रामायण 5.13 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←सुन्दर काण्ड→

←अध्याय 13→

[rm-5-13] • 52 श्लोकाः

स वीक्षमाणस् तत्रस्थो मार्गमाणश् च मैथिलीम्। अवेक्षमाणश् च महीं सर्वां ताम् अन्ववैक्षत।

sa vīkṣamāṇas tatrastho mārgamāṇaś ca maithilīm. avekṣamāṇaś ca mahīṃ sarvāṃ tām anvavaikṣata.

सन्तान कलताभिश् च पादपैर् उपशोभिताम्। दिव्यगन्धरसोपेतां सर्वतः समलंकृताम्।

santāna kalatābhiś ca pādapair upaśobhitām. divyagandharasopetāṃ sarvataḥ samalaṃkṛtām.

तां स नन्दनसंकाशां मृगपक्षिभिर् आवृताम्। हर्म्यप्रासादसंबाधां कोकिलाकुलनिःस्वनाम्।

tāṃ sa nandanasaṃkāśāṃ mṛgapakṣibhir āvṛtām. harmyaprāsādasaṃbādhāṃ kokilākulaniḥsvanām.

काञ्चनोत्पलपद्माभिर् वापीभिर् उपशोभिताम्। बह्वासनकुथोपेतां बहुभूमिगृहायुताम्।

kāñcanotpalapadmābhir vāpībhir upaśobhitām. bahvāsanakuthopetāṃ bahubhūmigṛhāyutām.

सर्वर्तुकुसुमै रम्यैः फलवद्भिश् च पादपैः। पुष्पितानाम् अशोकानां श्रिया सूर्योदयप्रभाम्।

sarvartukusumai ramyaiḥ phalavadbhiś ca pādapaiḥ. puṣpitānām aśokānāṃ śriyā sūryodayaprabhām.

प्रदीप्ताम् इव तत्रस्थो मारुतिः समुदैक्षत। निष्पत्रशाखां विहगैः क्रियमाणाम् इवासकृत्। विनिष्पतद्भिः शतशश् चित्रैः पुष्पावतंसकैः।

pradīptām iva tatrastho mārutiḥ samudaikṣata. niṣpatraśākhāṃ vihagaiḥ kriyamāṇām ivāsakṛt. viniṣpatadbhiḥ śataśaś citraiḥ puṣpāvataṃsakaiḥ.

आमूलपुष्पनिचितैर् अशोकैः शोकनाशनैः। पुष्पभारातिभारैश् च स्पृशद्भिर् इव मेदिनीम्।

āmūlapuṣpanicitair aśokaiḥ śokanāśanaiḥ. puṣpabhārātibhāraiś ca spṛśadbhir iva medinīm.

कर्णिकारैः कुसुमितैः किंशुकैश् च सुपुष्पितैः। स देशः प्रभया तेषां प्रदीप्त इव सर्वतः।

karṇikāraiḥ kusumitaiḥ kiṃśukaiś ca supuṣpitaiḥ. sa deśaḥ prabhayā teṣāṃ pradīpta iva sarvataḥ.

पुंनागाः सप्तपर्णाश् च चम्पकोद्दालकास् तथा। विवृद्धमूला बहवः शोभन्ते स्म सुपुष्पिताः।

puṃnāgāḥ saptaparṇāś ca campakoddālakās tathā. vivṛddhamūlā bahavaḥ śobhante sma supuṣpitāḥ.

शातकुम्भनिभाः के चित् के चिद् अग्निशिखोपमाः। नीलाञ्जननिभाः के चित् तत्राशोकाः सहस्रशः।

śātakumbhanibhāḥ ke cit ke cid agniśikhopamāḥ. nīlāñjananibhāḥ ke cit tatrāśokāḥ sahasraśaḥ.

नन्दनं विविधोद्यानं चित्रं चैत्ररथं यथा। अतिवृत्तम् इवाचिन्त्यं दिव्यं रम्यं श्रिया वृतम्।

nandanaṃ vividhodyānaṃ citraṃ caitrarathaṃ yathā. ativṛttam ivācintyaṃ divyaṃ ramyaṃ śriyā vṛtam.

द्वितीयम् इव चाकाशं पुष्पज्योतिर्गणायुतम्। पुष्परत्नशतैश् चित्रं पञ्चमं सागरं यथा।

dvitīyam iva cākāśaṃ puṣpajyotirgaṇāyutam. puṣparatnaśataiś citraṃ pañcamaṃ sāgaraṃ yathā.

सर्वर्तुपुष्पैर् निचितं पादपैर् मधुगन्धिभिः। नानानिनादैर् उद्यानं रम्यं मृगगणैर् द्विजैः।

sarvartupuṣpair nicitaṃ pādapair madhugandhibhiḥ. nānāninādair udyānaṃ ramyaṃ mṛgagaṇair dvijaiḥ.

अनेकगन्धप्रवहं पुण्यगन्धं मनोरमम्। शैलेन्द्रम् इव गन्धाढ्यं द्वितीयं गन्धमादनम्।

anekagandhapravahaṃ puṇyagandhaṃ manoramam. śailendram iva gandhāḍhyaṃ dvitīyaṃ gandhamādanam.

अशोकवनिकायां तु तस्यां वानरपुंगवः। स ददर्शाविदूरस्थं चैत्यप्रासादम् ऊर्जितम्।

aśokavanikāyāṃ tu tasyāṃ vānarapuṃgavaḥ. sa dadarśāvidūrasthaṃ caityaprāsādam ūrjitam.

मध्ये स्तम्भसहस्रेण स्थितं कैलासपाण्डुरम्। प्रवालकृतसोपानं तप्तकाञ्चनवेदिकम्।

madhye stambhasahasreṇa sthitaṃ kailāsapāṇḍuram. pravālakṛtasopānaṃ taptakāñcanavedikam.

मुष्णन्तम् इव चक्षूंषि द्योतमानम् इव श्रिया। विमलं प्रांशुभावत्वाद् उल्लिखन्तम् इवाम्बरम्।

muṣṇantam iva cakṣūṃṣi dyotamānam iva śriyā. vimalaṃ prāṃśubhāvatvād ullikhantam ivāmbaram.

ततो मलिनसंवीतां राक्षसीभिः समावृताम्। उपवासकृशां दीनां निःश्वसान्तीं पुनः पुनः। ददर्श शुक्लपक्षादौ चन्द्ररेखाम् इवामलाम्।

tato malinasaṃvītāṃ rākṣasībhiḥ samāvṛtām. upavāsakṛśāṃ dīnāṃ niḥśvasāntīṃ punaḥ punaḥ. dadarśa śuklapakṣādau candrarekhām ivāmalām.

मन्दप्रख्यायमानेन रूपेण रुचिरप्रभाम्। पिनद्धां धूमजालेन शिखाम् इव विभावसोः।

mandaprakhyāyamānena rūpeṇa ruciraprabhām. pinaddhāṃ dhūmajālena śikhām iva vibhāvasoḥ.

पीतेनैकेन संवीतां क्लिष्टेनोत्तमवाससा। सपङ्काम् अनलंकारां विपद्माम् इव पद्मिनीम्।

pītenaikena saṃvītāṃ kliṣṭenottamavāsasā. sapaṅkām analaṃkārāṃ vipadmām iva padminīm.

व्रीडितां दुःखसंतप्तां परिम्लानां तपस्विनीम्। ग्रहेणाङ्गारकेणैव पीडिताम् इव रोहिणीम्।

vrīḍitāṃ duḥkhasaṃtaptāṃ parimlānāṃ tapasvinīm. graheṇāṅgārakeṇaiva pīḍitām iva rohiṇīm.

अश्रुपूर्णमुखीं दीनां कृशाम् अननशेन च। शोकध्यानपरां दीनां नित्यं दुःखपरायणाम्।

aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ kṛśām ananaśena ca. śokadhyānaparāṃ dīnāṃ nityaṃ duḥkhaparāyaṇām.

प्रियं जनम् अपश्यन्तीं पश्यन्तीं राक्षसीगणम्। स्वगणेन मृगीं हीनां श्वगणाभिवृताम् इव।

priyaṃ janam apaśyantīṃ paśyantīṃ rākṣasīgaṇam. svagaṇena mṛgīṃ hīnāṃ śvagaṇābhivṛtām iva.

नीलनागाभया वेण्या जघनं गतयैकया। सुखार्हां दुःखसंतप्तां व्यसनानाम् अकोदिवाम्।

nīlanāgābhayā veṇyā jaghanaṃ gatayaikayā. sukhārhāṃ duḥkhasaṃtaptāṃ vyasanānām akodivām.

तां समीक्ष्य विशालाक्षीम् अधिकं मलिनां कृशाम्। तर्कयाम् आस सीतेति कारणैर् उपपादिभिः।

tāṃ samīkṣya viśālākṣīm adhikaṃ malināṃ kṛśām. tarkayām āsa sīteti kāraṇair upapādibhiḥ.

ह्रियमाणा तदा तेन रक्षसा कामरूपिणा। यथारूपा हि दृष्टा वै तथारूपेयम् अङ्गना।

hriyamāṇā tadā tena rakṣasā kāmarūpiṇā. yathārūpā hi dṛṣṭā vai tathārūpeyam aṅganā.

पूर्णचन्द्राननां सुभ्रूं चारुवृत्तपयोधराम्। कुर्वन्तीं प्रभया देवीं सर्वा वितिमिरा दिशः।

pūrṇacandrānanāṃ subhrūṃ cāruvṛttapayodharām. kurvantīṃ prabhayā devīṃ sarvā vitimirā diśaḥ.

तां नीलकेशीं बिम्बौष्ठीं सुमध्यां सुप्रतिष्ठिताम्। सीतां पद्मपलाशाक्षीं मन्मथस्य रतिं यथा।

tāṃ nīlakeśīṃ bimbauṣṭhīṃ sumadhyāṃ supratiṣṭhitām. sītāṃ padmapalāśākṣīṃ manmathasya ratiṃ yathā.

इष्टां सर्वस्य जगतः पूर्णचन्द्रप्रभाम् इव। भूमौ सुतनुम् आसीनां नियताम् इव तापसीम्।

iṣṭāṃ sarvasya jagataḥ pūrṇacandraprabhām iva. bhūmau sutanum āsīnāṃ niyatām iva tāpasīm.

निःश्वासबहुलां भीरुं भुजगेन्द्रवधूम् इव। शोकजालेन महता विततेन न राजतीम्।

niḥśvāsabahulāṃ bhīruṃ bhujagendravadhūm iva. śokajālena mahatā vitatena na rājatīm.

संसक्तां धूमजालेन शिखाम् इव विभावसोः। तां स्मृतीम् इव संदिग्धाम् ऋद्धिं निपतिताम् इव।

saṃsaktāṃ dhūmajālena śikhām iva vibhāvasoḥ. tāṃ smṛtīm iva saṃdigdhām ṛddhiṃ nipatitām iva.

विहताम् इव च श्रद्धाम् आशां प्रतिहताम् इव। सोपसर्गां यथा सिद्धिं बुद्धिं सकलुषाम् इव।

vihatām iva ca śraddhām āśāṃ pratihatām iva. sopasargāṃ yathā siddhiṃ buddhiṃ sakaluṣām iva.

अभूतेनापवादेन कीर्तिं निपतिताम् इव। रामोपरोधव्यथितां रक्षोहरणकर्शिताम्।

abhūtenāpavādena kīrtiṃ nipatitām iva. rāmoparodhavyathitāṃ rakṣoharaṇakarśitām.

अबलां मृगशावाक्षीं वीक्षमाणां ततस् ततः। बाष्पाम्बुप्रतिपूर्णेन कृष्णवक्त्राक्षिपक्ष्मणा। वदनेनाप्रसन्नेन निःश्वसन्तीं पुनः पुनः।

abalāṃ mṛgaśāvākṣīṃ vīkṣamāṇāṃ tatas tataḥ. bāṣpāmbupratipūrṇena kṛṣṇavaktrākṣipakṣmaṇā. vadanenāprasannena niḥśvasantīṃ punaḥ punaḥ.

मलपङ्कधरां दीनां मण्डनार्हाम् अमण्डिताम्। प्रभां नक्षत्रराजस्य कालमेघैर् इवावृताम्।

malapaṅkadharāṃ dīnāṃ maṇḍanārhām amaṇḍitām. prabhāṃ nakṣatrarājasya kālameghair ivāvṛtām.

तस्य संदिदिहे बुद्धिर् मुहुः सीतां निरीक्ष्य तु। आम्नायानाम् अयोगेन विद्यां प्रशिथिलाम् इव।

tasya saṃdidihe buddhir muhuḥ sītāṃ nirīkṣya tu. āmnāyānām ayogena vidyāṃ praśithilām iva.

दुःखेन बुबुधे सीतां हनुमान् अनलंकृताम्। संस्कारेण यथाहीनां वाचम् अर्थान्तरं गताम्।

duḥkhena bubudhe sītāṃ hanumān analaṃkṛtām. saṃskāreṇa yathāhīnāṃ vācam arthāntaraṃ gatām.

तां समीक्ष्य विशालाक्षीं राजपुत्रीम् अनिन्दिताम्। तर्कयाम् आस सीतेति कारणैर् उपपादयन्।

tāṃ samīkṣya viśālākṣīṃ rājaputrīm aninditām. tarkayām āsa sīteti kāraṇair upapādayan.

वैदेह्या यानि चाङ्गेषु तदा रामो ऽन्वकीर्तयत्। तान्य् आभरणजालानि गात्रशोभीन्य् अलक्षयत्।

vaidehyā yāni cāṅgeṣu tadā rāmo 'nvakīrtayat. tāny ābharaṇajālāni gātraśobhīny alakṣayat.

सुकृतौ कर्णवेष्टौ च श्वदंष्ट्रौ च सुसंस्थितौ। मणिविद्रुमचित्राणि हस्तेष्व् आभरणानि च।

sukṛtau karṇaveṣṭau ca śvadaṃṣṭrau ca susaṃsthitau. maṇividrumacitrāṇi hasteṣv ābharaṇāni ca.

श्यामानि चिरयुक्तत्वात् तथा संस्थानवन्ति च। तान्य् एवैतानि मन्ये ऽहं यानि रामो ऽव्नकीर्तयत्।

śyāmāni cirayuktatvāt tathā saṃsthānavanti ca. tāny evaitāni manye 'haṃ yāni rāmo 'vnakīrtayat.

तत्र यान्य् अवहीनानि तान्य् अहं नोपलक्षये। यान्य् अस्या नावहीनानि तानीमानि न संशयः।

tatra yāny avahīnāni tāny ahaṃ nopalakṣaye. yāny asyā nāvahīnāni tānīmāni na saṃśayaḥ.

पीतं कनकपट्टाभं स्रस्तं तद् वसनं शुभम्। उत्तरीयं नगासक्तं तदा दृष्टं प्लवंगमैः।

pītaṃ kanakapaṭṭābhaṃ srastaṃ tad vasanaṃ śubham. uttarīyaṃ nagāsaktaṃ tadā dṛṣṭaṃ plavaṃgamaiḥ.

भूषणानि च मुख्यानि दृष्टानि धरणीतले। अनयैवापविद्धानि स्वनवन्ति महान्ति च।

bhūṣaṇāni ca mukhyāni dṛṣṭāni dharaṇītale. anayaivāpaviddhāni svanavanti mahānti ca.

इदं चिरगृहीतत्वाद् वसनं क्लिष्टवत्तरम्। तथा हि नूनं तद् वर्णं तथा श्रीमद् यथेतरत्।

idaṃ ciragṛhītatvād vasanaṃ kliṣṭavattaram. tathā hi nūnaṃ tad varṇaṃ tathā śrīmad yathetarat.

इयं कनकवर्णाङ्गी रामस्य महिषी प्रिया। प्रनष्टापि सती यस्य मनसो न प्रणश्यति।

iyaṃ kanakavarṇāṅgī rāmasya mahiṣī priyā. pranaṣṭāpi satī yasya manaso na praṇaśyati.

इयं सा यत् कृते रामश् चतुर्भिः परितप्यते। कारुण्येनानृशंस्येन शोकेन मदनेन च।

iyaṃ sā yat kṛte rāmaś caturbhiḥ paritapyate. kāruṇyenānṛśaṃsyena śokena madanena ca.

स्त्री प्रनष्टेति कारुण्याद् आश्रितेत्य् आनृशंस्यतः। पत्नी नष्टेति शोकेन प्रियेति मदनेन च।

strī pranaṣṭeti kāruṇyād āśritety ānṛśaṃsyataḥ. patnī naṣṭeti śokena priyeti madanena ca.

अस्या देव्या यथा रूपम् अङ्गप्रत्यङ्गसौष्ठवम्। रामस्य च यथारूपं तस्येयम् असितेक्षणा।

asyā devyā yathā rūpam aṅgapratyaṅgasauṣṭhavam. rāmasya ca yathārūpaṃ tasyeyam asitekṣaṇā.

अस्या देव्या मनस् तस्मिंस् तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम्। तेनेयं स च धर्मात्मा मुहूर्तम् अपि जीवति।

asyā devyā manas tasmiṃs tasya cāsyāṃ pratiṣṭhitam. teneyaṃ sa ca dharmātmā muhūrtam api jīvati.

दुष्करं कुरुते रामो य इमां मत्तकाशिनीम्। सीतां विना महाबाहुर् मुहूर्तम् अपि जीवति।

duṣkaraṃ kurute rāmo ya imāṃ mattakāśinīm. sītāṃ vinā mahābāhur muhūrtam api jīvati.

एवं सीतां तदा दृष्ट्वा हृष्टः पवनसंभवः। जगाम मनसा रामं प्रशशंस च तं प्रभुम्।

evaṃ sītāṃ tadā dṛṣṭvā hṛṣṭaḥ pavanasaṃbhavaḥ. jagāma manasā rāmaṃ praśaśaṃsa ca taṃ prabhum.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...