महाभारत 9.37 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 37→

[mh-9-37] • 50 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। सप्तसारस्वतं कस्मात् कश् च मङ्कणको मुनिः। कथं सिद्धश् च भगवान् कश् चास्य नियमो ऽभवत्।

janamejaya uvāca. saptasārasvataṃ kasmāt kaś ca maṅkaṇako muniḥ. kathaṃ siddhaś ca bhagavān kaś cāsya niyamo 'bhavat.

कस्य वंशे समुत्पन्नः किं चाधीतं द्विजोत्तम। एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं विधिवद् द्विजसत्तम।

kasya vaṃśe samutpannaḥ kiṃ cādhītaṃ dvijottama. etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vidhivad dvijasattama.

वैशंपायन उवाच। राजन् सप्त सरस्वत्यो याभिर् व्याप्तम् इदं जगत्। आहूता बलवद्भिर् हि तत्र तत्र सरस्वती।

vaiśaṃpāyana uvāca. rājan sapta sarasvatyo yābhir vyāptam idaṃ jagat. āhūtā balavadbhir hi tatra tatra sarasvatī.

सुप्रभा काञ्चनाक्षी च विशाला मानसह्रदा। सरस्वती ओघवती सुवेणुर् विमलोदका।

suprabhā kāñcanākṣī ca viśālā mānasahradā. sarasvatī oghavatī suveṇur vimalodakā.

पितामहस्य महतो वर्तमाने महीतले। वितते यज्ञवाटे वै समेतेषु द्विजातिषु।

pitāmahasya mahato vartamāne mahītale. vitate yajñavāṭe vai sameteṣu dvijātiṣu.

पुण्याहघोषैर् विमलैर् वेदानां निनदैस् तथा। देवेषु चैव व्यग्रेषु तस्मिन् यज्ञविधौ तदा।

puṇyāhaghoṣair vimalair vedānāṃ ninadais tathā. deveṣu caiva vyagreṣu tasmin yajñavidhau tadā.

तत्र चैव महाराज दीक्षिते प्रपितामहे। यजतस् तत्र सत्रेण सर्वकामसमृद्धिना।

tatra caiva mahārāja dīkṣite prapitāmahe. yajatas tatra satreṇa sarvakāmasamṛddhinā.

मनसा चिन्तिता ह्य् अर्था धर्मार्थकुशलैस् तदा। उपतिष्ठन्ति राजेन्द्र द्विजातींस् तत्र तत्र ह।

manasā cintitā hy arthā dharmārthakuśalais tadā. upatiṣṭhanti rājendra dvijātīṃs tatra tatra ha.

जगुश् च तत्र गन्धर्वा ननृतुश् चाप्सरोगणाः। वादित्राणि च दिव्यानि वादयाम् आसुर् अञ्जसा।

jaguś ca tatra gandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ. vāditrāṇi ca divyāni vādayām āsur añjasā.

तस्य यज्ञस्य संपत्त्या तुतुषुर् देवता अपि। विस्मयं परमं जग्मुः किम् उ मानुषयोनयः।

tasya yajñasya saṃpattyā tutuṣur devatā api. vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ kim u mānuṣayonayaḥ.

वर्तमाने तथा यज्ञे पुष्करस्थे पितामहे। अब्रुवन्न् ऋषयो राजन् नायं यज्ञो महाफलः। न दृश्यते सरिच्छ्रेष्ठा यस्माद् इह सरस्वती।

vartamāne tathā yajñe puṣkarasthe pitāmahe. abruvann ṛṣayo rājan nāyaṃ yajño mahāphalaḥ. na dṛśyate saricchreṣṭhā yasmād iha sarasvatī.

तच् छ्रुत्वा भगवान् प्रीतः सस्माराथ सरस्वतीम्। पितामहेन यजता आहूता पुष्करेषु वै। सुप्रभा नाम राजेन्द्र नाम्ना तत्र सरस्वती।

tac chrutvā bhagavān prītaḥ sasmārātha sarasvatīm. pitāmahena yajatā āhūtā puṣkareṣu vai. suprabhā nāma rājendra nāmnā tatra sarasvatī.

तां दृष्ट्वा मुनयस् तुष्टा वेगयुक्तां सरस्वतीम्। पितामहं मानयन्तीं क्रतुं ते बहु मेनिरे।

tāṃ dṛṣṭvā munayas tuṣṭā vegayuktāṃ sarasvatīm. pitāmahaṃ mānayantīṃ kratuṃ te bahu menire.

एवम् एषा सरिच्छ्रेष्ठा पुष्करेषु सरस्वती। पितामहार्थं संभूता तुष्ट्यर्थं च मनीषिणाम्।

evam eṣā saricchreṣṭhā puṣkareṣu sarasvatī. pitāmahārthaṃ saṃbhūtā tuṣṭyarthaṃ ca manīṣiṇām.

नैमिषे मुनयो राजन् समागम्य समासते। तत्र चित्राः कथा ह्य् आसन् वेदं प्रति जनेश्वर।

naimiṣe munayo rājan samāgamya samāsate. tatra citrāḥ kathā hy āsan vedaṃ prati janeśvara.

तत्र ते मुनयो ह्य् आसन् नानास्वाध्यायवेदिनः। ते समागम्य मुनयः सस्मरुर् वै सरस्वतीम्।

tatra te munayo hy āsan nānāsvādhyāyavedinaḥ. te samāgamya munayaḥ sasmarur vai sarasvatīm.

सा तु ध्याता महाराज ऋषिभिः सत्रयाजिभिः। समागतानां राजेन्द्र सहायार्थं महात्मनाम्। आजगाम महाभागा तत्र पुण्या सरस्वती।

sā tu dhyātā mahārāja ṛṣibhiḥ satrayājibhiḥ. samāgatānāṃ rājendra sahāyārthaṃ mahātmanām. ājagāma mahābhāgā tatra puṇyā sarasvatī.

नैमिषे काञ्चनाक्षी तु मुनीनां सत्रयाजिनाम्। आगता सरितां श्रेष्ठा तत्र भारत पूजिता।

naimiṣe kāñcanākṣī tu munīnāṃ satrayājinām. āgatā saritāṃ śreṣṭhā tatra bhārata pūjitā.

गयस्य यजमानस्य गयेष्व् एव महाक्रतुम्। आहूता सरितां श्रेष्ठा गययज्ञे सरस्वती।

gayasya yajamānasya gayeṣv eva mahākratum. āhūtā saritāṃ śreṣṭhā gayayajñe sarasvatī.

विशालां तु गयेष्व् आहुर् ऋषयः संशितव्रताः। सरित् सा हिमवत्पार्श्वात् प्रसूता शीघ्रगामिनी।

viśālāṃ tu gayeṣv āhur ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ. sarit sā himavatpārśvāt prasūtā śīghragāminī.

औद्दालकेस् तथा यज्ञे यजतस् तत्र भारत। समेते सर्वतः स्फीते मुनीनां मण्डले तदा।

auddālakes tathā yajñe yajatas tatra bhārata. samete sarvataḥ sphīte munīnāṃ maṇḍale tadā.

उत्तरे कोसलाभागे पुण्ये राजन् महात्मनः। औद्दालकेन यजता पूर्वं ध्याता सरस्वती।

uttare kosalābhāge puṇye rājan mahātmanaḥ. auddālakena yajatā pūrvaṃ dhyātā sarasvatī.

आजगाम सरिच्छ्रेष्ठा तं देशम् ऋषिकारणात्। पूज्यमाना मुनिगणैर् वल्कलाजिनसंवृतैः। मनोह्रदेति विख्याता सा हि तैर् मनसा हृता।

ājagāma saricchreṣṭhā taṃ deśam ṛṣikāraṇāt. pūjyamānā munigaṇair valkalājinasaṃvṛtaiḥ. manohradeti vikhyātā sā hi tair manasā hṛtā.

सुवेणुर् ऋषभद्वीपे पुण्ये राजर्षिसेविते। कुरोश् च यजमानस्य कुरुक्षेत्रे महात्मनः। आजगाम महाभागा सरिच्छ्रेष्ठा सरस्वती।

suveṇur ṛṣabhadvīpe puṇye rājarṣisevite. kuroś ca yajamānasya kurukṣetre mahātmanaḥ. ājagāma mahābhāgā saricchreṣṭhā sarasvatī.

ओघवत्य् अपि राजेन्द्र वसिष्ठेन महात्मना। समाहूता कुरुक्षेत्रे दिव्यतोया सरस्वती।

oghavaty api rājendra vasiṣṭhena mahātmanā. samāhūtā kurukṣetre divyatoyā sarasvatī.

दक्षेण यजता चापि गङ्गाद्वारे सरस्वती। सुवेणुर् इति विख्याता प्रस्रुता शीघ्रगामिनी। विमलोदा भगवती ब्रह्मणा यजता पुनः। समाहूता ययौ तत्र पुण्ये हैमवते गिरौ।

dakṣeṇa yajatā cāpi gaṅgādvāre sarasvatī. suveṇur iti vikhyātā prasrutā śīghragāminī. vimalodā bhagavatī brahmaṇā yajatā punaḥ. samāhūtā yayau tatra puṇye haimavate girau.

एकीभूतास् ततस् तास् तु तस्मिंस् तीर्थे समागताः। सप्तसारस्वतं तीर्थं ततस् तत् प्रथितं भुवि।

ekībhūtās tatas tās tu tasmiṃs tīrthe samāgatāḥ. saptasārasvataṃ tīrthaṃ tatas tat prathitaṃ bhuvi.

इति सप्त सरस्वत्यो नामतः परिकीर्तिताः। सप्तसारस्वतं चैव तीर्थं पुण्यं तथा स्मृतम्।

iti sapta sarasvatyo nāmataḥ parikīrtitāḥ. saptasārasvataṃ caiva tīrthaṃ puṇyaṃ tathā smṛtam.

शृणु मङ्कणकस्यापि कौमारब्रह्मचारिणः। आपगाम् अवगाढस्य राजन् प्रक्रीडितं महत्।

śṛṇu maṅkaṇakasyāpi kaumārabrahmacāriṇaḥ. āpagām avagāḍhasya rājan prakrīḍitaṃ mahat.

दृष्ट्वा यदृच्छया तत्र स्त्रियम् अम्भसि भारत। स्नायन्तीं रुचिरापाङ्गीं दिग्वाससम् अनिन्दिताम्। सरस्वत्यां महाराज चस्कन्दे वीर्यम् अम्भसि।

dṛṣṭvā yadṛcchayā tatra striyam ambhasi bhārata. snāyantīṃ rucirāpāṅgīṃ digvāsasam aninditām. sarasvatyāṃ mahārāja caskande vīryam ambhasi.

तद् रेतः स तु जग्राह कलशे वै महातपाः। ऋषिः परमधर्मात्मा तदा पुरुषसत्तमः। सप्तधा प्रविभागं तु कलशस्थं जगाम ह। तत्रर्षयः सप्त जाता जज्ञिरे मरुतां गणाः।

tad retaḥ sa tu jagrāha kalaśe vai mahātapāḥ. ṛṣiḥ paramadharmātmā tadā puruṣasattamaḥ. saptadhā pravibhāgaṃ tu kalaśasthaṃ jagāma ha. tatrarṣayaḥ sapta jātā jajñire marutāṃ gaṇāḥ.

वायुवेगो वायुबलो वायुहा वायुमण्डलः। वायुज्वालो वायुरेता वायुचक्रश् च वीर्यवान्। एवम् एते समुत्पन्ना मरुतां जनयिष्णवः।

vāyuvego vāyubalo vāyuhā vāyumaṇḍalaḥ. vāyujvālo vāyuretā vāyucakraś ca vīryavān. evam ete samutpannā marutāṃ janayiṣṇavaḥ.

इदम् अन्यच् च राजेन्द्र शृण्व् आश्चर्यतरं भुवि। महर्षेश् चरितं यादृक् त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्।

idam anyac ca rājendra śṛṇv āścaryataraṃ bhuvi. maharṣeś caritaṃ yādṛk triṣu lokeṣu viśrutam.

पुरा मङ्कणकः सिद्धः कुशाग्रेणेति नः श्रुतम्। क्षतः किल करे राजंस् तस्य शाकरसो ऽस्रवत्। स वि शाकरसं दृष्ट्वा हर्षाविष्टः प्रनृत्तवान्।

purā maṅkaṇakaḥ siddhaḥ kuśāgreṇeti naḥ śrutam. kṣataḥ kila kare rājaṃs tasya śākaraso 'sravat. sa vi śākarasaṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭaḥ pranṛttavān.

ततस् तस्मिन् प्रनृत्ते वै स्थावरं जङ्गमं च यत्। प्रनृत्तम् उभयं वीर तेजसा तस्य मोहितम्।

tatas tasmin pranṛtte vai sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca yat. pranṛttam ubhayaṃ vīra tejasā tasya mohitam.

ब्रह्मादिभिः सुरै राजन्न् ऋषिभिश् च तपोधनैः। विज्ञप्तो वै महादेव ऋषेर् अर्थे नराधिप। नायं नृत्येद् यथा देव तथा त्वं कर्तुम् अर्हसि।

brahmādibhiḥ surai rājann ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ. vijñapto vai mahādeva ṛṣer arthe narādhipa. nāyaṃ nṛtyed yathā deva tathā tvaṃ kartum arhasi.

ततो देवो मुनिं दृष्ट्वा हर्षाविष्टम् अतीव ह। सुराणां हितकामार्थं महादेवो ऽभ्यभाषत।

tato devo muniṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭam atīva ha. surāṇāṃ hitakāmārthaṃ mahādevo 'bhyabhāṣata.

भो भो ब्राह्मण धर्मज्ञ किमर्थं नरिनर्त्सि वै। हर्षस्थानं किमर्थं वै तवेदं मुनिसत्तम। तपस्विनो धर्मपथे स्थितस्य द्विजसत्तम।

bho bho brāhmaṇa dharmajña kimarthaṃ narinartsi vai. harṣasthānaṃ kimarthaṃ vai tavedaṃ munisattama. tapasvino dharmapathe sthitasya dvijasattama.

ऋषिर् उवाच। किं न पश्यसि मे ब्रह्मन् कराच् छाकरसं स्रुतम्। यं दृष्ट्वा वै प्रनृत्तो ऽहं हर्षेण महता विभो।

ṛṣir uvāca. kiṃ na paśyasi me brahman karāc chākarasaṃ srutam. yaṃ dṛṣṭvā vai pranṛtto 'haṃ harṣeṇa mahatā vibho.

तं प्रहस्याब्रवीद् देवो मुनिं रागेण मोहितम्। अहं न विस्मयं विप्र गच्छामीति प्रपश्य माम्।

taṃ prahasyābravīd devo muniṃ rāgeṇa mohitam. ahaṃ na vismayaṃ vipra gacchāmīti prapaśya mām.

एवम् उक्त्वा मुनिश्रेष्ठं महादेवेन धीमता। अङ्गुल्यग्रेण राजेन्द्र स्वाङ्गुष्ठस् ताडितो ऽभवत्।

evam uktvā muniśreṣṭhaṃ mahādevena dhīmatā. aṅgulyagreṇa rājendra svāṅguṣṭhas tāḍito 'bhavat.

ततो भस्म क्षताद् राजन् निर्गतं हिमसंनिभम्। तद् दृष्ट्वा व्रीडितो राजन् स मुनिः पादयोर् गतः। मेने देवं महादेवम् इदं चोवाच विस्मितः। उवाच पार्वतीनाथम् इन्दुरेखावतंसकम्।

tato bhasma kṣatād rājan nirgataṃ himasaṃnibham. tad dṛṣṭvā vrīḍito rājan sa muniḥ pādayor gataḥ. mene devaṃ mahādevam idaṃ covāca vismitaḥ. uvāca pārvatīnātham indurekhāvataṃsakam.

ऋषिर् उवाच। नान्यं देवाद् अहं मन्ये रुद्रात् परतरं महत्। सुरासुरस्य जगतो गतिस् त्वम् असि शूलधृक्।

ṛṣir uvāca. nānyaṃ devād ahaṃ manye rudrāt parataraṃ mahat. surāsurasya jagato gatis tvam asi śūladhṛk.

त्वया सृष्टम् इदं विश्वं वदन्तीह मनीषिणः। त्वाम् एव सर्वं विशति पुनर् एव युगक्षये।

tvayā sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ vadantīha manīṣiṇaḥ. tvām eva sarvaṃ viśati punar eva yugakṣaye.

देवैर् अपि न शक्यस् त्वं परिज्ञातुं कुतो मया। त्वयि सर्वे स्म दृश्यन्ते सुरा ब्रह्मादयो ऽनघ। भावा ये जगति स्थिताः। त्वाम् उपासन्त वरदं।

devair api na śakyas tvaṃ parijñātuṃ kuto mayā. tvayi sarve sma dṛśyante surā brahmādayo 'nagha. bhāvā ye jagati sthitāḥ. tvām upāsanta varadaṃ.

सर्वस् त्वम् असि देवानां कर्ता कारयिता च ह। त्वत्प्रसादात् सुराः सर्वे मोदन्तीहाकुतोभयाः। त्वं प्रभुः परमैश्वर्याद् अधिकं भासि शंकर। त्वयि ब्रह्मा च विष्णुश् च लोकान् संधार्य तिष्ठतः। त्वन्मूलं च जगत् सर्वं त्वदन्तं च महेश्वर। त्वया हि वितता लोका सप्तेमे सर्वसंभव। सर्वथा सर्वभूतेश त्वाम् एवार्चन्ति दैवतम्। त्वन्मयं हि जगत् सर्वं भूतं स्थावरजङ्गमम्। स्वर्गं च परमस्थानं नृणाम् अभ्युदयार्थिनाम्। ददासि च प्रसन्नस् त्वं भक्तानां परमेश्वर। अनावृत्तिपदं नॄणां नित्यं निःश्रेयसार्थिनाम्। ददासि कर्मिणां कर्म भावयन् ध्यानयोगतः। न वृथास्ति महादेव प्रसादस् ते महेश्वर। यस्मात् त्वयोपकरणात् करोमि कमलेक्षण। प्रपद्ये शरणं शंभुं सर्वदा सर्वतः स्थितम्। कर्मणा मनसा वाचा तम् एवाभिजगाम ह।

sarvas tvam asi devānāṃ kartā kārayitā ca ha. tvatprasādāt surāḥ sarve modantīhākutobhayāḥ. tvaṃ prabhuḥ paramaiśvaryād adhikaṃ bhāsi śaṃkara. tvayi brahmā ca viṣṇuś ca lokān saṃdhārya tiṣṭhataḥ. tvanmūlaṃ ca jagat sarvaṃ tvadantaṃ ca maheśvara. tvayā hi vitatā lokā sapteme sarvasaṃbhava. sarvathā sarvabhūteśa tvām evārcanti daivatam. tvanmayaṃ hi jagat sarvaṃ bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam. svargaṃ ca paramasthānaṃ nṛṇām abhyudayārthinām. dadāsi ca prasannas tvaṃ bhaktānāṃ parameśvara. anāvṛttipadaṃ nṝṇāṃ nityaṃ niḥśreyasārthinām. dadāsi karmiṇāṃ karma bhāvayan dhyānayogataḥ. na vṛthāsti mahādeva prasādas te maheśvara. yasmāt tvayopakaraṇāt karomi kamalekṣaṇa. prapadye śaraṇaṃ śaṃbhuṃ sarvadā sarvataḥ sthitam. karmaṇā manasā vācā tam evābhijagāma ha.

एवं स्तुत्वा महादेवं स ऋषिः प्रणतो ऽब्रवीत्। यद् इदं चापलं देव कृतम् एतत् स्मयादिकम्। भगवंस् त्वत्प्रसादाद् वै तपो मे न क्षरेद् इति।

evaṃ stutvā mahādevaṃ sa ṛṣiḥ praṇato 'bravīt. yad idaṃ cāpalaṃ deva kṛtam etat smayādikam. bhagavaṃs tvatprasādād vai tapo me na kṣared iti.

ततो देवः प्रीतमनास् तम् ऋषिं पुनर् अब्रवीत्। तपस् ते वर्धतां विप्र मत्प्रसादात् सहस्रधा। आश्रमे चेह वत्स्यामि त्वया सार्धम् अहं सदा।

tato devaḥ prītamanās tam ṛṣiṃ punar abravīt. tapas te vardhatāṃ vipra matprasādāt sahasradhā. āśrame ceha vatsyāmi tvayā sārdham ahaṃ sadā.

सप्तसारस्वते चास्मिन् यो माम् अर्चिष्यते नरः। न तस्य दुर्लभं किं चिद् भवितेह परत्र च। सारस्वतं च लोकं ते गमिष्यन्ति न संशयः।

saptasārasvate cāsmin yo mām arciṣyate naraḥ. na tasya durlabhaṃ kiṃ cid bhaviteha paratra ca. sārasvataṃ ca lokaṃ te gamiṣyanti na saṃśayaḥ.

एतन् मङ्कणकस्यापि चरितं भूरितेजसः। कथितं च नृपतिश्रेष्ठ किं भूयः कथयामि ते। सप्तसारस्वतं चापि यथोत्पन्नं तथोदितम्। स हि पुत्रः सजन्यायाम् उत्पन्नो मातरिश्वना।

etan maṅkaṇakasyāpi caritaṃ bhūritejasaḥ. kathitaṃ ca nṛpatiśreṣṭha kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te. saptasārasvataṃ cāpi yathotpannaṃ tathoditam. sa hi putraḥ sajanyāyām utpanno mātariśvanā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...