रामायण 6.23 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←युद्ध काण्ड→

←अध्याय 23→

[rm-6-23] • 42 श्लोकाः

सा सीता तच् छिरो दृष्ट्वा तच् च कार्मुकम् उत्तमम्। सुग्रीवप्रतिसंसर्गम् आख्यातं च हनूमता।

sā sītā tac chiro dṛṣṭvā tac ca kārmukam uttamam. sugrīvapratisaṃsargam ākhyātaṃ ca hanūmatā.

नयने मुखवर्णं च भर्तुस् तत् सदृशं मुखम्। केशान् केशान्तदेशं च तं च चूडामणिं शुभम्।

nayane mukhavarṇaṃ ca bhartus tat sadṛśaṃ mukham. keśān keśāntadeśaṃ ca taṃ ca cūḍāmaṇiṃ śubham.

एतैः सर्वैर् अभिज्ञानैर् अभिज्ञाय सुदुःखिता। विजगर्हे ऽथ कैकेयीं क्रोशन्ती कुररी यथा।

etaiḥ sarvair abhijñānair abhijñāya suduḥkhitā. vijagarhe 'tha kaikeyīṃ krośantī kurarī yathā.

सकामा भव कैकेयि हतो ऽयं कुलनन्दनः। कुलम् उत्सादितं सर्वं त्वया कलहशीलया।

sakāmā bhava kaikeyi hato 'yaṃ kulanandanaḥ. kulam utsāditaṃ sarvaṃ tvayā kalahaśīlayā.

आर्येण किं नु कैकेय्याः कृतं रामेण विप्रियम्। यद् गृहाच् चीरवसनस् तया प्रस्थापितो वनम्।

āryeṇa kiṃ nu kaikeyyāḥ kṛtaṃ rāmeṇa vipriyam. yad gṛhāc cīravasanas tayā prasthāpito vanam.

एवम् उक्त्वा तु वैदेही वेपमाना तपस्विनी। जगाम जगतीं बाला छिन्ना तु कदली यथा।

evam uktvā tu vaidehī vepamānā tapasvinī. jagāma jagatīṃ bālā chinnā tu kadalī yathā.

सा मुहूर्तात् समाश्वस्य प्रतिलभ्य च चेतनाम्। तच् छिरः समुपाघ्राय विललापायतेक्षणा।

sā muhūrtāt samāśvasya pratilabhya ca cetanām. tac chiraḥ samupāghrāya vilalāpāyatekṣaṇā.

हा हतास्मि महाबाहो वीरव्रतम् अनुव्रता। इमां ते पश्चिमावस्थां गतास्मि विधवा कृता।

hā hatāsmi mahābāho vīravratam anuvratā. imāṃ te paścimāvasthāṃ gatāsmi vidhavā kṛtā.

प्रथमं मरणं नार्या भर्तुर् वैगुण्यम् उच्यते। सुवृत्तः साधुवृत्तायाः संवृत्तस् त्वं ममाग्रतः।

prathamaṃ maraṇaṃ nāryā bhartur vaiguṇyam ucyate. suvṛttaḥ sādhuvṛttāyāḥ saṃvṛttas tvaṃ mamāgrataḥ.

दुःखाद् दुःखं प्रपन्नाया मग्नायाः शोकसागरे। यो हि माम् उद्यतस् त्रातुं सो ऽपि त्वं विनिपातितः।

duḥkhād duḥkhaṃ prapannāyā magnāyāḥ śokasāgare. yo hi mām udyatas trātuṃ so 'pi tvaṃ vinipātitaḥ.

सा श्वश्रूर् मम कौसल्या त्वया पुत्रेण राघव। वत्सेनेव यथा धेनुर् विवत्सा वत्सला कृता।

sā śvaśrūr mama kausalyā tvayā putreṇa rāghava. vatseneva yathā dhenur vivatsā vatsalā kṛtā.

आदिष्टं दीर्घम् आयुस् ते यैर् अचिन्त्यपराक्रम। अनृतं वचनं तेषाम् अल्पायुर् असि राघव।

ādiṣṭaṃ dīrgham āyus te yair acintyaparākrama. anṛtaṃ vacanaṃ teṣām alpāyur asi rāghava.

अथ वा नश्यति प्रज्ञा प्राज्ञस्यापि सतस् तव। पचत्य् एनं तथा कालो भूतानां प्रभवो ह्य् अयम्।

atha vā naśyati prajñā prājñasyāpi satas tava. pacaty enaṃ tathā kālo bhūtānāṃ prabhavo hy ayam.

अदृष्टं मृत्युम् आपन्नः कस्मात् त्वं नयशास्त्रवित्। व्यसनानाम् उपायज्ञः कुशलो ह्य् असि वर्जने।

adṛṣṭaṃ mṛtyum āpannaḥ kasmāt tvaṃ nayaśāstravit. vyasanānām upāyajñaḥ kuśalo hy asi varjane.

तथा त्वं संपरिष्वज्य रौद्रयातिनृशंसया। कालरात्र्या मयाच्छिद्य हृतः कमललोचनः।

tathā tvaṃ saṃpariṣvajya raudrayātinṛśaṃsayā. kālarātryā mayācchidya hṛtaḥ kamalalocanaḥ.

उपशेषे महाबाहो मां विहाय तपस्विनीम्। प्रियाम् इव शुभां नारीं पृथिवीं पुरुषर्षभ।

upaśeṣe mahābāho māṃ vihāya tapasvinīm. priyām iva śubhāṃ nārīṃ pṛthivīṃ puruṣarṣabha.

अर्चितं सततं यत्नाद् गन्धमाल्यैर् मया तव। इदं ते मत्प्रियं वीर धनुः काञ्चनभूषितम्।

arcitaṃ satataṃ yatnād gandhamālyair mayā tava. idaṃ te matpriyaṃ vīra dhanuḥ kāñcanabhūṣitam.

पित्रा दशरथेन त्वं श्वशुरेण ममानघ। पूर्वैश् च पितृभिः सार्धं नूनं स्वर्गे समागतः।

pitrā daśarathena tvaṃ śvaśureṇa mamānagha. pūrvaiś ca pitṛbhiḥ sārdhaṃ nūnaṃ svarge samāgataḥ.

दिवि नक्षत्रभूतस् त्वं महत् कर्म कृतं प्रियम्। पुण्यं राजर्षिवंशं त्वम् आत्मनः समुपेक्षसे।

divi nakṣatrabhūtas tvaṃ mahat karma kṛtaṃ priyam. puṇyaṃ rājarṣivaṃśaṃ tvam ātmanaḥ samupekṣase.

किं मान् न प्रेक्षसे राजन् किं मां न प्रतिभाषसे। बालां बालेन संप्राप्तां भार्यां मां सहचारिणीम्।

kiṃ mān na prekṣase rājan kiṃ māṃ na pratibhāṣase. bālāṃ bālena saṃprāptāṃ bhāryāṃ māṃ sahacāriṇīm.

संश्रुतं गृह्णता पाणिं चरिष्यामीति यत् त्वया। स्मर तन् मम काकुत्स्थ नय माम् अपि दुःखिताम्।

saṃśrutaṃ gṛhṇatā pāṇiṃ cariṣyāmīti yat tvayā. smara tan mama kākutstha naya mām api duḥkhitām.

कस्मान् माम् अपहाय त्वं गतो गतिमतां वर। अस्माल् लोकाद् अमुं लोकं त्यक्त्वा माम् इह दुःखिताम्।

kasmān mām apahāya tvaṃ gato gatimatāṃ vara. asmāl lokād amuṃ lokaṃ tyaktvā mām iha duḥkhitām.

कल्याणैर् उचितं यत् तत् परिष्वक्तं मयैव तु। क्रव्यादैस् तच् छरीरं ते नूनं विपरिकृष्यते।

kalyāṇair ucitaṃ yat tat pariṣvaktaṃ mayaiva tu. kravyādais tac charīraṃ te nūnaṃ viparikṛṣyate.

अग्निष्टोमादिभिर् यज्ञैर् इष्टवान् आप्तदक्षिणैः। अग्निहोत्रेण संस्कारं केन त्वं तु न लप्स्यसे।

agniṣṭomādibhir yajñair iṣṭavān āptadakṣiṇaiḥ. agnihotreṇa saṃskāraṃ kena tvaṃ tu na lapsyase.

प्रव्रज्याम् उपपन्नानां त्रयाणाम् एकम् आगतम्। परिप्रक्ष्यति कौसल्या लक्ष्मणं शोकलालसा।

pravrajyām upapannānāṃ trayāṇām ekam āgatam. pariprakṣyati kausalyā lakṣmaṇaṃ śokalālasā.

स तस्याः परिपृच्छन्त्या वधं मित्रबलस्य ते। तव चाख्यास्यते नूनं निशायां राक्षसैर् वधम्।

sa tasyāḥ paripṛcchantyā vadhaṃ mitrabalasya te. tava cākhyāsyate nūnaṃ niśāyāṃ rākṣasair vadham.

सा त्वां सुप्तं हतं श्रुत्वा मां च रक्षोगृहं गताम्। हृदयेन विदीर्णेन न भविष्यति राघव।

sā tvāṃ suptaṃ hataṃ śrutvā māṃ ca rakṣogṛhaṃ gatām. hṛdayena vidīrṇena na bhaviṣyati rāghava.

साधु पातय मां क्षिप्रं रामस्योपरि रावणः। समानय पतिं पत्न्या कुरु कल्याणम् उत्तमम्।

sādhu pātaya māṃ kṣipraṃ rāmasyopari rāvaṇaḥ. samānaya patiṃ patnyā kuru kalyāṇam uttamam.

शिरसा मे शिरश् चास्य कायं कायेन योजय। रावणानुगमिष्यामि गतिं भर्तुर् महात्मनः। मुहूर्तम् अपि नेच्छामि जीवितुं पापजीविना।

śirasā me śiraś cāsya kāyaṃ kāyena yojaya. rāvaṇānugamiṣyāmi gatiṃ bhartur mahātmanaḥ. muhūrtam api necchāmi jīvituṃ pāpajīvinā.

श्रुतं मया वेदविदां ब्राह्मणानां पितुर् गृहे। यासां स्त्रीणां प्रियो भर्ता तासां लोका महोदयाः।

śrutaṃ mayā vedavidāṃ brāhmaṇānāṃ pitur gṛhe. yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā tāsāṃ lokā mahodayāḥ.

क्षमा यस्मिन् दमस् त्यागः सत्यं धर्मः कृतज्ञता। अहिंसा चैव भूतानां तम् ऋते का गतिर् मम।

kṣamā yasmin damas tyāgaḥ satyaṃ dharmaḥ kṛtajñatā. ahiṃsā caiva bhūtānāṃ tam ṛte kā gatir mama.

इति सा दुःखसंतप्ता विललापायतेक्षणा। भर्तुः शिरो धनुस् तत्र समीक्ष्य जनकात्मजा।

iti sā duḥkhasaṃtaptā vilalāpāyatekṣaṇā. bhartuḥ śiro dhanus tatra samīkṣya janakātmajā.

एवं लालप्यमानायां सीतायां तत्र राक्षसः। अभिचक्राम भर्तारम् अनीकस्थः कृताञ्जलिः।

evaṃ lālapyamānāyāṃ sītāyāṃ tatra rākṣasaḥ. abhicakrāma bhartāram anīkasthaḥ kṛtāñjaliḥ.

विजयस्वार्यपुत्रेति सो ऽभिवाद्य प्रसाद्य च। न्यवेदयद् अनुप्राप्तं प्रहस्तं वाहिनीपतिम्।

vijayasvāryaputreti so 'bhivādya prasādya ca. nyavedayad anuprāptaṃ prahastaṃ vāhinīpatim.

अमात्यैः सहितः सर्वैः प्रहस्तः समुपस्थितः। किं चिद् आत्ययिकं कार्यं तेषां त्वं दर्शनं कुरु।

amātyaiḥ sahitaḥ sarvaiḥ prahastaḥ samupasthitaḥ. kiṃ cid ātyayikaṃ kāryaṃ teṣāṃ tvaṃ darśanaṃ kuru.

एतच् छ्रुत्वा दशग्रीवो राक्षसप्रतिवेदितम्। अशोकवनिकां त्यक्त्वा मन्त्रिणां दर्शनं ययौ।

etac chrutvā daśagrīvo rākṣasaprativeditam. aśokavanikāṃ tyaktvā mantriṇāṃ darśanaṃ yayau.

स तु सर्वं समर्थ्यैव मन्त्रिभिः कृत्यम् आत्मनः। सभां प्रविश्य विदधे विदित्वा रामविक्रमम्।

sa tu sarvaṃ samarthyaiva mantribhiḥ kṛtyam ātmanaḥ. sabhāṃ praviśya vidadhe viditvā rāmavikramam.

अन्तर्धानं तु तच् छीर्षं तच् च कार्मुकम् उत्तमम्। जगाम रावणस्यैव निर्याणसमनन्तरम्।

antardhānaṃ tu tac chīrṣaṃ tac ca kārmukam uttamam. jagāma rāvaṇasyaiva niryāṇasamanantaram.

राक्षसेन्द्रस् तु तैः सार्धं मन्त्रिभिर् भीमविक्रमैः। समर्थयाम् आस तदा रामकार्यविनिश्चयम्।

rākṣasendras tu taiḥ sārdhaṃ mantribhir bhīmavikramaiḥ. samarthayām āsa tadā rāmakāryaviniścayam.

अविदूरस्थितान् सर्वान् बलाध्यक्षान् हितैषिणः। अब्रवीत् कालसदृशो रावणो राक्षसाधिपः।

avidūrasthitān sarvān balādhyakṣān hitaiṣiṇaḥ. abravīt kālasadṛśo rāvaṇo rākṣasādhipaḥ.

शीघ्रं भेरीनिनादेन स्फुटकोणाहतेन मे। समानयध्वं सैन्यानि वक्तव्यं च न कारणम्।

śīghraṃ bherīninādena sphuṭakoṇāhatena me. samānayadhvaṃ sainyāni vaktavyaṃ ca na kāraṇam.

ततस् तथेति प्रतिगृह्य तद् वचो बलाधिपास् ते महद् आत्मनो बलम्। समानयंश् चैव समागतं च ते न्यवेदयन् भर्तरि युद्धकाङ्क्षिणि।

tatas tatheti pratigṛhya tad vaco balādhipās te mahad ātmano balam. samānayaṃś caiva samāgataṃ ca te nyavedayan bhartari yuddhakāṅkṣiṇi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...