महाभारत 9.42 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 42→

[mh-9-42] • 41 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। सा शप्ता तेन क्रुद्धेन विश्वामित्रेण धीमता। तस्मिंस् तीर्थवरे शुभ्रे शोणितं समुपावहत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. sā śaptā tena kruddhena viśvāmitreṇa dhīmatā. tasmiṃs tīrthavare śubhre śoṇitaṃ samupāvahat.

अथाजग्मुस् ततो राजन् राक्षसास् तत्र भारत। तत्र ते शोणितं सर्वे पिबन्तः सुखम् आसते।

athājagmus tato rājan rākṣasās tatra bhārata. tatra te śoṇitaṃ sarve pibantaḥ sukham āsate.

तृप्ताश् च सुभृशं तेन सुखिता विगतज्वराः। नृत्यन्तश् च हसन्तश् च यथा स्वर्गजितस् तथा।

tṛptāś ca subhṛśaṃ tena sukhitā vigatajvarāḥ. nṛtyantaś ca hasantaś ca yathā svargajitas tathā.

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य ऋषयः सतपोधनाः। तीर्थयात्रां समाजग्मुः सरस्वत्यां महीपते।

kasya cit tv atha kālasya ṛṣayaḥ satapodhanāḥ. tīrthayātrāṃ samājagmuḥ sarasvatyāṃ mahīpate.

तेषु सर्वेषु तीर्थेषु आप्लुत्य मुनिपुंगवाः। प्राप्य प्रीतिं परां चापि तपोलुब्धा विशारदाः। प्रययुर् हि ततो राजन् येन तीर्थं हि तत् तथा।

teṣu sarveṣu tīrtheṣu āplutya munipuṃgavāḥ. prāpya prītiṃ parāṃ cāpi tapolubdhā viśāradāḥ. prayayur hi tato rājan yena tīrthaṃ hi tat tathā.

अथागम्य महाभागास् तत् तीर्थं दारुणं तदा। दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्याः शोणितेन परिप्लुतम्। पीयमानं च रक्षोभिर् बहुभिर् नृपसत्तम।

athāgamya mahābhāgās tat tīrthaṃ dāruṇaṃ tadā. dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyāḥ śoṇitena pariplutam. pīyamānaṃ ca rakṣobhir bahubhir nṛpasattama.

तान् दृष्ट्वा राक्षसान् राजन् मुनयः संशितव्रताः। परित्राणे सरस्वत्याः परं यत्नं प्रचक्रिरे।

tān dṛṣṭvā rākṣasān rājan munayaḥ saṃśitavratāḥ. paritrāṇe sarasvatyāḥ paraṃ yatnaṃ pracakrire.

ते तु सर्वे महाभागाः समागम्य महाव्रताः। आहूय सरितां श्रेष्ठाम् इदं वचनम् अब्रुवन्।

te tu sarve mahābhāgāḥ samāgamya mahāvratāḥ. āhūya saritāṃ śreṣṭhām idaṃ vacanam abruvan.

कारणं ब्रूहि कल्याणि किमर्थं ते ह्रदो ह्य् अयम्। एवम् आकुलतां यातः श्रुत्वा पास्यामहे वयम्।

kāraṇaṃ brūhi kalyāṇi kimarthaṃ te hrado hy ayam. evam ākulatāṃ yātaḥ śrutvā pāsyāmahe vayam.

ततः सा सर्वम् आचष्ट यथावृत्तं प्रवेपती। दुःखिताम् अथ तां दृष्ट्वा त ऊचुर् वै तपोधनाः।

tataḥ sā sarvam ācaṣṭa yathāvṛttaṃ pravepatī. duḥkhitām atha tāṃ dṛṣṭvā ta ūcur vai tapodhanāḥ.

कारणं श्रुतम् अस्माभिः शापश् चैव श्रुतो ऽनघे। करिष्यन्ति तु यत् प्राप्तं सर्व एव तपोधनाः।

kāraṇaṃ śrutam asmābhiḥ śāpaś caiva śruto 'naghe. kariṣyanti tu yat prāptaṃ sarva eva tapodhanāḥ.

एवम् उक्त्वा सरिच्छ्रेष्ठाम् ऊचुस् ते ऽथ परस्परम्। विमोचयामहे सर्वे शापाद् एतां सरस्वतीम्। ते सर्वे ब्राह्मणा राजंस् तपोभिर् नियमैस् तथा। उपवासैश् च विविधैर् यमैः कष्टव्रतैस् तथा। आराध्य पशुभर्तारं महादेवं जगत्पतिम्। मोक्षयाम् आसुस् तां देवीं सरिच्छ्रेष्ठां सरस्वतीम्।

evam uktvā saricchreṣṭhām ūcus te 'tha parasparam. vimocayāmahe sarve śāpād etāṃ sarasvatīm. te sarve brāhmaṇā rājaṃs tapobhir niyamais tathā. upavāsaiś ca vividhair yamaiḥ kaṣṭavratais tathā. ārādhya paśubhartāraṃ mahādevaṃ jagatpatim. mokṣayām āsus tāṃ devīṃ saricchreṣṭhāṃ sarasvatīm.

तेषां तु वचनाद् एव प्रकृतिस्था सरस्वती। प्रसन्नसलिला जज्ञे यथा पूर्वं तथैव हि। एवम् उक्त्वा च मुनयो दुःखाच् चैनां व्यमोचयन्। विमुक्ता च सरिच्छ्रेष्ठा विबभौ सा यथा पुरा।

teṣāṃ tu vacanād eva prakṛtisthā sarasvatī. prasannasalilā jajñe yathā pūrvaṃ tathaiva hi. evam uktvā ca munayo duḥkhāc caināṃ vyamocayan. vimuktā ca saricchreṣṭhā vibabhau sā yathā purā.

दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्या मुनिभिस् तैस् तथा कृतम्। तान् एव शरणं जग्मू राक्षसाः क्षुधितास् तथा। कृताञ्जलीस् ततो राजन् राक्षसाः क्षुधयार्दिताः। ऊचुस् तान् वै मुनीन् सर्वान् कृपायुक्तान् पुनः पुनः।

dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyā munibhis tais tathā kṛtam. tān eva śaraṇaṃ jagmū rākṣasāḥ kṣudhitās tathā. kṛtāñjalīs tato rājan rākṣasāḥ kṣudhayārditāḥ. ūcus tān vai munīn sarvān kṛpāyuktān punaḥ punaḥ.

वयं हि क्षुधिताश् चैव धर्माद् धीनाश् च शाश्वतात्। न च नः कामकारो ऽयं यद् वयं पापकारिणः।

vayaṃ hi kṣudhitāś caiva dharmād dhīnāś ca śāśvatāt. na ca naḥ kāmakāro 'yaṃ yad vayaṃ pāpakāriṇaḥ.

युष्माकं चाप्रसादेन दुष्कृतेन च कर्मणा। पक्षो ऽयं वर्धते ऽस्माकं यतः स्म ब्रह्मराक्षसाः।

yuṣmākaṃ cāprasādena duṣkṛtena ca karmaṇā. pakṣo 'yaṃ vardhate 'smākaṃ yataḥ sma brahmarākṣasāḥ.

एवं हि वैश्यशूद्राणां क्षत्रियाणां तथैव च। ये ब्राह्मणान् प्रद्विषन्ति ते भवन्तीह राक्षसाः।

evaṃ hi vaiśyaśūdrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ tathaiva ca. ye brāhmaṇān pradviṣanti te bhavantīha rākṣasāḥ.

आचार्यम् ऋत्विजं चैव गुरुं वृद्धजनं तथा। प्राणिनो ये ऽवमन्यन्ते ते भवन्तीह राक्षसाः। योषितां चैव पापानां योनिदोषेण वर्धते। पक्षो ऽस्माकम् ऋषिश्रेष्ठा यद् अत्रानन्तरं क्षमम्।

ācāryam ṛtvijaṃ caiva guruṃ vṛddhajanaṃ tathā. prāṇino ye 'vamanyante te bhavantīha rākṣasāḥ. yoṣitāṃ caiva pāpānāṃ yonidoṣeṇa vardhate. pakṣo 'smākam ṛṣiśreṣṭhā yad atrānantaraṃ kṣamam.

तत् कुरुध्वम् इहास्माकं कारुण्यं द्विजसत्तमाः। शक्ता भवन्तः सर्वेषां लोकानाम् अपि तारणे।

tat kurudhvam ihāsmākaṃ kāruṇyaṃ dvijasattamāḥ. śaktā bhavantaḥ sarveṣāṃ lokānām api tāraṇe.

तेषां ते मुनयः श्रुत्वा तुष्टुवुस् तां महानदीम्। मोक्षार्थं रक्षसां तेषाम् ऊचुः प्रयतमानसाः।

teṣāṃ te munayaḥ śrutvā tuṣṭuvus tāṃ mahānadīm. mokṣārthaṃ rakṣasāṃ teṣām ūcuḥ prayatamānasāḥ.

क्षुतकीटावपन्नं च यच् चोच्छिष्टाशितं भवेत्। केशावपन्नम् आधूतम् आरुग्णम् अपि यद् भवेत्। अवधूतम् अविज्ञातम् अतिशीतं च यद् भवेत्। पतितान्नं सूतिकान्नं पुंश्चल्यान्नं च यद् भवेत्। श्वभिः संस्पृष्टम् अन्नं च भागो ऽसौ रक्षसाम् इह।

kṣutakīṭāvapannaṃ ca yac cocchiṣṭāśitaṃ bhavet. keśāvapannam ādhūtam ārugṇam api yad bhavet. avadhūtam avijñātam atiśītaṃ ca yad bhavet. patitānnaṃ sūtikānnaṃ puṃścalyānnaṃ ca yad bhavet. śvabhiḥ saṃspṛṣṭam annaṃ ca bhāgo 'sau rakṣasām iha.

तस्माज् ज्ञात्वा सदा विद्वान् एतान्य् अन्नानि वर्जयेत्। राक्षसान्नम् असौ भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते ह्य् अन्नम् ईदृशम्।

tasmāj jñātvā sadā vidvān etāny annāni varjayet. rākṣasānnam asau bhuṅkte yo bhuṅkte hy annam īdṛśam.

शोधयित्वा ततस् तीर्थम् ऋषयस् ते तपोधनाः। मोक्षार्थं राक्षसानां च नदीं तां प्रत्यचोदयन्।

śodhayitvā tatas tīrtham ṛṣayas te tapodhanāḥ. mokṣārthaṃ rākṣasānāṃ ca nadīṃ tāṃ pratyacodayan.

महर्षीणां मतं ज्ञात्वा ततः सा सरितां वरा। अरुणाम् आनयाम् आस स्वां तनुं पुरुषर्षभ।

maharṣīṇāṃ mataṃ jñātvā tataḥ sā saritāṃ varā. aruṇām ānayām āsa svāṃ tanuṃ puruṣarṣabha.

तस्यां ते राक्षसाः स्नात्वा तनूस् त्यक्त्वा दिवं गताः। अरुणायां महाराज ब्रह्महत्यापहा हि सा।

tasyāṃ te rākṣasāḥ snātvā tanūs tyaktvā divaṃ gatāḥ. aruṇāyāṃ mahārāja brahmahatyāpahā hi sā.

एतम् अर्थम् अभिज्ञाय देवराजः शतक्रतुः। तस्मिंस् तीर्थवरे स्नात्वा विमुक्तः पाप्मना किल।

etam artham abhijñāya devarājaḥ śatakratuḥ. tasmiṃs tīrthavare snātvā vimuktaḥ pāpmanā kila.

जनमेजय उवाच। किमर्थं भगवाञ् शक्रो ब्रह्महत्याम् अवाप्तवान्। कथम् अस्मिंश् च तीर्थे वै आप्लुत्याकल्मषो ऽभवत्।

janamejaya uvāca. kimarthaṃ bhagavāñ śakro brahmahatyām avāptavān. katham asmiṃś ca tīrthe vai āplutyākalmaṣo 'bhavat.

वैशंपायन उवाच। शृणुष्वैतद् उपाख्यानं यथावृत्तं जनेश्वर। यथा बिभेद समयं नमुचेर् वासवः पुरा।

vaiśaṃpāyana uvāca. śṛṇuṣvaitad upākhyānaṃ yathāvṛttaṃ janeśvara. yathā bibheda samayaṃ namucer vāsavaḥ purā.

नमुचिर् वासवाद् भीतः सूर्यरश्मिं समाविशत्। तेनेन्द्रः सख्यम् अकरोत् समयं चेदम् अब्रवीत्।

namucir vāsavād bhītaḥ sūryaraśmiṃ samāviśat. tenendraḥ sakhyam akarot samayaṃ cedam abravīt.

नार्द्रेण त्वा न शुष्केण न रात्रौ नापि वाहनि। वधिष्याम्य् असुरश्रेष्ठ सखे सत्येन ते शपे।

nārdreṇa tvā na śuṣkeṇa na rātrau nāpi vāhani. vadhiṣyāmy asuraśreṣṭha sakhe satyena te śape.

एवं स कृत्वा समयं सृष्ट्वा नीहारम् ईश्वरः। चिच्छेदास्य शिरो राजन्न् अपां फेनेन वासवः।

evaṃ sa kṛtvā samayaṃ sṛṣṭvā nīhāram īśvaraḥ. cicchedāsya śiro rājann apāṃ phenena vāsavaḥ.

तच् छिरो नमुचेश् छिन्नं पृष्ठतः शक्रम् अन्वयात्। हे मित्रहन् पाप इति ब्रुवाणं शक्रम् अन्तिकात्।

tac chiro namuceś chinnaṃ pṛṣṭhataḥ śakram anvayāt. he mitrahan pāpa iti bruvāṇaṃ śakram antikāt.

एवं स शिरसा तेन चोद्यमानः पुनः पुनः। पितामहाय संतप्त एवम् अर्थं न्यवेदयत्।

evaṃ sa śirasā tena codyamānaḥ punaḥ punaḥ. pitāmahāya saṃtapta evam arthaṃ nyavedayat.

तम् अब्रवील् लोकगुरुर् अरुणायां यथाविधि। इष्ट्वोपस्पृश देवेन्द्र ब्रह्महत्यापहा हि सा। एषा पुण्यजला शक्र कृता मुनिभिर् एव तु। निगूढम् अस्या गमनम् इहासीत् पूर्वम् एव तु। ततो ऽभ्येत्यारुणां देवीं प्लावयाम् आस वारिणा। सरस्वत्यारुणायाश् च पुण्यो ऽयं संगमो महान्। इह त्वं यज देवेन्द्र दद दानान्य् अनेकशः। अत्राप्लुत्य सुघोरात् त्वं पातकाद् विप्रमोक्ष्यसे।

tam abravīl lokagurur aruṇāyāṃ yathāvidhi. iṣṭvopaspṛśa devendra brahmahatyāpahā hi sā. eṣā puṇyajalā śakra kṛtā munibhir eva tu. nigūḍham asyā gamanam ihāsīt pūrvam eva tu. tato 'bhyetyāruṇāṃ devīṃ plāvayām āsa vāriṇā. sarasvatyāruṇāyāś ca puṇyo 'yaṃ saṃgamo mahān. iha tvaṃ yaja devendra dada dānāny anekaśaḥ. atrāplutya sughorāt tvaṃ pātakād vipramokṣyase.

इत्य् उक्तः स सरस्वत्याः कुञ्जे वै जनमेजय। इष्ट्वा यथावद् बलभिद् अरुणायाम् उपास्पृशत्।

ity uktaḥ sa sarasvatyāḥ kuñje vai janamejaya. iṣṭvā yathāvad balabhid aruṇāyām upāspṛśat.

स मुक्तः पाप्मना तेन ब्रह्महत्याकृतेन ह। ब्रह्मणो वचनाच् छक्रो ऽयजद् यज्ञैर् अनेकशः। दत्त्वा दानान्य् अनेकानि स्नात्वा तीर्थे शतक्रतुः। विपाप्मा विरजाः श्रीमान् ब्रह्मवध्यां विधूय सः। जगाम संहृष्टमनास् त्रिदिवं त्रिदशेश्वरः।

sa muktaḥ pāpmanā tena brahmahatyākṛtena ha. brahmaṇo vacanāc chakro 'yajad yajñair anekaśaḥ. dattvā dānāny anekāni snātvā tīrthe śatakratuḥ. vipāpmā virajāḥ śrīmān brahmavadhyāṃ vidhūya saḥ. jagāma saṃhṛṣṭamanās tridivaṃ tridaśeśvaraḥ.

शिरस् तच् चापि नमुचेस् तत्रैवाप्लुत्य भारत। लोकान् कामदुघान् प्राप्तम् अक्षयान् राजसत्तम।

śiras tac cāpi namuces tatraivāplutya bhārata. lokān kāmadughān prāptam akṣayān rājasattama.

तत्राप्य् उपस्पृश्य बलो महात्मा; दत्त्वा च दानानि पृथग्विधानि। अवाप्य धर्मं परम् आर्यकर्मा; जगाम सोमस्य महत् स तीर्थम्।

tatrāpy upaspṛśya balo mahātmā; dattvā ca dānāni pṛthagvidhāni. avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham.

यत्रायजद् राजसूयेन सोमः; साक्षात् पुरा विधिवत् पार्थिवेन्द्र। अत्रिर् धीमान् विप्रमुख्यो बभूव; होता यस्मिन् क्रतुमुख्ये महात्मा।

yatrāyajad rājasūyena somaḥ; sākṣāt purā vidhivat pārthivendra. atrir dhīmān vipramukhyo babhūva; hotā yasmin kratumukhye mahātmā.

यस्यान्ते ऽभूत् सुमहान् दानवानां; दैतेयानां राक्षसानां च देवैः। स संग्रामस् तारकाख्यः सुतीव्रो; यत्र स्कन्दस् तारकाख्यं जघान।

yasyānte 'bhūt sumahān dānavānāṃ; daiteyānāṃ rākṣasānāṃ ca devaiḥ. sa saṃgrāmas tārakākhyaḥ sutīvro; yatra skandas tārakākhyaṃ jaghāna.

सेनापत्यं लब्धवान् देवतानां; महासेनो यत्र दैत्यान्तकर्ता। साक्षाच् चात्र न्यवसत् कार्त्तिकेयः; सदा कुमारो यत्र स प्लक्षराजः।

senāpatyaṃ labdhavān devatānāṃ; mahāseno yatra daityāntakartā. sākṣāc cātra nyavasat kārttikeyaḥ; sadā kumāro yatra sa plakṣarājaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...