महाभारत 9.64 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 64

[mh-9-64] • 43 श्लोकाः

संजय उवाच। वातिकानां सकाशात् तु श्रुत्वा दुर्योधनं हतम्। हतशिष्टास् ततो राजन् कौरवाणां महारथाः।

saṃjaya uvāca. vātikānāṃ sakāśāt tu śrutvā duryodhanaṃ hatam. hataśiṣṭās tato rājan kauravāṇāṃ mahārathāḥ.

विनिर्भिन्नाः शितैर् बाणैर् गदातोमरशक्तिभिः। अश्वत्थामा कृपश् चैव कृतवर्मा च सात्वतः। त्वरिता जवनैर् अश्वैर् आयोधनम् उपागमन्।

vinirbhinnāḥ śitair bāṇair gadātomaraśaktibhiḥ. aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ. tvaritā javanair aśvair āyodhanam upāgaman.

तत्रापश्यन् महात्मानं धार्तराष्ट्रं निपातितम्। प्रभग्नं वायुवेगेन महाशालं यथा वने।

tatrāpaśyan mahātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ nipātitam. prabhagnaṃ vāyuvegena mahāśālaṃ yathā vane.

भूमौ विवेष्टमानं तं रुधिरेण समुक्षितम्। महागजम् इवारण्ये व्याधेन विनिपातितम्।

bhūmau viveṣṭamānaṃ taṃ rudhireṇa samukṣitam. mahāgajam ivāraṇye vyādhena vinipātitam.

विवर्तमानं बहुशो रुधिरौघपरिप्लुतम्। यदृच्छया निपतितं चक्रम् आदित्यगोचरम्।

vivartamānaṃ bahuśo rudhiraughapariplutam. yadṛcchayā nipatitaṃ cakram ādityagocaram.

महावातसमुत्थेन संशुष्कम् इव सागरम्। पूर्णचन्द्रम् इव व्योम्नि तुषारावृतमण्डलम्।

mahāvātasamutthena saṃśuṣkam iva sāgaram. pūrṇacandram iva vyomni tuṣārāvṛtamaṇḍalam.

रेणुध्वस्तं दीर्घभुजं मातङ्गसमविक्रमम्। वृतं भूतगणैर् घोरैः क्रव्यादैश् च समन्ततः। यथा धनं लिप्समानैर् भृत्यैर् नृपतिसत्तमम्।

reṇudhvastaṃ dīrghabhujaṃ mātaṅgasamavikramam. vṛtaṃ bhūtagaṇair ghoraiḥ kravyādaiś ca samantataḥ. yathā dhanaṃ lipsamānair bhṛtyair nṛpatisattamam.

भ्रुकुटीकृतवक्त्रान्तं क्रोधाद् उद्वृत्तचक्षुषम्। सामर्षं तं नरव्याघ्रं व्याघ्रं निपतितं यथा।

bhrukuṭīkṛtavaktrāntaṃ krodhād udvṛttacakṣuṣam. sāmarṣaṃ taṃ naravyāghraṃ vyāghraṃ nipatitaṃ yathā.

ते तु दृष्ट्वा महेष्वासा भूतले पतितं नृपम्। मोहम् अभ्यागमन् सर्वे कृपप्रभृतयो रथाः।

te tu dṛṣṭvā maheṣvāsā bhūtale patitaṃ nṛpam. moham abhyāgaman sarve kṛpaprabhṛtayo rathāḥ.

अवतीर्य रथेभ्यस् तु प्राद्रवन् राजसंनिधौ। दुर्योधनं च संप्रेक्ष्य सर्वे भूमाव् उपाविशन्।

avatīrya rathebhyas tu prādravan rājasaṃnidhau. duryodhanaṃ ca saṃprekṣya sarve bhūmāv upāviśan.

ततो द्रौणिर् महाराज बाष्पपूर्णेक्षणः श्वसन्। उवाच भरतश्रेष्ठं सर्वलोकेश्वरेश्वरम्।

tato drauṇir mahārāja bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan. uvāca bharataśreṣṭhaṃ sarvalokeśvareśvaram.

न नूनं विद्यते ऽसह्यं मानुष्ये किं चिद् एव हि। यत्र त्वं पुरुषव्याघ्र शेषे पांसुषु रूषितः।

na nūnaṃ vidyate 'sahyaṃ mānuṣye kiṃ cid eva hi. yatra tvaṃ puruṣavyāghra śeṣe pāṃsuṣu rūṣitaḥ.

भूत्वा हि नृपतिः पूर्वं समाज्ञाप्य च मेदिनीम्। कथम् एको ऽद्य राजेन्द्र तिष्ठसे निर्जने वने।

bhūtvā hi nṛpatiḥ pūrvaṃ samājñāpya ca medinīm. katham eko 'dya rājendra tiṣṭhase nirjane vane.

दुःशासनं न पश्यामि नापि कर्णं महारथम्। नापि तान् सुहृदः सर्वान् किम् इदं भरतर्षभ।

duḥśāsanaṃ na paśyāmi nāpi karṇaṃ mahāratham. nāpi tān suhṛdaḥ sarvān kim idaṃ bharatarṣabha.

दुःखं नूनं कृतान्तस्य गतिं ज्ञातुं कथं चन। लोकानां च भवान् यत्र शेते पांसुषु रूषितः।

duḥkhaṃ nūnaṃ kṛtāntasya gatiṃ jñātuṃ kathaṃ cana. lokānāṃ ca bhavān yatra śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ.

एष मूर्धावसिक्तानाम् अग्रे गत्वा परंतपः। सतृणं ग्रसते पांसुं पश्य कालस्य पर्ययम्।

eṣa mūrdhāvasiktānām agre gatvā paraṃtapaḥ. satṛṇaṃ grasate pāṃsuṃ paśya kālasya paryayam.

क्व ते तद् अमलं छत्रं व्यजनं क्व च पार्थिव। सा च ते महती सेना क्व गता पार्थिवोत्तम। गजाश्वरथसंकुला। सामन्तराजसंयुक्ता। भ्रातरस् ते महाराज वीर्यशक्रसमा युधि। शत्रूणां च निहन्तारो महाबलपराक्रमाः। क्व गताः पार्थिवेन्द्राद्य सौभ्रात्रं च समाश्रितम्। तव पुत्रा महाभाग लक्ष्मणाद्या महारथाः। पूर्णेन्दुसदृशा वीराः शान्तिसौन्दर्यकान्तिभिः। कृतवान् नृपशार्दूल जयन्तसमविक्रमम्।

kva te tad amalaṃ chatraṃ vyajanaṃ kva ca pārthiva. sā ca te mahatī senā kva gatā pārthivottama. gajāśvarathasaṃkulā. sāmantarājasaṃyuktā. bhrātaras te mahārāja vīryaśakrasamā yudhi. śatrūṇāṃ ca nihantāro mahābalaparākramāḥ. kva gatāḥ pārthivendrādya saubhrātraṃ ca samāśritam. tava putrā mahābhāga lakṣmaṇādyā mahārathāḥ. pūrṇendusadṛśā vīrāḥ śāntisaundaryakāntibhiḥ. kṛtavān nṛpaśārdūla jayantasamavikramam.

दुर्विज्ञेया गतिर् नूनं कार्याणां कारणान्तरे। यद् वै लोकगुरुर् भूत्वा भवान् एतां दशां गतः।

durvijñeyā gatir nūnaṃ kāryāṇāṃ kāraṇāntare. yad vai lokagurur bhūtvā bhavān etāṃ daśāṃ gataḥ.

अध्रुवा सर्वमर्त्येषु ध्रुवं श्रीर् उपलक्ष्यते। ध्रुवेव भाति सर्वत्र नित्यं मोहकरी नृणाम्। विवेकिभिर् नृभिर् नित्यं चिन्त्यमाना विशेषतः। न तु विश्वसेन् नित्यां वै ह्य् अध्रुवा वै स्वभावतः। भवतो व्यसनं दृष्ट्वा शक्रविस्पर्धिनो भृशम्। इमं लोकम् अनित्यं वा ह्य् अद्याहं समचिन्तये।

adhruvā sarvamartyeṣu dhruvaṃ śrīr upalakṣyate. dhruveva bhāti sarvatra nityaṃ mohakarī nṛṇām. vivekibhir nṛbhir nityaṃ cintyamānā viśeṣataḥ. na tu viśvasen nityāṃ vai hy adhruvā vai svabhāvataḥ. bhavato vyasanaṃ dṛṣṭvā śakravispardhino bhṛśam. imaṃ lokam anityaṃ vā hy adyāhaṃ samacintaye.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा दुःखितस्य विशेषतः। उवाच राजन् पुत्रस् ते प्राप्तकालम् इदं वचः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā duḥkhitasya viśeṣataḥ. uvāca rājan putras te prāptakālam idaṃ vacaḥ.

विमृज्य नेत्रे पाणिभ्यां शोकजं बाष्पम् उत्सृजन्। कृपादीन् स तदा वीरान् सर्वान् एव नराधिपः।

vimṛjya netre pāṇibhyāṃ śokajaṃ bāṣpam utsṛjan. kṛpādīn sa tadā vīrān sarvān eva narādhipaḥ.

ईदृशो मर्त्यधर्मो ऽयं धात्रा निर्दिष्ट उच्यते। विनाशः सर्वभूतानां कालपर्यायकारितः।

īdṛśo martyadharmo 'yaṃ dhātrā nirdiṣṭa ucyate. vināśaḥ sarvabhūtānāṃ kālaparyāyakāritaḥ.

सो ऽयं मां समनुप्राप्तः प्रत्यक्षं भवतां हि यः। पृथिवीं पालयित्वाहम् एतां निष्ठाम् उपागतः।

so 'yaṃ māṃ samanuprāptaḥ pratyakṣaṃ bhavatāṃ hi yaḥ. pṛthivīṃ pālayitvāham etāṃ niṣṭhām upāgataḥ.

दिष्ट्या नाहं परावृत्तो युद्धे कस्यां चिद् आपदि। दिष्ट्याहं नो नृपतिभिर् निर्जितो न कदा चन। दिष्ट्या मया निर्जितास् ते राजानो बहुशो युधि। दिष्ट्याहं निहतः पापैश् छलेनैव विशेषतः। पाण्डुपुत्रैर् दुरात्मभिः। अधर्मतो गदायुद्धे।

diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto yuddhe kasyāṃ cid āpadi. diṣṭyāhaṃ no nṛpatibhir nirjito na kadā cana. diṣṭyā mayā nirjitās te rājāno bahuśo yudhi. diṣṭyāhaṃ nihataḥ pāpaiś chalenaiva viśeṣataḥ. pāṇḍuputrair durātmabhiḥ. adharmato gadāyuddhe.

उत्साहश् च कृतो नित्यं मया दिष्ट्या युयुत्सता। दिष्ट्या हता गजा युद्धे सगजारोहका भृशम्। दिष्ट्याश्वा देशजाः सर्वे कृतिनो वेगशालिनः। कुशलैः सादिभिः सार्धं निहता रणमूर्धनि। दिष्ट्या रणे विनिहता रथा हेमपरिष्कृताः। रथिभिर् युद्धकुशलैः सार्धं विदलितैः शरैः। दिष्ट्या योधा धनुष्मन्तः सर्वे युद्धविशारदाः। शरनिर्भिन्नसर्वाङ्गाः समरे पतिताभवन्। दिष्ट्या ममायुधान्य् आशु नाशम् आयान्ति वै क्षणात्। दिष्ट्या चास्मि हतो युद्धे निहतज्ञातिबान्धवः।

utsāhaś ca kṛto nityaṃ mayā diṣṭyā yuyutsatā. diṣṭyā hatā gajā yuddhe sagajārohakā bhṛśam. diṣṭyāśvā deśajāḥ sarve kṛtino vegaśālinaḥ. kuśalaiḥ sādibhiḥ sārdhaṃ nihatā raṇamūrdhani. diṣṭyā raṇe vinihatā rathā hemapariṣkṛtāḥ. rathibhir yuddhakuśalaiḥ sārdhaṃ vidalitaiḥ śaraiḥ. diṣṭyā yodhā dhanuṣmantaḥ sarve yuddhaviśāradāḥ. śaranirbhinnasarvāṅgāḥ samare patitābhavan. diṣṭyā mamāyudhāny āśu nāśam āyānti vai kṣaṇāt. diṣṭyā cāsmi hato yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ.

दिष्ट्या च वो ऽहं पश्यामि मुक्तान् अस्माज् जनक्षयात्। स्वस्ति हंतो त्व् अहं युद्धे निहतज्ञातिबान्धवः। स्वस्तियुक्तांश् च कल्यांश् च तन् मे प्रियम् अनुत्तमम्।

diṣṭyā ca vo 'haṃ paśyāmi muktān asmāj janakṣayāt. svasti haṃto tv ahaṃ yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ. svastiyuktāṃś ca kalyāṃś ca tan me priyam anuttamam.

मा भवन्तो ऽनुतप्यन्तां सौहृदान् निधनेन मे। यदि वेदाः प्रमाणं वो जिता लोका मयाक्षयाः।

mā bhavanto 'nutapyantāṃ sauhṛdān nidhanena me. yadi vedāḥ pramāṇaṃ vo jitā lokā mayākṣayāḥ.

मन्यमानः प्रभावं च कृष्णस्यामिततेजसः। तेन न च्यावितश् चाहं क्षत्रधर्मात् स्वनुष्ठितात्।

manyamānaḥ prabhāvaṃ ca kṛṣṇasyāmitatejasaḥ. tena na cyāvitaś cāhaṃ kṣatradharmāt svanuṣṭhitāt.

स मया समनुप्राप्तो नास्मि शोच्यः कथं चन। तथा तु दृष्ट्वा राजेन्द्र वर्तते विजयो मम। कृतं भवद्भिः सदृशम् अनुरूपम् इवात्मनः। यतितं विजये नित्यं दैवं तु दुरतिक्रमम्।

sa mayā samanuprāpto nāsmi śocyaḥ kathaṃ cana. tathā tu dṛṣṭvā rājendra vartate vijayo mama. kṛtaṃ bhavadbhiḥ sadṛśam anurūpam ivātmanaḥ. yatitaṃ vijaye nityaṃ daivaṃ tu duratikramam.

एतावद् उक्त्वा वचनं बाष्पव्याकुललोचनः। तूष्णीं बभूव राजेन्द्र रुजासौ विह्वलो भृशम्।

etāvad uktvā vacanaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ. tūṣṇīṃ babhūva rājendra rujāsau vihvalo bhṛśam.

तथा तु दृष्ट्वा राजानं बाष्पशोकसमन्वितम्। द्रौणिः क्रोधेन जज्वाल यथा वह्निर् जगत्क्षये।

tathā tu dṛṣṭvā rājānaṃ bāṣpaśokasamanvitam. drauṇiḥ krodhena jajvāla yathā vahnir jagatkṣaye.

स तु क्रोधसमाविष्टः पाणौ पाणिं निपीड्य च। बाष्पविह्वलया वाचा राजानम् इदम् अब्रवीत्।

sa tu krodhasamāviṣṭaḥ pāṇau pāṇiṃ nipīḍya ca. bāṣpavihvalayā vācā rājānam idam abravīt.

पिता मे निहतः क्षुद्रैः सुनृशंसेन कर्मणा। न तथा तेन तप्यामि यथा राजंस् त्वयाद्य वै।

pitā me nihataḥ kṣudraiḥ sunṛśaṃsena karmaṇā. na tathā tena tapyāmi yathā rājaṃs tvayādya vai.

शृणु चेदं वचो मह्यं सत्येन वदतः प्रभो। अनृणो ऽहं भविष्यामि तवाद्य नृपसत्तम। तव प्रियं करिष्यामि कृत्वा कार्यम् अनुत्तमम्। ईप्सितं मनसा राजन् यथेच्छसि तथा वद। इष्टापूर्तेन दानेन धर्मेण सुकृतेन च। शपेयं राजशार्दूल पादाभ्यां मम वै पितुः।

śṛṇu cedaṃ vaco mahyaṃ satyena vadataḥ prabho. anṛṇo 'haṃ bhaviṣyāmi tavādya nṛpasattama. tava priyaṃ kariṣyāmi kṛtvā kāryam anuttamam. īpsitaṃ manasā rājan yathecchasi tathā vada. iṣṭāpūrtena dānena dharmeṇa sukṛtena ca. śapeyaṃ rājaśārdūla pādābhyāṃ mama vai pituḥ.

अद्याहं सर्वपाञ्चालान् वासुदेवस्य पश्यतः। सृञ्जयांश् चैव सर्वशः। सर्वांश् च नृपतीन् राजन् धृष्टद्युम्नपुरोगमान्। ससैन्यान् युधिशेषांश् च। सर्वोपायैर् हि नेष्यामि प्रेतराजनिवेशनम्। अद्य रात्रौ महाराज निहनिष्यामि पाण्डवान्। अनुज्ञां तु महाराज भवान् मे दातुम् अर्हति।

adyāhaṃ sarvapāñcālān vāsudevasya paśyataḥ. sṛñjayāṃś caiva sarvaśaḥ. sarvāṃś ca nṛpatīn rājan dhṛṣṭadyumnapurogamān. sasainyān yudhiśeṣāṃś ca. sarvopāyair hi neṣyāmi pretarājaniveśanam. adya rātrau mahārāja nihaniṣyāmi pāṇḍavān. anujñāṃ tu mahārāja bhavān me dātum arhati.

इति श्रुत्वा तु वचनं द्रोणपुत्रस्य कौरवः। तच् छ्रुत्वा वचनं द्रौणेर् धृतराष्ट्र तवात्मजः। मनसः प्रीतिजननं कृपं वचनम् अब्रवीत्। आचार्य शीघ्रं कलशं जलपूर्णं समानय।

iti śrutvā tu vacanaṃ droṇaputrasya kauravaḥ. tac chrutvā vacanaṃ drauṇer dhṛtarāṣṭra tavātmajaḥ. manasaḥ prītijananaṃ kṛpaṃ vacanam abravīt. ācārya śīghraṃ kalaśaṃ jalapūrṇaṃ samānaya.

स तद् वचनम् आज्ञाय राज्ञो ब्राह्मणसत्तमः। कलशं पूर्णम् आदाय राज्ञो ऽन्तिकम् उपागमत्।

sa tad vacanam ājñāya rājño brāhmaṇasattamaḥ. kalaśaṃ pūrṇam ādāya rājño 'ntikam upāgamat.

तम् अब्रवीन् महाराज पुत्रस् तव विशां पते। ममाज्ञया द्विजश्रेष्ठ द्रोणपुत्रो ऽभिषिच्यताम्। सेनापत्येन भद्रं ते मम चेद् इच्छसि प्रियम्।

tam abravīn mahārāja putras tava viśāṃ pate. mamājñayā dvijaśreṣṭha droṇaputro 'bhiṣicyatām. senāpatyena bhadraṃ te mama ced icchasi priyam.

राज्ञो नियोगाद् योद्धव्यं ब्राह्मणेन विशेषतः। वर्तता क्षत्रधर्मेण ह्य् एवं धर्मविदो विदुः।

rājño niyogād yoddhavyaṃ brāhmaṇena viśeṣataḥ. vartatā kṣatradharmeṇa hy evaṃ dharmavido viduḥ.

राज्ञस् तु वचनं श्रुत्वा कृपः शारद्वतस् ततः। द्रौणिं राज्ञो नियोगेन सेनापत्ये ऽभ्यषेचयत्।

rājñas tu vacanaṃ śrutvā kṛpaḥ śāradvatas tataḥ. drauṇiṃ rājño niyogena senāpatye 'bhyaṣecayat.

सो ऽभिषिक्तो महाराज परिष्वज्य नृपोत्तमम्। प्रययौ सिंहनादेन दिशः सर्वा विनादयन्।

so 'bhiṣikto mahārāja pariṣvajya nṛpottamam. prayayau siṃhanādena diśaḥ sarvā vinādayan.

दुर्योधनो ऽपि राजेन्द्र शोणितौघपरिप्लुतः। तां निशां प्रतिपेदे ऽथ सर्वभूतभयावहाम्।

duryodhano 'pi rājendra śoṇitaughapariplutaḥ. tāṃ niśāṃ pratipede 'tha sarvabhūtabhayāvahām.

अपक्रम्य तु ते तूर्णं तस्माद् आयोधनान् नृप। शोकसंविग्नमनसश् चिन्ताध्यानपराभवन्। कृतवर्मकृपाभ्यां च अश्वत्थामे ऽपि गच्छति। आस्ते राजा चिन्तयानस् तेषाम् आगमनं प्रति। गदापर्वणि राजेन्द्र समाप्ते ऽभीष्टदे नृणाम्। ब्राह्मणान् भोजयेत् पश्चाद् वक्तारं च सुपूजयेत्।

apakramya tu te tūrṇaṃ tasmād āyodhanān nṛpa. śokasaṃvignamanasaś cintādhyānaparābhavan. kṛtavarmakṛpābhyāṃ ca aśvatthāme 'pi gacchati. āste rājā cintayānas teṣām āgamanaṃ prati. gadāparvaṇi rājendra samāpte 'bhīṣṭade nṛṇām. brāhmaṇān bhojayet paścād vaktāraṃ ca supūjayet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents