रामायण 4.11 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 11→

[rm-4-11] • 52 श्लोकाः

रामस्य वचनं श्रुत्वा हर्षपौरुषवर्धनम्। सुग्रीवः पूजयां चक्रे राघवं प्रशशंस च।

rāmasya vacanaṃ śrutvā harṣapauruṣavardhanam. sugrīvaḥ pūjayāṃ cakre rāghavaṃ praśaśaṃsa ca.

असंशयं प्रज्वलितैस् तीक्ष्णैर् मर्मातिगैः शरैः। त्वं दहेः कुपितो लोकान् युगान्त इव भास्करः।

asaṃśayaṃ prajvalitais tīkṣṇair marmātigaiḥ śaraiḥ. tvaṃ daheḥ kupito lokān yugānta iva bhāskaraḥ.

वालिनः पौरुषं यत् तद् यच् च वीर्यं धृतिश् च या। तन् ममैकमनाः श्रुत्वा विधत्स्व यदनन्तरम्।

vālinaḥ pauruṣaṃ yat tad yac ca vīryaṃ dhṛtiś ca yā. tan mamaikamanāḥ śrutvā vidhatsva yadanantaram.

समुद्रात् पश्चिमात् पूर्वं दक्षिणाद् अपि चोत्तरम्। क्रामत्य् अनुदिते सूर्ये वाली व्यपगतक्लमः।

samudrāt paścimāt pūrvaṃ dakṣiṇād api cottaram. krāmaty anudite sūrye vālī vyapagataklamaḥ.

अग्राण्य् आरुह्य शैलानां शिखराणि महान्त्य् अपि। ऊर्ध्वम् उत्क्षिप्य तरसा प्रतिगृह्णाति वीर्यवान्।

agrāṇy āruhya śailānāṃ śikharāṇi mahānty api. ūrdhvam utkṣipya tarasā pratigṛhṇāti vīryavān.

बहवः सारवन्तश् च वनेषु विविधा द्रुमाः। वालिना तरसा भग्ना बलं प्रथयतात्मनः।

bahavaḥ sāravantaś ca vaneṣu vividhā drumāḥ. vālinā tarasā bhagnā balaṃ prathayatātmanaḥ.

महिषो दुन्दुभिर् नाम कैलासशिखरप्रभः। बलं नागसहस्रस्य धारयाम् आस वीर्यवान्।

mahiṣo dundubhir nāma kailāsaśikharaprabhaḥ. balaṃ nāgasahasrasya dhārayām āsa vīryavān.

वीर्योत्सेकेन दुष्टात्मा वरदानाच् च मोहितः। जगाम स महाकायः समुद्रं सरितां पतिम्।

vīryotsekena duṣṭātmā varadānāc ca mohitaḥ. jagāma sa mahākāyaḥ samudraṃ saritāṃ patim.

ऊर्मिमन्तम् अतिक्रम्य सागरं रत्नसंचयम्। मम युद्धं प्रयच्छेति तम् उवाच महार्णवम्।

ūrmimantam atikramya sāgaraṃ ratnasaṃcayam. mama yuddhaṃ prayaccheti tam uvāca mahārṇavam.

ततः समुद्रो धर्मात्मा समुत्थाय महाबलः। अब्रवीद् वचनं राजन्न् असुरं कालचोदितम्।

tataḥ samudro dharmātmā samutthāya mahābalaḥ. abravīd vacanaṃ rājann asuraṃ kālacoditam.

समर्थो नास्मि ते दातुं युद्धं युद्धविशारद। श्रूयताम् अभिधास्यामि यस् ते युद्धं प्रदास्यति।

samartho nāsmi te dātuṃ yuddhaṃ yuddhaviśārada. śrūyatām abhidhāsyāmi yas te yuddhaṃ pradāsyati.

शैलराजो महारण्ये तपस्विशरणं परम्। शंकरश्वशुरो नाम्ना हिमवान् इति विश्रुतः।

śailarājo mahāraṇye tapasviśaraṇaṃ param. śaṃkaraśvaśuro nāmnā himavān iti viśrutaḥ.

गुहा प्रस्रवणोपेतो बहुकन्दरनिर्झरः। स समर्थस् तव प्रीतिम् अतुलां कर्तुम् आहवे।

guhā prasravaṇopeto bahukandaranirjharaḥ. sa samarthas tava prītim atulāṃ kartum āhave.

तं भीतम् इति विज्ञाय समुद्रम् असुरोत्तमः। हिमवद्वनम् आगच्छच् छरश् चापाद् इव च्युतः।

taṃ bhītam iti vijñāya samudram asurottamaḥ. himavadvanam āgacchac charaś cāpād iva cyutaḥ.

ततस् तस्य गिरेः श्वेता गजेन्द्रविपुलाः शिलाः। चिक्षेप बहुधा भूमौ दुन्दुभिर् विननाद च।

tatas tasya gireḥ śvetā gajendravipulāḥ śilāḥ. cikṣepa bahudhā bhūmau dundubhir vinanāda ca.

ततः श्वेताम्बुदाकारः सौम्यः प्रीतिकराकृतिः। हिमवान् अब्रवीद् वाक्यं स्व एव शिखरे स्थितः।

tataḥ śvetāmbudākāraḥ saumyaḥ prītikarākṛtiḥ. himavān abravīd vākyaṃ sva eva śikhare sthitaḥ.

क्लेष्टुम् अर्हसि मां न त्वं दुन्दुभे धर्मवत्सल। रणकर्मस्व् अकुशलस् तपस्विशरणं ह्य् अहम्।

kleṣṭum arhasi māṃ na tvaṃ dundubhe dharmavatsala. raṇakarmasv akuśalas tapasviśaraṇaṃ hy aham.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा गिरिराजस्य धीमतः। उवाच दुन्दुभिर् वाक्यं क्रोधात् संरक्तलोचनः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā girirājasya dhīmataḥ. uvāca dundubhir vākyaṃ krodhāt saṃraktalocanaḥ.

यदि युद्धे ऽसमर्थस् त्वं मद्भयाद् वा निरुद्यमः। तम् आचक्ष्व प्रदद्यान् मे यो ऽद्य युद्धं युयुत्सतः।

yadi yuddhe 'samarthas tvaṃ madbhayād vā nirudyamaḥ. tam ācakṣva pradadyān me yo 'dya yuddhaṃ yuyutsataḥ.

हिमवान् अब्रवीद् वाक्यं श्रुत्वा वाक्यविशारदः। अनुक्तपूर्वं धर्मात्मा क्रोधात् तम् असुरोत्तमम्।

himavān abravīd vākyaṃ śrutvā vākyaviśāradaḥ. anuktapūrvaṃ dharmātmā krodhāt tam asurottamam.

वाली नाम महाप्राज्ञः शक्रतुल्यपराक्रमः। अध्यास्ते वानरः श्रीमान् किष्किन्धाम् अतुलप्रभाम्।

vālī nāma mahāprājñaḥ śakratulyaparākramaḥ. adhyāste vānaraḥ śrīmān kiṣkindhām atulaprabhām.

स समर्थो महाप्राज्ञस् तव युद्धविशारदः। द्वन्द्वयुद्धं महद् दातुं नमुचेर् इव वासवः।

sa samartho mahāprājñas tava yuddhaviśāradaḥ. dvandvayuddhaṃ mahad dātuṃ namucer iva vāsavaḥ.

तं शीघ्रम् अभिगच्छ त्वं यदि युद्धम् इहेच्छसि। स हि दुर्धर्षणो नित्यं शूरः समरकर्मणि।

taṃ śīghram abhigaccha tvaṃ yadi yuddham ihecchasi. sa hi durdharṣaṇo nityaṃ śūraḥ samarakarmaṇi.

श्रुत्वा हिमवतो वाक्यं क्रोधाविष्टः स दुन्दुभिः। जगाम तां पुरीं तस्य किष्किन्धां वालिनस् तदा।

śrutvā himavato vākyaṃ krodhāviṣṭaḥ sa dundubhiḥ. jagāma tāṃ purīṃ tasya kiṣkindhāṃ vālinas tadā.

धारयन् माहिषं रूपं तीक्ष्णशृङ्गो भयावहः। प्रावृषीव महामेघस् तोयपूर्णो नभस्तले।

dhārayan māhiṣaṃ rūpaṃ tīkṣṇaśṛṅgo bhayāvahaḥ. prāvṛṣīva mahāmeghas toyapūrṇo nabhastale.

ततस् तु द्वारम् आगम्य किष्किन्धाया महाबलः। ननर्द कम्पयन् भूमिं दुन्दुभिर् दुन्दुभिर् यथा।

tatas tu dvāram āgamya kiṣkindhāyā mahābalaḥ. nanarda kampayan bhūmiṃ dundubhir dundubhir yathā.

समीपजान् द्रुमान् भञ्जन् वसुधां दारयन् खुरैः। विषाणेनोल्लेखन् दर्पात् तद्द्वारं द्विरदो यथा।

samīpajān drumān bhañjan vasudhāṃ dārayan khuraiḥ. viṣāṇenollekhan darpāt taddvāraṃ dvirado yathā.

अन्तःपुरगतो वाली श्रुत्वा शब्दम् अमर्षणः। निष्पपात सह स्त्रीभिस् ताराभिर् इव चन्द्रमाः।

antaḥpuragato vālī śrutvā śabdam amarṣaṇaḥ. niṣpapāta saha strībhis tārābhir iva candramāḥ.

मितं व्यक्ताक्षरपदं तम् उवाच स दुन्दुभिम्। हरीणाम् ईश्वरो वाली सर्वेषां वनचारिणाम्।

mitaṃ vyaktākṣarapadaṃ tam uvāca sa dundubhim. harīṇām īśvaro vālī sarveṣāṃ vanacāriṇām.

किमर्थं नगरद्वारम् इदं रुद्ध्वा विनर्दसि। दुन्दुभे विदितो मे ऽसि रक्ष प्राणान् महाबल।

kimarthaṃ nagaradvāram idaṃ ruddhvā vinardasi. dundubhe vidito me 'si rakṣa prāṇān mahābala.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा वानरेन्द्रस्य धीमतः। उवाच दुन्दुभिर् वाक्यं क्रोधात् संरक्तलोचनः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā vānarendrasya dhīmataḥ. uvāca dundubhir vākyaṃ krodhāt saṃraktalocanaḥ.

न त्वं स्त्रीसंनिधौ वीर वचनं वक्तुम् अर्हसि। मम युद्धं प्रयच्छ त्वं ततो ज्ञास्यामि ते बलम्।

na tvaṃ strīsaṃnidhau vīra vacanaṃ vaktum arhasi. mama yuddhaṃ prayaccha tvaṃ tato jñāsyāmi te balam.

अथ वा धारयिष्यामि क्रोधम् अद्य निशाम् इमाम्। गृह्यताम् उदयः स्वैरं कामभोगेषु वानर।

atha vā dhārayiṣyāmi krodham adya niśām imām. gṛhyatām udayaḥ svairaṃ kāmabhogeṣu vānara.

यो हि मत्तं प्रमत्तं वा सुप्तं वा रहितं भृशम्। हन्यात् स भ्रूणहा लोके त्वद्विधं मदमोहितम्।

yo hi mattaṃ pramattaṃ vā suptaṃ vā rahitaṃ bhṛśam. hanyāt sa bhrūṇahā loke tvadvidhaṃ madamohitam.

स प्रहस्याब्रवीन् मन्दं क्रोधात् तम् असुरोत्तमम्। विसृज्य ताः स्त्रियः सर्वास् ताराप्रभृतिकास् तदा।

sa prahasyābravīn mandaṃ krodhāt tam asurottamam. visṛjya tāḥ striyaḥ sarvās tārāprabhṛtikās tadā.

मत्तो ऽयम् इति मा मंस्था यद्य् अभीतो ऽसि संयुगे। मदो ऽयं संप्रहारे ऽस्मिन् वीरपानं समर्थ्यताम्।

matto 'yam iti mā maṃsthā yady abhīto 'si saṃyuge. mado 'yaṃ saṃprahāre 'smin vīrapānaṃ samarthyatām.

तम् एवम् उक्त्वा संक्रुद्धो मालाम् उत्क्षिप्य काञ्चनीम्। पित्रा दत्तां महेन्द्रेण युद्धाय व्यवतिष्ठत।

tam evam uktvā saṃkruddho mālām utkṣipya kāñcanīm. pitrā dattāṃ mahendreṇa yuddhāya vyavatiṣṭhata.

विषाणयोर् गृहीत्वा तं दुन्दुभिं गिरिसंनिभम्। वाली व्यापातयां चक्रे ननर्द च महास्वनम्।

viṣāṇayor gṛhītvā taṃ dundubhiṃ girisaṃnibham. vālī vyāpātayāṃ cakre nanarda ca mahāsvanam.

युद्धे प्राणहरे तस्मिन् निष्पिष्टो दुन्दुभिस् तदा। श्रोत्राभ्याम् अथ रक्तं तु तस्य सुस्राव पात्यतः। पपात च महाकायः क्षितौ पञ्चत्वम् आगतः।

yuddhe prāṇahare tasmin niṣpiṣṭo dundubhis tadā. śrotrābhyām atha raktaṃ tu tasya susrāva pātyataḥ. papāta ca mahākāyaḥ kṣitau pañcatvam āgataḥ.

तं तोलयित्वा बाहुभ्यां गतसत्त्वम् अचेतनम्। चिक्षेप वेगवान् वाली वेगेनैकेन योजनम्।

taṃ tolayitvā bāhubhyāṃ gatasattvam acetanam. cikṣepa vegavān vālī vegenaikena yojanam.

तस्य वेगप्रविद्धस्य वक्त्रात् क्षतजबिन्दवः। प्रपेतुर् मारुतोत्क्षिप्ता मतङ्गस्याश्रमं प्रति।

tasya vegapraviddhasya vaktrāt kṣatajabindavaḥ. prapetur mārutotkṣiptā mataṅgasyāśramaṃ prati.

तान् दृष्ट्वा पतितांस् तत्र मुनिः शोणितविप्रुषः। उत्ससर्ज महाशापं क्षेप्तारं वालिनं प्रति। इह तेनाप्रवेष्टव्यं प्रविष्टस्य बधो भवेत्।

tān dṛṣṭvā patitāṃs tatra muniḥ śoṇitavipruṣaḥ. utsasarja mahāśāpaṃ kṣeptāraṃ vālinaṃ prati. iha tenāpraveṣṭavyaṃ praviṣṭasya badho bhavet.

स महर्षिं समासाद्य याचते स्म कृताञ्जलिः।

sa maharṣiṃ samāsādya yācate sma kṛtāñjaliḥ.

ततः शापभयाद् भीत ऋश्यमूकं महागिरिम्। प्रवेष्टुं नेच्छति हरिर् द्रष्टुं वापि नरेश्वर।

tataḥ śāpabhayād bhīta ṛśyamūkaṃ mahāgirim. praveṣṭuṃ necchati harir draṣṭuṃ vāpi nareśvara.

तस्याप्रवेशं ज्ञात्वाहम् इदं राम महावनम्। विचरामि सहामात्यो विषादेन विवर्जितः।

tasyāpraveśaṃ jñātvāham idaṃ rāma mahāvanam. vicarāmi sahāmātyo viṣādena vivarjitaḥ.

एषो ऽस्थिनिचयस् तस्य दुन्दुभेः संप्रकाशते। वीर्योत्सेकान् निरस्तस्य गिरिकूटनिभो महान्।

eṣo 'sthinicayas tasya dundubheḥ saṃprakāśate. vīryotsekān nirastasya girikūṭanibho mahān.

इमे च विपुलाः सालाः सप्त शाखावलम्बिनः। यत्रैकं घटते वाली निष्पत्रयितुम् ओजसा।

ime ca vipulāḥ sālāḥ sapta śākhāvalambinaḥ. yatraikaṃ ghaṭate vālī niṣpatrayitum ojasā.

एतद् अस्यासमं वीर्यं मया राम प्रकाशितम्। कथं तं वालिनं हन्तुं समरे शक्ष्यसे नृप।

etad asyāsamaṃ vīryaṃ mayā rāma prakāśitam. kathaṃ taṃ vālinaṃ hantuṃ samare śakṣyase nṛpa.

यदि भिन्द्याद् भवान् सालान् इमांस् त्व् एकेषुणा ततः। जानीयां त्वां महाबाहो समर्थं वालिनो वधे।

yadi bhindyād bhavān sālān imāṃs tv ekeṣuṇā tataḥ. jānīyāṃ tvāṃ mahābāho samarthaṃ vālino vadhe.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा सुग्रीवस्य महात्मनः। राघवो दुन्दुभेः कायं पादाङ्गुष्ठेन लीलया। तोलयित्वा महाबाहुश् चिक्षेप दशयोजनम्।

tasya tad vacanaṃ śrutvā sugrīvasya mahātmanaḥ. rāghavo dundubheḥ kāyaṃ pādāṅguṣṭhena līlayā. tolayitvā mahābāhuś cikṣepa daśayojanam.

क्षिप्तं दृष्ट्वा ततः कायं सुग्रीवः पुनर् अब्रवीत्। लक्ष्मणस्याग्रतो रामम् इदं वचनम् अर्थवत्।

kṣiptaṃ dṛṣṭvā tataḥ kāyaṃ sugrīvaḥ punar abravīt. lakṣmaṇasyāgrato rāmam idaṃ vacanam arthavat.

आर्द्रः समांसप्रत्यग्रः क्षिप्तः कायः पुरा सखे। लघुः संप्रति निर्मांसस् तृणभूतश् च राघव। नात्र शक्यं बलं ज्ञातुं तव वा तस्य वाधिकम्।

ārdraḥ samāṃsapratyagraḥ kṣiptaḥ kāyaḥ purā sakhe. laghuḥ saṃprati nirmāṃsas tṛṇabhūtaś ca rāghava. nātra śakyaṃ balaṃ jñātuṃ tava vā tasya vādhikam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...