्थिवम्।

prahastas tu samāśvasto dṛṣṭvā baddhaṃ daśānanam. saha tai rākasaiḥ kruddha abhidudrāva pārthivam.

नक्तंचराणां वेगस् तु तेषाम् आपततां बभौ। उद्धृत आतपापाये समुद्राणाम् इवाद्भुतः।

naktaṃcarāṇāṃ vegas tu teṣām āpatatāṃ babhau. uddhṛta ātapāpāye samudrāṇām ivādbhutaḥ.

मुञ्च मुञ्चेति भाषन्तस् तिष्ठ तिष्ठेति चासकृत्। मुसलानि च शूलानि उत्ससर्जुस् तदार्जुने।

muñca muñceti bhāṣantas tiṣṭha tiṣṭheti cāsakṛt. musalāni ca śūlāni utsasarjus tadārjune.

अप्राप्तान्य् एव तान्य् आशु असंभ्रान्तस् तदार्जुनः। आयुधान्य् अमरारीणां जग्राह रिपुसूदनः।

aprāptāny eva tāny āśu asaṃbhrāntas tadārjunaḥ. āyudhāny amarārīṇāṃ jagrāha ripusūdanaḥ.

ततस् तैर् एव रक्षांसि दुर्धरैः प्रवरायुधैः। भित्त्वा विद्रावयाम् आस वायुर् अम्बुधरान् इव।

tatas tair eva rakṣāṃsi durdharaiḥ pravarāyudhaiḥ. bhittvā vidrāvayām āsa vāyur ambudharān iva.

राक्षसांस् त्रासयित्वा तु कार्तवीर्यार्जुनस् तदा। रावणं गृह्य नगरं प्रविवेश सुहृद्वृतः।

rākṣasāṃs trāsayitvā tu kārtavīryārjunas tadā. rāvaṇaṃ gṛhya nagaraṃ praviveśa suhṛdvṛtaḥ.

स कीर्यमाणः कुसुमाक्षतोत्करैर् द्विजैः सपौरैः पुरुहूतसंनिभः। तदार्जुनः संप्रविवेश तां पुरीं बलिं निगृह्यैव सहस्रलोचनः।

sa kīryamāṇaḥ kusumākṣatotkarair dvijaiḥ sapauraiḥ puruhūtasaṃnibhaḥ. tadārjunaḥ saṃpraviveśa tāṃ purīṃ baliṃ nigṛhyaiva sahasralocanaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...