महाभारत 6.82 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 82→

[mh-6-82] • 56 श्लोकाः

संजय उवाच। विरथं तं समासाद्य चित्रसेनं मनस्विनम्। रथम् आरोपयाम् आस विकर्णस् तनयस् तव।

saṃjaya uvāca. virathaṃ taṃ samāsādya citrasenaṃ manasvinam. ratham āropayām āsa vikarṇas tanayas tava.

तस्मिंस् तथा वर्तमाने तुमुले संकुले भृशम्। भीष्मः शांतनवस् तूर्णं युधिष्ठिरम् उपाद्रवत्।

tasmiṃs tathā vartamāne tumule saṃkule bhṛśam. bhīṣmaḥ śāṃtanavas tūrṇaṃ yudhiṣṭhiram upādravat.

ततः सरथनागाश्वाः समकम्पन्त सृञ्जयाः। मृत्योर् आस्यम् अनुप्राप्तं मेनिरे च युधिष्ठिरम्।

tataḥ sarathanāgāśvāḥ samakampanta sṛñjayāḥ. mṛtyor āsyam anuprāptaṃ menire ca yudhiṣṭhiram.

यिधिष्ठिरो ऽपि कौरव्यो यमाभ्यां सहितः प्रभुः। महेष्वासं नरव्याघ्रं भीष्मं शांतनवं ययौ।

yidhiṣṭhiro 'pi kauravyo yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ. maheṣvāsaṃ naravyāghraṃ bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yayau.

ततः शरसहस्राणि प्रमुञ्चन् पाण्डवो युधि। भीष्मं संछादयाम् आस यथा मेघो दिवाकरम्।

tataḥ śarasahasrāṇi pramuñcan pāṇḍavo yudhi. bhīṣmaṃ saṃchādayām āsa yathā megho divākaram.

तेन सम्यक् प्रणीतानि शरजालानि भारत। पतिजग्राह गाङ्गेयः शतशो ऽथ सहस्रशः।

tena samyak praṇītāni śarajālāni bhārata. patijagrāha gāṅgeyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ.

तथैव शरजालानि भीष्मेणास्तानि मारिष। आकाशे समदृश्यन्त खगमानां व्रजा इव।

tathaiva śarajālāni bhīṣmeṇāstāni māriṣa. ākāśe samadṛśyanta khagamānāṃ vrajā iva.

निमेषार्धाच् च कौन्तेयं भीष्मः शांतनवो युधि। अदृश्यं समरे चक्रे शरजालेन भागशः।

nimeṣārdhāc ca kaunteyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi. adṛśyaṃ samare cakre śarajālena bhāgaśaḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा कौरव्यस्य महात्मनः। नाराचं प्रेषयाम् आस क्रुद्ध आशीविषोपमम्।

tato yudhiṣṭhiro rājā kauravyasya mahātmanaḥ. nārācaṃ preṣayām āsa kruddha āśīviṣopamam.

असंप्राप्तं ततस् तं तु क्षुरप्रेण महारथः। चिच्छेद समरे राजन् भीष्मस् तस्य धनुश्च्युतम्।

asaṃprāptaṃ tatas taṃ tu kṣurapreṇa mahārathaḥ. ciccheda samare rājan bhīṣmas tasya dhanuścyutam.

तं तु छित्त्वा रणे भीष्मो नाराचं कालसंमितम्। निजघ्ने कौरवेन्द्रस्य हयान् काञ्चनभूषणान्। हताश्वे तु रथे तिष्ठञ् शक्तिं चिक्षेप धर्मराट्। ताम् आपतन्तीं सहसा कालपाशोपमां शिताम्। चिच्छेद समरे भीष्मः शरैः संनतपर्वभिः।

taṃ tu chittvā raṇe bhīṣmo nārācaṃ kālasaṃmitam. nijaghne kauravendrasya hayān kāñcanabhūṣaṇān. hatāśve tu rathe tiṣṭhañ śaktiṃ cikṣepa dharmarāṭ. tām āpatantīṃ sahasā kālapāśopamāṃ śitām. ciccheda samare bhīṣmaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

हताश्वं तु रथं त्यक्त्वा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। आरुरोह रथं तूर्णं नकुलस्य महात्मनः।

hatāśvaṃ tu rathaṃ tyaktvā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ. āruroha rathaṃ tūrṇaṃ nakulasya mahātmanaḥ.

यमाव् अपि सुसंक्रुद्धः समासाद्य रणे तदा। शरैः संछादयाम् आस भीष्मः परपुरंजयः। भीष्मो ऽपि रथिनां श्रेष्ठो विव्याध निशितैः शरैः। भ्रातरौ तौ महावीर्यौ शत्रुसैन्यभयंकरौ।

yamāv api susaṃkruddhaḥ samāsādya raṇe tadā. śaraiḥ saṃchādayām āsa bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ. bhīṣmo 'pi rathināṃ śreṣṭho vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ. bhrātarau tau mahāvīryau śatrusainyabhayaṃkarau.

तौ तु दृष्ट्वा महाराज भीष्मबाणप्रपीडितौ। जगामाथ परां चिन्तां भीष्मस्य वधकाङ्क्षया।

tau tu dṛṣṭvā mahārāja bhīṣmabāṇaprapīḍitau. jagāmātha parāṃ cintāṃ bhīṣmasya vadhakāṅkṣayā.

ततो युधिष्ठिरो वश्यान् राज्ञस् तान् समचोदयत्। भीष्मं शांतनवं सर्वे निहतेति सुहृद्गणान्।

tato yudhiṣṭhiro vaśyān rājñas tān samacodayat. bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ sarve nihateti suhṛdgaṇān.

ततस् ते पार्थिवाः सर्वे श्रुत्वा पार्थस्य भाषितम्। महता रथवंशेन परिवव्रुः पितामहम्।

tatas te pārthivāḥ sarve śrutvā pārthasya bhāṣitam. mahatā rathavaṃśena parivavruḥ pitāmaham.

स समन्तात् परिवृतः पिता देवव्रतस् तव। चिक्रीद धनुषा राजन् पातयानो महारथान्।

sa samantāt parivṛtaḥ pitā devavratas tava. cikrīda dhanuṣā rājan pātayāno mahārathān.

तं चरन्तं रणे पार्था ददृशुः कौरवं युधि। मृगमध्यं प्रविश्येव यथा सिंहशिशुं वने।

taṃ carantaṃ raṇe pārthā dadṛśuḥ kauravaṃ yudhi. mṛgamadhyaṃ praviśyeva yathā siṃhaśiśuṃ vane.

तर्जयानं रणे शूरांस् त्रासयानं च सायकैः। दृष्ट्वा त्रेसुर् महाराज सिंहं मृगगणा इव।

tarjayānaṃ raṇe śūrāṃs trāsayānaṃ ca sāyakaiḥ. dṛṣṭvā tresur mahārāja siṃhaṃ mṛgagaṇā iva.

रणे भरतसिंहस्य ददृशुः क्षत्रिया गतिम्। अग्नेर् वायुसहायस्य यथा कक्षं दिधक्षतः।

raṇe bharatasiṃhasya dadṛśuḥ kṣatriyā gatim. agner vāyusahāyasya yathā kakṣaṃ didhakṣataḥ.

शिरांसि रथिनां भीष्मः पातयाम् आस संयुगे। तालेभ्य इव पक्वानि फलानि कुशलो नरः।

śirāṃsi rathināṃ bhīṣmaḥ pātayām āsa saṃyuge. tālebhya iva pakvāni phalāni kuśalo naraḥ.

पतद्भिश् च महाराज शिरोभिर् धरणीतले। बभूव तुमुलः शब्दः पतताम् अश्मनाम् इव।

patadbhiś ca mahārāja śirobhir dharaṇītale. babhūva tumulaḥ śabdaḥ patatām aśmanām iva.

तस्मिंस् तु तुमुले युद्धे वर्तमाने सुदारुणे। सर्वेषाम् एव सैन्यानाम् आसीद् व्यतिकरो महान्।

tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne sudāruṇe. sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān.

भिन्नेषु तेषु व्यूहेषु क्षत्रिया इतरेतरम्। एकम् एकं समाहूय युद्धायैवोपतस्थिरे।

bhinneṣu teṣu vyūheṣu kṣatriyā itaretaram. ekam ekaṃ samāhūya yuddhāyaivopatasthire.

शिखण्डी तु समासाद्य भरतानां पितामहम्। अभिदुद्राव वेगेन तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्।

śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham. abhidudrāva vegena tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt.

अनादृत्य ततो भीष्मस् तं शिखण्डिनम् आहवे। प्रययौ सृञ्जयान् क्रुद्धः स्त्रीत्वं चिन्त्य शिखण्डिनः।

anādṛtya tato bhīṣmas taṃ śikhaṇḍinam āhave. prayayau sṛñjayān kruddhaḥ strītvaṃ cintya śikhaṇḍinaḥ.

सृञ्जयास् तु ततो हृष्टा दृष्ट्वा भीष्मं महारथम्। सिंहनादान् बहुविधांश् चक्रुः शङ्खविमिश्रितान्।

sṛñjayās tu tato hṛṣṭā dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham. siṃhanādān bahuvidhāṃś cakruḥ śaṅkhavimiśritān.

ततः प्रववृते युद्धं व्यतिषक्तरथद्विपम्। अपरां दिशम् आस्थाय स्थिते सवितरि प्रभो।

tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vyatiṣaktarathadvipam. aparāṃ diśam āsthāya sthite savitari prabho.

धृष्टद्युम्नो ऽथ पाञ्चाल्यः सात्यकिश् च महारथः। पीडयन्तौ भृशं सैन्यं शक्तितोमरवृष्टिभिः। शस्त्रैश् च बहुभी राजञ् जघ्नतुस् तावकान् रणे।

dhṛṣṭadyumno 'tha pāñcālyaḥ sātyakiś ca mahārathaḥ. pīḍayantau bhṛśaṃ sainyaṃ śaktitomaravṛṣṭibhiḥ. śastraiś ca bahubhī rājañ jaghnatus tāvakān raṇe.

ते हन्यमानाः समरे तावकाः पुरुषर्षभ। आर्यां युद्धे मतिं कृत्वा न त्यजन्ति स्म संयुगम्। यथोत्साहं च समरे जघ्नुर् लोकं महारथाः।

te hanyamānāḥ samare tāvakāḥ puruṣarṣabha. āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā na tyajanti sma saṃyugam. yathotsāhaṃ ca samare jaghnur lokaṃ mahārathāḥ.

तत्राक्रन्दो महान् आसीत् तावकानां महात्मनाम्। वध्यतां समरे राजन् पार्षतेन महात्मना।

tatrākrando mahān āsīt tāvakānāṃ mahātmanām. vadhyatāṃ samare rājan pārṣatena mahātmanā.

तं श्रुत्वा निनदं घोरं तावकानां महारथौ। विन्दानुविन्दाव् आवन्त्यौ पार्षतं पत्युपस्थितौ।

taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tāvakānāṃ mahārathau. vindānuvindāv āvantyau pārṣataṃ patyupasthitau.

तौ तस्य तुरगान् हत्वा त्वरमाणौ महारथौ। छादयाम् आसतुर् उभौ शरवर्षेण पार्षतम्।

tau tasya turagān hatvā tvaramāṇau mahārathau. chādayām āsatur ubhau śaravarṣeṇa pārṣatam.

अवप्लुत्याथ पाञ्चाल्यो रथात् तूर्णं महाबलः। आरुरोह रथं तूर्णं सात्यकेः सुमहात्मनः।

avaplutyātha pāñcālyo rathāt tūrṇaṃ mahābalaḥ. āruroha rathaṃ tūrṇaṃ sātyakeḥ sumahātmanaḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा महत्या सेनया वृतः। आवन्त्यौ समरे क्रुद्धाव् अभ्ययात् स परंतपौ।

tato yudhiṣṭhiro rājā mahatyā senayā vṛtaḥ. āvantyau samare kruddhāv abhyayāt sa paraṃtapau.

तथैव तव पुत्रो ऽपि सर्वोद्योगेन मारिष। विन्दानुविन्दाव् आवन्त्यौ परिवार्योपतस्थिवान्।

tathaiva tava putro 'pi sarvodyogena māriṣa. vindānuvindāv āvantyau parivāryopatasthivān.

अर्जुनश् चापि संक्रुद्धः क्षत्रियान् क्षत्रियर्षभ। अयोधयत संग्रामे वज्रपाणिर् इवासुरान्।

arjunaś cāpi saṃkruddhaḥ kṣatriyān kṣatriyarṣabha. ayodhayata saṃgrāme vajrapāṇir ivāsurān.

द्रोणश् च समरे क्रुद्धः पुत्रस्य प्रियकृत् तव। व्यधमत् सर्वपाञ्चालांस् तूलराशिम् इवानलः।

droṇaś ca samare kruddhaḥ putrasya priyakṛt tava. vyadhamat sarvapāñcālāṃs tūlarāśim ivānalaḥ.

दुर्योधनपुरोगास् तु पुत्रास् तव विशां पते। परिवार्य रणे भीष्मं युयुधुः पाण्डवैः सह।

duryodhanapurogās tu putrās tava viśāṃ pate. parivārya raṇe bhīṣmaṃ yuyudhuḥ pāṇḍavaiḥ saha.

ततो दुर्योधनो राजा लोहितायति भास्करे। अब्रवीत् तावकान् सर्वांस् त्वरध्वम् इति भारत।

tato duryodhano rājā lohitāyati bhāskare. abravīt tāvakān sarvāṃs tvaradhvam iti bhārata.

युध्यतां तु तथा तेषां कुर्वतां कर्म दुष्करम्। अस्तं गिरिम् अथारूढे नप्रकाशति भास्करे।

yudhyatāṃ tu tathā teṣāṃ kurvatāṃ karma duṣkaram. astaṃ girim athārūḍhe naprakāśati bhāskare.

प्रावर्तत नदी घोरा शोणितौघतरङ्गिणी। गोमायुगणसंकीर्णा क्षणेन रजनीमुखे।

prāvartata nadī ghorā śoṇitaughataraṅgiṇī. gomāyugaṇasaṃkīrṇā kṣaṇena rajanīmukhe.

शिवाभिर् अशिवाभिश् च रुवद्भिर् भैरवं रवम्। घोरम् आयोधनं जज्ञे भूतसंघसमाकुलम्।

śivābhir aśivābhiś ca ruvadbhir bhairavaṃ ravam. ghoram āyodhanaṃ jajñe bhūtasaṃghasamākulam.

राक्षसाश् च पिशाचाश् च तथान्ये पिशिताशनाः। समन्ततो व्यदृश्यन्त शतशो ऽथ सहस्रशः। मत्ता रुधिरगन्धेन पिशितेन च ते नृपाः। आस्वाद्यास्वाद्य नृत्यन्ते नादं मुञ्चन्ति भीषणम्। कबन्धानि च नृत्यन्ति धनुर् हस्तानि संयुगे। प्रासम् आलम्ब्य निशितं निस्त्रिंशं निर्मलं महत्।

rākṣasāś ca piśācāś ca tathānye piśitāśanāḥ. samantato vyadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ. mattā rudhiragandhena piśitena ca te nṛpāḥ. āsvādyāsvādya nṛtyante nādaṃ muñcanti bhīṣaṇam. kabandhāni ca nṛtyanti dhanur hastāni saṃyuge. prāsam ālambya niśitaṃ nistriṃśaṃ nirmalaṃ mahat.

अर्जुनो ऽथ सुशर्मादीन् राज्ञस् तान् सपदानुगान्। विजित्य पृतनामध्ये ययौ स्वशिबिरं प्रति।

arjuno 'tha suśarmādīn rājñas tān sapadānugān. vijitya pṛtanāmadhye yayau svaśibiraṃ prati.

युधिष्ठिरो ऽपि कौरव्यो भ्रातृभ्यां सहितस् तदा। ययौ स्वशिबिरं राजा निशायां सेनया वृतः।

yudhiṣṭhiro 'pi kauravyo bhrātṛbhyāṃ sahitas tadā. yayau svaśibiraṃ rājā niśāyāṃ senayā vṛtaḥ.

भीमसेनो ऽपि राजेन्द्र दुर्योधनमुखान् रथान्। अवजित्य ततः संख्ये ययौ स्वशिबिरं प्रति।

bhīmaseno 'pi rājendra duryodhanamukhān rathān. avajitya tataḥ saṃkhye yayau svaśibiraṃ prati.

दुर्योधनो ऽपि नृपतिः परिवार्य महारणे। भीष्मं शांतनवं तूर्णं प्रयातः शिबिरं प्रति।

duryodhano 'pi nṛpatiḥ parivārya mahāraṇe. bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ tūrṇaṃ prayātaḥ śibiraṃ prati.

द्रोणो द्रौणिः कृपः शल्यः कृतवर्मा च सात्वतः। परिवार्य चमूं सर्वां प्रययुः शिबिरं प्रति।

droṇo drauṇiḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ. parivārya camūṃ sarvāṃ prayayuḥ śibiraṃ prati.

तथैव सात्यकी राजन् धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। परिवार्य रणे योधान् ययतुः शिबिरं प्रति।

tathaiva sātyakī rājan dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. parivārya raṇe yodhān yayatuḥ śibiraṃ prati.

एवम् एते महाराज तावकाः पाण्डवैः सह। पर्यवर्तन्त सहिता निशाकाले परंतपाः।

evam ete mahārāja tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ saha. paryavartanta sahitā niśākāle paraṃtapāḥ.

ततः स्वशिबिरं गत्वा पाण्डवाः कुरवस् तथा। न्यविशन्त महाराज पूजयन्तः परस्परम्।

tataḥ svaśibiraṃ gatvā pāṇḍavāḥ kuravas tathā. nyaviśanta mahārāja pūjayantaḥ parasparam.

रक्षां कृत्वात्मनः शूरा न्यस्य गुल्मान् यथाविधि। अपनीय च शल्यांस् ते स्नात्वा च विविधैर् जलैः।

rakṣāṃ kṛtvātmanaḥ śūrā nyasya gulmān yathāvidhi. apanīya ca śalyāṃs te snātvā ca vividhair jalaiḥ.

कृतस्वस्त्ययनाः सर्वे संस्तूयन्तश् च बन्दिभिः। गीतवादित्रशब्देन व्यक्रीडन्त यशस्विनः।

kṛtasvastyayanāḥ sarve saṃstūyantaś ca bandibhiḥ. gītavāditraśabdena vyakrīḍanta yaśasvinaḥ.

मुहूर्तम् इव तत् सर्वम् अभवत् स्वर्गसंनिभम्। न हि युद्धकथां कां चित् तत्र चक्रुर् महारथाः।

muhūrtam iva tat sarvam abhavat svargasaṃnibham. na hi yuddhakathāṃ kāṃ cit tatra cakrur mahārathāḥ.

ते प्रसुप्ते बले तत्र परिश्रान्तजने नृप। हस्त्यश्वबहुले राजन् प्रेक्षणीये बभूवतुः।

te prasupte bale tatra pariśrāntajane nṛpa. hastyaśvabahule rājan prekṣaṇīye babhūvatuḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...