रामायण 4.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

अध्याय 1→

[rm-4-1] • 49 श्लोकाः

स तां पुष्करिणीं गत्वा पद्मोत्पलझषाकुलाम्। रामः सौमित्रिसहितो विललापाकुलेन्द्रियः।

sa tāṃ puṣkariṇīṃ gatvā padmotpalajhaṣākulām. rāmaḥ saumitrisahito vilalāpākulendriyaḥ.

तस्य दृष्ट्वैव तां हर्षाद् इन्द्रियाणि चकम्पिरे। स कामवशम् आपन्नः सौमित्रिम् इदम् अब्रवीत्।

tasya dṛṣṭvaiva tāṃ harṣād indriyāṇi cakampire. sa kāmavaśam āpannaḥ saumitrim idam abravīt.

सौमित्रे पश्य पम्पायाः काननं शुभदर्शनम्। यत्र राजन्ति शैलाभा द्रुमाः सशिखरा इव।

saumitre paśya pampāyāḥ kānanaṃ śubhadarśanam. yatra rājanti śailābhā drumāḥ saśikharā iva.

मां तु शोकाभिसंतप्तम् आधयः पीडयन्ति वै। भरतस्य च दुःखेन वैदेह्या हरणेन च।

māṃ tu śokābhisaṃtaptam ādhayaḥ pīḍayanti vai. bharatasya ca duḥkhena vaidehyā haraṇena ca.

अधिकं प्रविभात्य् एतन् नीलपीतं तु शाद्वलम्। द्रुमाणां विविधैः पुष्पैः परिस्तोमैर् इवार्पितम्।

adhikaṃ pravibhāty etan nīlapītaṃ tu śādvalam. drumāṇāṃ vividhaiḥ puṣpaiḥ paristomair ivārpitam.

सुखानिलो ऽयं सौमित्रे कालः प्रचुरमन्मथः। गन्धवान् सुरभिर् मासो जातपुष्पफलद्रुमः।

sukhānilo 'yaṃ saumitre kālaḥ pracuramanmathaḥ. gandhavān surabhir māso jātapuṣpaphaladrumaḥ.

पश्य रूपाणि सौमित्रे वनानां पुष्पशालिनाम्। सृजतां पुष्पवर्षाणि वर्षं तोयमुचाम् इव।

paśya rūpāṇi saumitre vanānāṃ puṣpaśālinām. sṛjatāṃ puṣpavarṣāṇi varṣaṃ toyamucām iva.

प्रस्तरेषु च रम्येषु विविधाः काननद्रुमाः। वायुवेगप्रचलिताः पुष्पैर् अवकिरन्ति गाम्।

prastareṣu ca ramyeṣu vividhāḥ kānanadrumāḥ. vāyuvegapracalitāḥ puṣpair avakiranti gām.

मारुतः सुखं संस्पर्शे वाति चन्दनशीतलः। षट्पदैर् अनुकूजद्भिर् वनेषु मधुगन्धिषु।

mārutaḥ sukhaṃ saṃsparśe vāti candanaśītalaḥ. ṣaṭpadair anukūjadbhir vaneṣu madhugandhiṣu.

गिरिप्रस्थेषु रम्येषु पुष्पवद्भिर् मनोरमैः। संसक्तशिखरा शैला विराजन्ति महाद्रुमैः।

giriprastheṣu ramyeṣu puṣpavadbhir manoramaiḥ. saṃsaktaśikharā śailā virājanti mahādrumaiḥ.

पुष्पिताग्रांश् च पश्येमान् कर्णिकारान् समन्ततः। हाटकप्रतिसंछन्नान् नरान् पीताम्बरान् इव।

puṣpitāgrāṃś ca paśyemān karṇikārān samantataḥ. hāṭakapratisaṃchannān narān pītāmbarān iva.

अयं वसन्तः सौमित्रे नानाविहगनादितः। सीतया विप्रहीणस्य शोकसंदीपनो मम।

ayaṃ vasantaḥ saumitre nānāvihaganāditaḥ. sītayā viprahīṇasya śokasaṃdīpano mama.

मां हि शोकसमाक्रान्तं संतापयति मन्मथः। हृष्टः प्रवदमानश् च समाह्वयति कोकिलः।

māṃ hi śokasamākrāntaṃ saṃtāpayati manmathaḥ. hṛṣṭaḥ pravadamānaś ca samāhvayati kokilaḥ.

एष दात्यूहको हृष्टो रम्ये मां वननिर्झरे। प्रणदन् मन्मथाविष्टं शोचयिष्यति लक्ष्मण।

eṣa dātyūhako hṛṣṭo ramye māṃ vananirjhare. praṇadan manmathāviṣṭaṃ śocayiṣyati lakṣmaṇa.

विमिश्रा विहगाः पुम्भिर् आत्मव्यूहाभिनन्दिताः। भृङ्गराजप्रमुदिताः सौमित्रे मधुरस्वराः।

vimiśrā vihagāḥ pumbhir ātmavyūhābhinanditāḥ. bhṛṅgarājapramuditāḥ saumitre madhurasvarāḥ.

मां हि सा मृगशावाक्षी चिन्ताशोकबलात्कृतम्। संतापयति सौमित्रे क्रूरश् चैत्रवनानिलः।

māṃ hi sā mṛgaśāvākṣī cintāśokabalātkṛtam. saṃtāpayati saumitre krūraś caitravanānilaḥ.

शिखिनीभिः परिवृता मयूरा गिरिसानुषु। मन्मथाभिपरीतस्य मम मन्मथवर्धनाः।

śikhinībhiḥ parivṛtā mayūrā girisānuṣu. manmathābhiparītasya mama manmathavardhanāḥ.

पश्य लक्ष्णम नृत्यन्तं मयूरम् उपनृत्यति। शिखिनी मन्मथार्तैषा भर्तारं गिरिसानुषु।

paśya lakṣṇama nṛtyantaṃ mayūram upanṛtyati. śikhinī manmathārtaiṣā bhartāraṃ girisānuṣu.

मयूरस्य वने नूनं रक्षसा न हृता प्रिया। मम त्व् अयं विना वासः पुष्पमासे सुदुःसहः।

mayūrasya vane nūnaṃ rakṣasā na hṛtā priyā. mama tv ayaṃ vinā vāsaḥ puṣpamāse suduḥsahaḥ.

पश्य लक्ष्मण पुष्पाणि निष्फलानि भवन्ति मे। पुष्पभारसमृद्धानां वनानां शिशिरात्यये।

paśya lakṣmaṇa puṣpāṇi niṣphalāni bhavanti me. puṣpabhārasamṛddhānāṃ vanānāṃ śiśirātyaye.

वदन्ति रावं मुदिताः शकुनाः संघशः कलम्। आह्वयन्त इवान्योन्यं कामोन्मादकरा मम।

vadanti rāvaṃ muditāḥ śakunāḥ saṃghaśaḥ kalam. āhvayanta ivānyonyaṃ kāmonmādakarā mama.

नूनं परवशा सीता सापि शोचत्य् अहं यथा। श्यामा पद्मपलाशाक्षी मृदुभाषा च मे प्रिया।

nūnaṃ paravaśā sītā sāpi śocaty ahaṃ yathā. śyāmā padmapalāśākṣī mṛdubhāṣā ca me priyā.

एष पुष्पवहो वायुः सुखस्पर्शो हिमावहः। तां विचिन्तयतः कान्तां पावकप्रतिमो मम।

eṣa puṣpavaho vāyuḥ sukhasparśo himāvahaḥ. tāṃ vicintayataḥ kāntāṃ pāvakapratimo mama.

तां विनाथ विहंगो ऽसौ पक्षी प्रणदितस् तदा। वायसः पादपगतः प्रहृष्टम् अभिनर्दति।

tāṃ vinātha vihaṃgo 'sau pakṣī praṇaditas tadā. vāyasaḥ pādapagataḥ prahṛṣṭam abhinardati.

एष वै तत्र वैदेह्या विहगः प्रतिहारकः। पक्षी मां तु विशालाक्ष्याः समीपम् उपनेष्यति।

eṣa vai tatra vaidehyā vihagaḥ pratihārakaḥ. pakṣī māṃ tu viśālākṣyāḥ samīpam upaneṣyati.

पश्य लक्ष्मण संनादं वने मदविवर्धनम्। पुष्पिताग्रेषु वृक्षेषु द्विजानाम् उपकूजताम्।

paśya lakṣmaṇa saṃnādaṃ vane madavivardhanam. puṣpitāgreṣu vṛkṣeṣu dvijānām upakūjatām.

सौमित्रे पश्य पम्पायाश् चित्रासु वनराजिषु। नलिनानि प्रकाशन्ते जले तरुणसूर्यवत्।

saumitre paśya pampāyāś citrāsu vanarājiṣu. nalināni prakāśante jale taruṇasūryavat.

एषा प्रसन्नसलिला पद्मनीलोत्पलायता। हंसकारण्डवाकीर्णा पम्पा सौगन्धिकायुता।

eṣā prasannasalilā padmanīlotpalāyatā. haṃsakāraṇḍavākīrṇā pampā saugandhikāyutā.

चक्रवाकयुता नित्यं चित्रप्रस्थवनान्तरा। मातङ्गमृगयूथैश् च शोभते सलिलार्थिभिः।

cakravākayutā nityaṃ citraprasthavanāntarā. mātaṅgamṛgayūthaiś ca śobhate salilārthibhiḥ.

पद्मकोशपलाशानि द्रष्टुं दृष्टिर् हि मन्यते। सीताया नेत्रकोशाभ्यां सदृशानीति लक्ष्मण।

padmakośapalāśāni draṣṭuṃ dṛṣṭir hi manyate. sītāyā netrakośābhyāṃ sadṛśānīti lakṣmaṇa.

पद्मकेसरसंसृष्टो वृक्षान्तरविनिःसृतः। निःश्वास इव सीताया वाति वायुर् मनोहरः।

padmakesarasaṃsṛṣṭo vṛkṣāntaraviniḥsṛtaḥ. niḥśvāsa iva sītāyā vāti vāyur manoharaḥ.

सौमित्रे पश्य पम्पाया दक्षिणे गिरिसानुनि। पुष्पितां कर्णिकारस्य यष्टिं परमशोभनाम्।

saumitre paśya pampāyā dakṣiṇe girisānuni. puṣpitāṃ karṇikārasya yaṣṭiṃ paramaśobhanām.

अधिकं शैलराजो ऽयं धातुभिस् तु विभूषितः। विचित्रं सृजते रेणुं वायुवेगविघट्टितम्।

adhikaṃ śailarājo 'yaṃ dhātubhis tu vibhūṣitaḥ. vicitraṃ sṛjate reṇuṃ vāyuvegavighaṭṭitam.

गिरिप्रस्थास् तु सौमित्रे सर्वतः संप्रपुष्पितैः। निष्पत्रैः सर्वतो रम्यैः प्रदीपा इव कुंशुकैः।

giriprasthās tu saumitre sarvataḥ saṃprapuṣpitaiḥ. niṣpatraiḥ sarvato ramyaiḥ pradīpā iva kuṃśukaiḥ.

पम्पातीररुहाश् चेमे संसक्ता मधुगन्धिनः। मालतीमल्लिकाषण्डाः करवीराश् च पुष्पिताः।

pampātīraruhāś ceme saṃsaktā madhugandhinaḥ. mālatīmallikāṣaṇḍāḥ karavīrāś ca puṣpitāḥ.

केतक्यः सिन्दुवाराश् च वासन्त्यश् च सुपुष्पिताः। माधव्यो गन्धपूर्णाश् च कुन्दगुल्माश् च सर्वशः।

ketakyaḥ sinduvārāś ca vāsantyaś ca supuṣpitāḥ. mādhavyo gandhapūrṇāś ca kundagulmāś ca sarvaśaḥ.

चिरिबिल्वा मधूकाश् च वञ्जुला बकुलास् तथा। चम्पकास् तिलकाश् चैव नागवृक्षाश् च पुष्पिताः।

ciribilvā madhūkāś ca vañjulā bakulās tathā. campakās tilakāś caiva nāgavṛkṣāś ca puṣpitāḥ.

नीपाश् च वरणाश् चैव खर्जूराश् च सुपुष्पिताः। अङ्कोलाश् च कुरण्टाश् च चूर्णकाः पारिभद्रकाः।

nīpāś ca varaṇāś caiva kharjūrāś ca supuṣpitāḥ. aṅkolāś ca kuraṇṭāś ca cūrṇakāḥ pāribhadrakāḥ.

चूताः पाटलयश् चैव कोविदाराश् च पुष्पिताः। मुचुकुन्दार्जुनाश् चैव दृश्यन्ते गिरिसानुषु।

cūtāḥ pāṭalayaś caiva kovidārāś ca puṣpitāḥ. mucukundārjunāś caiva dṛśyante girisānuṣu.

केतकोद्दालकाश् चैव शिरीषाः शिंशपा धवाः। शाल्मल्यः किंशुकाश् चैव रक्ताः कुरबकास् तथा। तिनिशा नक्त मालाश् च चन्दनाः स्यन्दनास् तथा।

ketakoddālakāś caiva śirīṣāḥ śiṃśapā dhavāḥ. śālmalyaḥ kiṃśukāś caiva raktāḥ kurabakās tathā. tiniśā nakta mālāś ca candanāḥ syandanās tathā.

विविधा विविधैः पुष्पैस् तैर् एव नगसानुषु। विकीर्णैः पीतरक्ताभाः सौमित्रे प्रस्तराः कृताः।

vividhā vividhaiḥ puṣpais tair eva nagasānuṣu. vikīrṇaiḥ pītaraktābhāḥ saumitre prastarāḥ kṛtāḥ.

हिमान्ते पश्य सौमित्रे वृक्षाणां पुष्पसंभवम्। पुष्पमासे हि तरवः संघर्षाद् इव पुष्पिताः।

himānte paśya saumitre vṛkṣāṇāṃ puṣpasaṃbhavam. puṣpamāse hi taravaḥ saṃgharṣād iva puṣpitāḥ.

पश्य शीतजलां चेमां सौमित्रे पुष्करायुताम्। चक्रवाकानुचरितां कारण्डवनिषेविताम्। प्लवैः क्रौञ्चैश् च संपूर्णां वराहमृगसेविताम्।

paśya śītajalāṃ cemāṃ saumitre puṣkarāyutām. cakravākānucaritāṃ kāraṇḍavaniṣevitām. plavaiḥ krauñcaiś ca saṃpūrṇāṃ varāhamṛgasevitām.

अधिकं शोभते पम्पाविकूजद्भिर् विहंगमैः।

adhikaṃ śobhate pampāvikūjadbhir vihaṃgamaiḥ.

दीपयन्तीव मे कामं विविधा मुदिता द्विजाः। श्यामां चन्द्रमुखीं स्मृत्वा प्रियां पद्मनिभेक्षणाम्।

dīpayantīva me kāmaṃ vividhā muditā dvijāḥ. śyāmāṃ candramukhīṃ smṛtvā priyāṃ padmanibhekṣaṇām.

पय सानुषु चित्रेषु मृगीभिः सहितान् मृगान्। मां पुनर् मृगशावाक्ष्या वैदेह्या विरहीकृतम्।

paya sānuṣu citreṣu mṛgībhiḥ sahitān mṛgān. māṃ punar mṛgaśāvākṣyā vaidehyā virahīkṛtam.

एवं स विलपंस् तत्र शोकोपहतचेतनः। अवेक्षत शिवां पम्पां रम्यवारिवहां शुभाम्।

evaṃ sa vilapaṃs tatra śokopahatacetanaḥ. avekṣata śivāṃ pampāṃ ramyavārivahāṃ śubhām.

निरीक्षमाणः सहसा महात्मा सर्वं वनं निर्झरकन्दरं च। उद्विग्नचेताः सह लक्ष्मणेन विचार्य दुःखोपहतः प्रतस्थे।

nirīkṣamāṇaḥ sahasā mahātmā sarvaṃ vanaṃ nirjharakandaraṃ ca. udvignacetāḥ saha lakṣmaṇena vicārya duḥkhopahataḥ pratasthe.

ताव् ऋष्यमूकं सहितौ प्रयातौ सुग्रीवशाखामृगसेवितं तम्। त्रस्तास् तु दृष्ट्वा हरयो बभूवुर् महौजसौ राघवलक्ष्मणौ तौ।

tāv ṛṣyamūkaṃ sahitau prayātau sugrīvaśākhāmṛgasevitaṃ tam. trastās tu dṛṣṭvā harayo babhūvur mahaujasau rāghavalakṣmaṇau tau.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...