रामायण 7.23 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←उत्तर काण्ड

←अध्याय 23→

[rm-7-23] • 46 श्लोकाः

स तु जित्वा दशग्रीवो यमं त्रिदशपुंगवम्। रावणस् तु जयश्लाघी स्वसहायान् ददर्श ह।

sa tu jitvā daśagrīvo yamaṃ tridaśapuṃgavam. rāvaṇas tu jayaślāghī svasahāyān dadarśa ha.

जयेन वर्धयित्वा च मारीचप्रमुखास् ततः। पुष्पकं भेजिरे सर्वे सान्त्विता रवणेन ह।

jayena vardhayitvā ca mārīcapramukhās tataḥ. puṣpakaṃ bhejire sarve sāntvitā ravaṇena ha.

ततो रसातलं हृष्टः प्रविष्टः पयसो निधिम्। दैत्योरग गणाध्युष्टं वरुणेन सुरक्षितम्।

tato rasātalaṃ hṛṣṭaḥ praviṣṭaḥ payaso nidhim. daityoraga gaṇādhyuṣṭaṃ varuṇena surakṣitam.

स तु भोगवतीं गत्वा पुरीं वासुकिपालिताम्। स्थाप्य नागान् वशे कृत्वा ययौ मणिमतीं पुरीम्।

sa tu bhogavatīṃ gatvā purīṃ vāsukipālitām. sthāpya nāgān vaśe kṛtvā yayau maṇimatīṃ purīm.

निवातकवचास् तत्र दैत्या लब्धवरा वसन्। राक्षसस् तान् समासाद्य युद्धेन समुपाह्वयत्।

nivātakavacās tatra daityā labdhavarā vasan. rākṣasas tān samāsādya yuddhena samupāhvayat.

ते तु सर्वे सुविक्रान्ता दैतेया बलशालिनः। नानाप्रहरणास् तत्र प्रयुद्धा युद्धदुर्मदाः।

te tu sarve suvikrāntā daiteyā balaśālinaḥ. nānāpraharaṇās tatra prayuddhā yuddhadurmadāḥ.

तेषां तु युध्यमानानां साग्रः संवत्सरो गतः। न चान्यतरयोस् तत्र विजयो वा क्षयो ऽपि वा।

teṣāṃ tu yudhyamānānāṃ sāgraḥ saṃvatsaro gataḥ. na cānyatarayos tatra vijayo vā kṣayo 'pi vā.

ततः पितामहस् तत्र त्रैलोक्यगतिर् अव्ययः। आजगाम द्रुतं देवो विमानवरम् आस्थितः।

tataḥ pitāmahas tatra trailokyagatir avyayaḥ. ājagāma drutaṃ devo vimānavaram āsthitaḥ.

निवातकवचानां तु निवार्य रणकर्म तत्। वृद्धः पितामहो वाक्यम् उवाच विदितार्थवत्।

nivātakavacānāṃ tu nivārya raṇakarma tat. vṛddhaḥ pitāmaho vākyam uvāca viditārthavat.

न ह्य् अयं रावणो युद्धे शक्यो जेतुं सुरासुरैः। न भवन्तः क्षयं नेतुं शक्याः सेन्द्रैः सुरासुरैः।

na hy ayaṃ rāvaṇo yuddhe śakyo jetuṃ surāsuraiḥ. na bhavantaḥ kṣayaṃ netuṃ śakyāḥ sendraiḥ surāsuraiḥ.

राक्षसस्य सखित्वं वै भवद्भिः सह रोचते। अविभक्ता हि सर्वार्थाः सुहृदां नात्र संशयः।

rākṣasasya sakhitvaṃ vai bhavadbhiḥ saha rocate. avibhaktā hi sarvārthāḥ suhṛdāṃ nātra saṃśayaḥ.

ततो ऽग्निसाक्षिकं सख्यं कृतवांस् तत्र रावणः। निवातकवचैः सार्धं प्रीतिमान् अभवत् तदा।

tato 'gnisākṣikaṃ sakhyaṃ kṛtavāṃs tatra rāvaṇaḥ. nivātakavacaiḥ sārdhaṃ prītimān abhavat tadā.

अर्चितस् तैर् यथान्यायं संवत्सरसुखोषितः। स्वपुरान् निर्विशेषं च पूजां प्राप्तो दशाननः।

arcitas tair yathānyāyaṃ saṃvatsarasukhoṣitaḥ. svapurān nirviśeṣaṃ ca pūjāṃ prāpto daśānanaḥ.

स तूपधार्य मायानां शतम् एकोनम् आत्मवान्। सलिलेन्द्रपुरान्वेषी स बभ्राम रसातलम्।

sa tūpadhārya māyānāṃ śatam ekonam ātmavān. salilendrapurānveṣī sa babhrāma rasātalam.

ततो ऽश्मनगरं नाम कालकेयाभिरक्षितम्। तं विजित्य मुहूर्तेन जघ्ने दैत्यांश् चतुःशतम्।

tato 'śmanagaraṃ nāma kālakeyābhirakṣitam. taṃ vijitya muhūrtena jaghne daityāṃś catuḥśatam.

ततः पाण्डुरमेघाभं कैलासम् इव संस्थितम्। वरुणस्यालयं दिव्यम् अपश्यद् राक्षसाधिपः।

tataḥ pāṇḍurameghābhaṃ kailāsam iva saṃsthitam. varuṇasyālayaṃ divyam apaśyad rākṣasādhipaḥ.

क्षरन्तीं च पयो नित्यं सुरभिं गाम् अवस्थिताम्। यस्याः पयोविनिष्यन्दात् क्षीरोदो नाम सागरः।

kṣarantīṃ ca payo nityaṃ surabhiṃ gām avasthitām. yasyāḥ payoviniṣyandāt kṣīrodo nāma sāgaraḥ.

यस्माच् चन्द्रः प्रभवति शीतरश्मिः प्रजाहितः। यं समासाद्य जीवन्ति फेनपाः परमर्षयः। अमृतं यत्र चोत्पन्नं सुरा चापि सुराशिनाम्।

yasmāc candraḥ prabhavati śītaraśmiḥ prajāhitaḥ. yaṃ samāsādya jīvanti phenapāḥ paramarṣayaḥ. amṛtaṃ yatra cotpannaṃ surā cāpi surāśinām.

यां ब्रुवन्ति नरा लोके सुरभिं नाम नामतः। प्रदक्षिणं तु तां कृत्वा रावणः परमाद्भुताम्। प्रविवेश महाघोरं गुप्तं बहुविधैर् बलैः।

yāṃ bruvanti narā loke surabhiṃ nāma nāmataḥ. pradakṣiṇaṃ tu tāṃ kṛtvā rāvaṇaḥ paramādbhutām. praviveśa mahāghoraṃ guptaṃ bahuvidhair balaiḥ.

ततो धाराशताकीर्णं शारदाभ्रनिभं तदा। नित्यप्रहृष्टं ददृशे वरुणस्य गृहोत्तमम्।

tato dhārāśatākīrṇaṃ śāradābhranibhaṃ tadā. nityaprahṛṣṭaṃ dadṛśe varuṇasya gṛhottamam.

ततो हत्वा बलाध्यक्षान् समरे तैश् च ताडितः। अब्रवीत् क्व गतो यो वो राजा शीघ्रं निवेद्यताम्।

tato hatvā balādhyakṣān samare taiś ca tāḍitaḥ. abravīt kva gato yo vo rājā śīghraṃ nivedyatām.

युद्धार्थी रावणः प्राप्तस् तस्य युद्धं प्रदीयताम्। वद वा न भयं ते ऽस्ति निर्जितो ऽस्मीति साञ्जलिः।

yuddhārthī rāvaṇaḥ prāptas tasya yuddhaṃ pradīyatām. vada vā na bhayaṃ te 'sti nirjito 'smīti sāñjaliḥ.

एतस्मिन्न् अन्तरे क्रुद्धा वरुणस्य महात्मनः। पुत्राः पौत्राश् च निष्क्रामन् गौश् च पुष्कर एव च।

etasminn antare kruddhā varuṇasya mahātmanaḥ. putrāḥ pautrāś ca niṣkrāman gauś ca puṣkara eva ca.

ते तु वीर्यगुणोपेता बलैः परिवृताः स्वकैः। युक्त्वा रथान् कामगमान् उद्यद्भास्करवर्चसः।

te tu vīryaguṇopetā balaiḥ parivṛtāḥ svakaiḥ. yuktvā rathān kāmagamān udyadbhāskaravarcasaḥ.

ततो युद्धं समभवद् दारुणं लोमहर्षणम्। सलिलेन्द्रस्य पुत्राणां रावणस्य च रक्षसः।

tato yuddhaṃ samabhavad dāruṇaṃ lomaharṣaṇam. salilendrasya putrāṇāṃ rāvaṇasya ca rakṣasaḥ.

अमात्यैस् तु महावीर्यैर् दशग्रीवस्य रक्षसः। वारुणं तद् बलं कृत्स्नं क्षणेन विनिपातितम्।

amātyais tu mahāvīryair daśagrīvasya rakṣasaḥ. vāruṇaṃ tad balaṃ kṛtsnaṃ kṣaṇena vinipātitam.

समीक्ष्य स्वबलं संख्ये वरुणस्या सुतास् तदा। अर्दिताः शरजालेन निवृत्ता रणकर्मणः।

samīkṣya svabalaṃ saṃkhye varuṇasyā sutās tadā. arditāḥ śarajālena nivṛttā raṇakarmaṇaḥ.

महीतलगतास् ते तु रावणं दृश्य पुष्पके। आकाशम् आशु विविशुः स्यन्दनैः शीघ्रगामिभिः।

mahītalagatās te tu rāvaṇaṃ dṛśya puṣpake. ākāśam āśu viviśuḥ syandanaiḥ śīghragāmibhiḥ.

महद् आसीत् ततस् तेषां तुल्यं स्थानम् अवाप्य तत्। आकाशयुद्धं तुमुलं देवदानवयोर् इव।

mahad āsīt tatas teṣāṃ tulyaṃ sthānam avāpya tat. ākāśayuddhaṃ tumulaṃ devadānavayor iva.

ततस् ते रावणं युद्धे शरैः पावकसंनिभैः। विमुखीकृत्य संहृष्टा विनेदुर् विविधान् रवान्।

tatas te rāvaṇaṃ yuddhe śaraiḥ pāvakasaṃnibhaiḥ. vimukhīkṛtya saṃhṛṣṭā vinedur vividhān ravān.

ततो महोदरः क्रुद्धो राजानं दृश्य धर्षितम्। त्यक्त्वा मृत्युभयं वीरो युद्धकाङ्क्षी व्यलोकयत्।

tato mahodaraḥ kruddho rājānaṃ dṛśya dharṣitam. tyaktvā mṛtyubhayaṃ vīro yuddhakāṅkṣī vyalokayat.

तेन तेषां हया ये च कामगाः पवनोपमाः। महोदरेण गदया हतास् ते प्रययुः क्षितिम्।

tena teṣāṃ hayā ye ca kāmagāḥ pavanopamāḥ. mahodareṇa gadayā hatās te prayayuḥ kṣitim.

तेषां वरुणसूनूनां हत्वा योधान् हयांश् च तान्। मुमोचाशु महानादं विरथान् प्रेक्ष्य तान् स्थितान्।

teṣāṃ varuṇasūnūnāṃ hatvā yodhān hayāṃś ca tān. mumocāśu mahānādaṃ virathān prekṣya tān sthitān.

ते तु तेषां रथाः साश्वाः सह सारथिभिर् वरैः। महोदरेण निहताः पतिताः पृथिवीतले।

te tu teṣāṃ rathāḥ sāśvāḥ saha sārathibhir varaiḥ. mahodareṇa nihatāḥ patitāḥ pṛthivītale.

ते तु त्यक्त्वा रथान् पुत्रा वरुणस्य महात्मनः। आकाशे विष्ठिताः शूराः स्वप्रभावान् न विव्यथुः।

te tu tyaktvā rathān putrā varuṇasya mahātmanaḥ. ākāśe viṣṭhitāḥ śūrāḥ svaprabhāvān na vivyathuḥ.

धनूंषि कृत्वा सज्यानि विनिर्भिद्य महोदरम्। रावणं समरे क्रुद्धाः सहिताः समभिद्रवन्।

dhanūṃṣi kṛtvā sajyāni vinirbhidya mahodaram. rāvaṇaṃ samare kruddhāḥ sahitāḥ samabhidravan.

ततः क्रुद्धो दशग्रीवः कालाग्निर् इव विष्ठितः। शरवर्षं महावेगं तेषां मर्मस्व् अपातयत्।

tataḥ kruddho daśagrīvaḥ kālāgnir iva viṣṭhitaḥ. śaravarṣaṃ mahāvegaṃ teṣāṃ marmasv apātayat.

मुसलानि विचित्राणि ततो भल्लशतानि च। पट्टसांश् चैव शक्तीश् च शतघ्नीस् तोमरांस् तथा। पातयाम् आस दुर्धर्षस् तेषाम् उपरि विष्ठितः।

musalāni vicitrāṇi tato bhallaśatāni ca. paṭṭasāṃś caiva śaktīś ca śataghnīs tomarāṃs tathā. pātayām āsa durdharṣas teṣām upari viṣṭhitaḥ.

अथ विद्धास् तु ते वीरा विनिष्पेतुः पदातयः।

atha viddhās tu te vīrā viniṣpetuḥ padātayaḥ.

ततो रक्षो महानादं मुक्त्वा हन्ति स्म वारुणान्। नानाप्रहरणैर् घोरैर् धारापातैर् इवाम्बुदः।

tato rakṣo mahānādaṃ muktvā hanti sma vāruṇān. nānāpraharaṇair ghorair dhārāpātair ivāmbudaḥ.

ततस् ते विमुखाः सर्वे पतिता धरणीतले। रणात् स्वपुरुषैः शीघ्रं गृहाण्य् एव प्रवेशिताः।

tatas te vimukhāḥ sarve patitā dharaṇītale. raṇāt svapuruṣaiḥ śīghraṃ gṛhāṇy eva praveśitāḥ.

तान् अब्रवीत् ततो रक्षो वरुणाय निवेद्यताम्। रावणं चाब्रवीन् मन्त्री प्रभासो नाम वारुणः।

tān abravīt tato rakṣo varuṇāya nivedyatām. rāvaṇaṃ cābravīn mantrī prabhāso nāma vāruṇaḥ.

गतः खलु महातेजा ब्रह्मलोकं जलेश्वरः। गान्धर्वं वरुणः श्रोतुं यं त्वम् आह्वयसे युधि।

gataḥ khalu mahātejā brahmalokaṃ jaleśvaraḥ. gāndharvaṃ varuṇaḥ śrotuṃ yaṃ tvam āhvayase yudhi.

तत् किं तव वृथा वीर परिश्राम्य गते नृपे। ये तु संनिहिता वीराः कुमारास् ते पराजिताः।

tat kiṃ tava vṛthā vīra pariśrāmya gate nṛpe. ye tu saṃnihitā vīrāḥ kumārās te parājitāḥ.

राक्षसेन्द्रस् तु तच् छ्रुत्वा नाम विश्राव्य चात्मनः। हर्षान् नादं विमुञ्चन् वै निष्क्रान्तो वरुणालयात्।

rākṣasendras tu tac chrutvā nāma viśrāvya cātmanaḥ. harṣān nādaṃ vimuñcan vai niṣkrānto varuṇālayāt.

आगतस् तु पथा येन तेनैव विनिवृत्य सः। लङ्काम् अभिमुखो रक्षो नभस्तलगतो ययौ।

āgatas tu pathā yena tenaiva vinivṛtya saḥ. laṅkām abhimukho rakṣo nabhastalagato yayau.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...