महाभारत 6.78 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 78→

[mh-6-78] • 57 श्लोकाः

संजय उवाच। तथा प्रवृत्ते संग्रामे निवृत्ते च सुशर्मणि। प्रभग्नेषु च वीरेषु पाण्डवेन महात्मना।

saṃjaya uvāca. tathā pravṛtte saṃgrāme nivṛtte ca suśarmaṇi. prabhagneṣu ca vīreṣu pāṇḍavena mahātmanā.

क्षुभ्यमाणे बले तूर्णं सागरप्रतिमे तव। प्रत्युद्याते च गाङ्गेये त्वरितं विजयं प्रति।

kṣubhyamāṇe bale tūrṇaṃ sāgarapratime tava. pratyudyāte ca gāṅgeye tvaritaṃ vijayaṃ prati.

दृष्ट्वा दुर्योधनो राजन् रणे पार्थस्य विक्रमम्। त्वरमाणः समभ्येत्य सर्वांस् तान् अब्रवीन् नृपान्।

dṛṣṭvā duryodhano rājan raṇe pārthasya vikramam. tvaramāṇaḥ samabhyetya sarvāṃs tān abravīn nṛpān.

तेषां च प्रमुखे शूरं सुशर्माणं महाबलम्। मध्ये सर्वस्य सैन्यस्य भृशं संहर्षयन् वचः।

teṣāṃ ca pramukhe śūraṃ suśarmāṇaṃ mahābalam. madhye sarvasya sainyasya bhṛśaṃ saṃharṣayan vacaḥ.

एष भीष्मः शांतनवो योद्धुकामो धनंजयम्। सर्वात्मना कुरुश्रेष्ठस् त्यक्त्वा जीवितम् आत्मनः।

eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo yoddhukāmo dhanaṃjayam. sarvātmanā kuruśreṣṭhas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ.

तं प्रयान्तं परानीकं सर्वसैन्येन भारतम्। संयत्ताः समरे सर्वे पालयध्वं पितामहम्।

taṃ prayāntaṃ parānīkaṃ sarvasainyena bhāratam. saṃyattāḥ samare sarve pālayadhvaṃ pitāmaham.

बाढम् इत्य् एवम् उक्त्वा तु तान्य् अनीकानि सर्वशः। नरेन्द्राणां महाराज समाजग्मुः पितामहम्।

bāḍham ity evam uktvā tu tāny anīkāni sarvaśaḥ. narendrāṇāṃ mahārāja samājagmuḥ pitāmaham.

ततः प्रयातः सहसा भीष्मः शांतनवो ऽर्जुनम्। रणे भारतम् आयान्तम् आससाद महाबलम्।

tataḥ prayātaḥ sahasā bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam. raṇe bhāratam āyāntam āsasāda mahābalam.

महाश्वेताश्वयुक्तेन भीमवानरकेतुना। महता मेघनादेन रथेनाति विराजत।

mahāśvetāśvayuktena bhīmavānaraketunā. mahatā meghanādena rathenāti virājata.

समरे सर्वसैन्यानाम् उपयातं धनंजयम्। अभवत् तुमुलो नादो भयाद् दृष्ट्वा किरीटिनम्।

samare sarvasainyānām upayātaṃ dhanaṃjayam. abhavat tumulo nādo bhayād dṛṣṭvā kirīṭinam.

अभीशुहस्तं कृष्णं च दृष्ट्वादित्यम् इवापरम्। मध्यंदिनगतं संख्ये न शेकुः प्रतिवीक्षितुम्।

abhīśuhastaṃ kṛṣṇaṃ ca dṛṣṭvādityam ivāparam. madhyaṃdinagataṃ saṃkhye na śekuḥ prativīkṣitum.

तथा शांतनवं भीष्मं श्वेताश्वं श्वेतकार्मुकम्। न शेकुः पाण्डवा द्रष्टुं श्वेतग्रहम् इवोदितम्।

tathā śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ śvetāśvaṃ śvetakārmukam. na śekuḥ pāṇḍavā draṣṭuṃ śvetagraham ivoditam.

स सर्वतः परिवृतस् त्रिगर्तैः सुमहात्मभिः। भ्रातृभिस् तव पुत्रैश् च तथान्यैश् च महारथैः।

sa sarvataḥ parivṛtas trigartaiḥ sumahātmabhiḥ. bhrātṛbhis tava putraiś ca tathānyaiś ca mahārathaiḥ.

भारद्वाजस् तु समरे मत्स्यं विव्याध पत्रिणा। ध्वजं चास्य शरेणाजौ धनुश् चैकेन चिच्छिदे।

bhāradvājas tu samare matsyaṃ vivyādha patriṇā. dhvajaṃ cāsya śareṇājau dhanuś caikena cicchide.

तद् अपास्य धनुश् छिन्नं विराटो वाहिनीपतिः। अन्यद् आदत्त वेगेन धनुर् भारसहं दृढम्। शरांश् चाशीविषाकाराञ् ज्वलितान् पन्नगान् इव।

tad apāsya dhanuś chinnaṃ virāṭo vāhinīpatiḥ. anyad ādatta vegena dhanur bhārasahaṃ dṛḍham. śarāṃś cāśīviṣākārāñ jvalitān pannagān iva.

द्रोणं त्रिभिः प्रविव्याध चतुर्भिश् चास्य वाजिनः। ध्वजम् एकेन विव्याध सारथिं चास्य पञ्चभिः। धनुर् एकेषुणाविध्यत् तत्राक्रुध्यद् द्विजर्षभः।

droṇaṃ tribhiḥ pravivyādha caturbhiś cāsya vājinaḥ. dhvajam ekena vivyādha sārathiṃ cāsya pañcabhiḥ. dhanur ekeṣuṇāvidhyat tatrākrudhyad dvijarṣabhaḥ.

तस्य द्रोणो ऽवधीद् अश्वाञ् शरैः संनतपर्वभिः। अष्टाभिर् भरतश्रेष्ठ सूतम् एकेन पत्रिणा।

tasya droṇo 'vadhīd aśvāñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ. aṣṭābhir bharataśreṣṭha sūtam ekena patriṇā.

स हताश्वाद् अवप्लुत्य स्यन्दनाद् धतसारथिः। आरुरोह रथं तूर्णं शङ्खस्य रथिनां वरः।

sa hatāśvād avaplutya syandanād dhatasārathiḥ. āruroha rathaṃ tūrṇaṃ śaṅkhasya rathināṃ varaḥ.

ततस् तु तौ पितापुत्रौ भारद्वाजं रथे स्थितौ। महता शरवर्षेण वारयाम् आसतुर् बलात्।

tatas tu tau pitāputrau bhāradvājaṃ rathe sthitau. mahatā śaravarṣeṇa vārayām āsatur balāt.

भारद्वाजस् ततः क्रुद्धः शरम् आशीविषोपमम्। चिक्षेप समरे तूर्णं शङ्खं प्रति जनेश्वर।

bhāradvājas tataḥ kruddhaḥ śaram āśīviṣopamam. cikṣepa samare tūrṇaṃ śaṅkhaṃ prati janeśvara.

स तस्य हृदयं भित्त्वा पीत्वा शोणितम् आहवे। जगाम धरणिं बाणो लोहितार्द्रीकृतच्छविः।

sa tasya hṛdayaṃ bhittvā pītvā śoṇitam āhave. jagāma dharaṇiṃ bāṇo lohitārdrīkṛtacchaviḥ.

स पपात रथात् तूर्णं भारद्वाजशराहतः। धनुस् त्यक्त्वा शरांश् चैव पितुर् एव समीपतः।

sa papāta rathāt tūrṇaṃ bhāradvājaśarāhataḥ. dhanus tyaktvā śarāṃś caiva pitur eva samīpataḥ.

हतं स्वम् आत्मजं दृष्ट्वा विराटः प्राद्रवद् भयात्। उत्सृज्य समरे द्रोणं व्यात्ताननम् इवान्तकम्।

hataṃ svam ātmajaṃ dṛṣṭvā virāṭaḥ prādravad bhayāt. utsṛjya samare droṇaṃ vyāttānanam ivāntakam.

भारद्वाजस् ततस् तूर्णं पाण्डवानां महाचमूम्। दारयाम् आस समरे शतशो ऽथ सहस्रशः।

bhāradvājas tatas tūrṇaṃ pāṇḍavānāṃ mahācamūm. dārayām āsa samare śataśo 'tha sahasraśaḥ.

शिखण्ड्य् अपि महाराज द्रौणिम् आसाद्य संयुगे। आजघान भ्रुवोर् मध्ये नाराचैस् त्रिभिर् आशुगैः।

śikhaṇḍy api mahārāja drauṇim āsādya saṃyuge. ājaghāna bhruvor madhye nārācais tribhir āśugaiḥ.

स बभौ नरशार्दूलो ललाटे संस्थितैस् त्रिभिः। शिखरैः काञ्चनमयैर् मेरुस् त्रिभिर् इवोच्छ्रितैः।

sa babhau naraśārdūlo lalāṭe saṃsthitais tribhiḥ. śikharaiḥ kāñcanamayair merus tribhir ivocchritaiḥ.

अश्वत्थामा ततः क्रुद्धो निमेषार्धाच् छिखण्डिनः। सूतं ध्वजम् अथो राजंस् तुरगान् आयुधं तथा। शरैर् बहुभिर् उद्दिश्य पातयाम् आस संयुगे।

aśvatthāmā tataḥ kruddho nimeṣārdhāc chikhaṇḍinaḥ. sūtaṃ dhvajam atho rājaṃs turagān āyudhaṃ tathā. śarair bahubhir uddiśya pātayām āsa saṃyuge.

स हताश्वाद् अवप्लुत्य रथाद् वै रथिनां वरः। खड्गम् आदाय निशितं विमलं च शरावरम्। श्येनवद् व्यचरत् क्रुद्धः शिखण्डी शत्रुतापनः।

sa hatāśvād avaplutya rathād vai rathināṃ varaḥ. khaḍgam ādāya niśitaṃ vimalaṃ ca śarāvaram. śyenavad vyacarat kruddhaḥ śikhaṇḍī śatrutāpanaḥ.

सखड्गस्य महाराज चरतस् तस्य संयुगे। नान्तरं ददृशे द्रौणिस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

sakhaḍgasya mahārāja caratas tasya saṃyuge. nāntaraṃ dadṛśe drauṇis tad adbhutam ivābhavat.

ततः शरसहस्राणि बहूनि भरतर्षभ। प्रेषयाम् आस समरे द्रौणिः परमकोपनः।

tataḥ śarasahasrāṇi bahūni bharatarṣabha. preṣayām āsa samare drauṇiḥ paramakopanaḥ.

ताम् आपतन्तीं समरे शरवृष्टिं सुदारुणाम्। असिना तीक्ष्णधारेण चिच्छेद बलिनां वरः।

tām āpatantīṃ samare śaravṛṣṭiṃ sudāruṇām. asinā tīkṣṇadhāreṇa ciccheda balināṃ varaḥ.

ततो ऽस्य विमलं द्रौणिः शतचन्द्रं मनोरमम्। चर्माच्छिनद् असिं चास्य खण्डयाम् आस संयुगे। शितैः सुबहुशो राजंस् तं च विव्याध पत्रिभिः।

tato 'sya vimalaṃ drauṇiḥ śatacandraṃ manoramam. carmācchinad asiṃ cāsya khaṇḍayām āsa saṃyuge. śitaiḥ subahuśo rājaṃs taṃ ca vivyādha patribhiḥ.

शिखण्डी तु ततः खड्गं खण्डितं तेन सायकैः। आविध्य व्यसृजत् तूर्णं ज्वलन्तम् इव पन्नगम्।

śikhaṇḍī tu tataḥ khaḍgaṃ khaṇḍitaṃ tena sāyakaiḥ. āvidhya vyasṛjat tūrṇaṃ jvalantam iva pannagam.

तम् आपतन्तं सहसा कालानलसमप्रभम्। चिच्छेद समरे द्रौणिर् दर्शयन् पाणिलाघवम्। शिखण्डिनं च विव्याध शरैर् बहुभिर् आयसैः।

tam āpatantaṃ sahasā kālānalasamaprabham. ciccheda samare drauṇir darśayan pāṇilāghavam. śikhaṇḍinaṃ ca vivyādha śarair bahubhir āyasaiḥ.

शिखण्डी तु भृशं राजंस् ताड्यमानः शितैः शरैः। आरुरोह रथं तूर्णं माधवस्य महात्मनः।

śikhaṇḍī tu bhṛśaṃ rājaṃs tāḍyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ. āruroha rathaṃ tūrṇaṃ mādhavasya mahātmanaḥ.

सात्यकिस् तु ततः क्रुद्धो राक्षसं क्रूरम् आहवे। अलम्बुसं शरैर् घोरैर् विव्याध बलिनं बली।

sātyakis tu tataḥ kruddho rākṣasaṃ krūram āhave. alambusaṃ śarair ghorair vivyādha balinaṃ balī.

राक्षसेन्द्रस् ततस् तस्य धनुश् चिच्छेद भारत। अर्धचन्द्रेण समरे तं च विव्याध सायकैः। मायां च राक्षसीं कृत्वा शरवर्षैर् अवाकिरत्। अथान्यद् धनुर् आदाय भारसाधनम् उत्तमम्।

rākṣasendras tatas tasya dhanuś ciccheda bhārata. ardhacandreṇa samare taṃ ca vivyādha sāyakaiḥ. māyāṃ ca rākṣasīṃ kṛtvā śaravarṣair avākirat. athānyad dhanur ādāya bhārasādhanam uttamam.

तत्राद्भुतम् अपश्याम शैनेयस्य पराक्रमम्। नासंभ्रमद् यत् समरे वध्यमानः शितैः शरैः।

tatrādbhutam apaśyāma śaineyasya parākramam. nāsaṃbhramad yat samare vadhyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ.

ऐन्द्रम् अस्त्रं च वार्ष्णेयो योजयाम् आस भारत। विजयाद् यद् अनुप्राप्तं माधवेन यशस्विना।

aindram astraṃ ca vārṣṇeyo yojayām āsa bhārata. vijayād yad anuprāptaṃ mādhavena yaśasvinā.

तद् अस्त्रं भस्मसात् कृत्वा मायां तां राक्षसीं तदा। अलम्बुसं शरैर् घोरैर् अभ्याकिरत सर्वशः। पर्वतं वारिधाराभिः प्रावृषीव बलाहकः।

tad astraṃ bhasmasāt kṛtvā māyāṃ tāṃ rākṣasīṃ tadā. alambusaṃ śarair ghorair abhyākirata sarvaśaḥ. parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ.

तत् तथा पीडितं तेन माधवेन महात्मना। प्रदुद्राव भयाद् रक्षो हित्वा सात्यकिम् आहवे।

tat tathā pīḍitaṃ tena mādhavena mahātmanā. pradudrāva bhayād rakṣo hitvā sātyakim āhave.

तम् अजेयं राक्षसेन्द्रं संख्ये मघवता अपि। शैनेयः प्राणदज् जित्वा योधानां तव पश्यताम्।

tam ajeyaṃ rākṣasendraṃ saṃkhye maghavatā api. śaineyaḥ prāṇadaj jitvā yodhānāṃ tava paśyatām.

न्यहनत् तावकांश् चापि सात्यकिः सत्यविक्रमः। निशितैर् बहुभिर् बाणैस् ते ऽद्रवन्त भयार्दिताः।

nyahanat tāvakāṃś cāpi sātyakiḥ satyavikramaḥ. niśitair bahubhir bāṇais te 'dravanta bhayārditāḥ.

एतस्मिन्न् एव काले तु द्रुपदस्यात्मजो बली। धृष्टद्युम्नो महाराज तव पुत्रं जनेश्वरम्। छादयाम् आस समरे शरैः संनतपर्वभिः।

etasminn eva kāle tu drupadasyātmajo balī. dhṛṣṭadyumno mahārāja tava putraṃ janeśvaram. chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

संछाद्यमानो विशिखैर् धृष्टद्युम्नेन भारत। विव्यथे न च राजेन्द्र तव पुत्रो जनेश्वरः।

saṃchādyamāno viśikhair dhṛṣṭadyumnena bhārata. vivyathe na ca rājendra tava putro janeśvaraḥ.

धृष्टद्युम्नं च समरे तूर्णं विव्याध सायकैः। षष्ट्या च त्रिंशता चैव तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

dhṛṣṭadyumnaṃ ca samare tūrṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ. ṣaṣṭyā ca triṃśatā caiva tad adbhutam ivābhavat.

तस्य सेनापतिः क्रुद्धो धनुश् चिच्छेद मारिष। हयांश् च चतुरः शीघ्रं निजघान महारथः। शरैश् चैनं सुनिशितैः क्षिप्रं विव्याध सप्तभिः।

tasya senāpatiḥ kruddho dhanuś ciccheda māriṣa. hayāṃś ca caturaḥ śīghraṃ nijaghāna mahārathaḥ. śaraiś cainaṃ suniśitaiḥ kṣipraṃ vivyādha saptabhiḥ.

स हताश्वान् महाबाहुर् अवप्लुत्य रथाद् बली। पदातिर् असिम् उद्यम्य प्राद्रवत् पार्षतं प्रति।

sa hatāśvān mahābāhur avaplutya rathād balī. padātir asim udyamya prādravat pārṣataṃ prati.

शकुनिस् तं समभ्येत्य राजगृद्धी महाबलः। राजानं सर्वलोकस्य रथम् आरोपयत् स्वकम्।

śakunis taṃ samabhyetya rājagṛddhī mahābalaḥ. rājānaṃ sarvalokasya ratham āropayat svakam.

ततो नृपं पराजित्य पार्षतः परवीरहा। न्यहनत् तावकं सैन्यं वज्रपाणिर् इवासुरम्।

tato nṛpaṃ parājitya pārṣataḥ paravīrahā. nyahanat tāvakaṃ sainyaṃ vajrapāṇir ivāsuram.

कृतवर्मा रणे भीमं शरैर् आर्छन् महारथम्। प्रच्छादयाम् आस च तं महामेघो रविं यथा।

kṛtavarmā raṇe bhīmaṃ śarair ārchan mahāratham. pracchādayām āsa ca taṃ mahāmegho raviṃ yathā.

ततः प्रहस्य समरे भीमसेनः परंतपः। प्रेषयाम् आस संक्रुद्धः सायकान् कृतवर्मणे।

tataḥ prahasya samare bhīmasenaḥ paraṃtapaḥ. preṣayām āsa saṃkruddhaḥ sāyakān kṛtavarmaṇe.

तैर् अर्द्यमानो ऽतिरथः सात्वतः शस्त्रकोविदः। नाकम्पत महाराज भीमं चार्छच् छितैः शरैः।

tair ardyamāno 'tirathaḥ sātvataḥ śastrakovidaḥ. nākampata mahārāja bhīmaṃ cārchac chitaiḥ śaraiḥ.

तस्याश्वांश् चतुरो हत्वा भीमसेनो महाबलः। सारथिं पातयाम् आस ध्वजं च सुपरिष्कृतम्।

tasyāśvāṃś caturo hatvā bhīmaseno mahābalaḥ. sārathiṃ pātayām āsa dhvajaṃ ca supariṣkṛtam.

शरैर् बहुविधैश् चैनम् आचिनोत् परवीरहा। शकलीकृतसर्वाङ्गः श्वाविद्वत् समदृश्यत।

śarair bahuvidhaiś cainam ācinot paravīrahā. śakalīkṛtasarvāṅgaḥ śvāvidvat samadṛśyata.

हताश्वात् तु रथात् तूर्णं वृषकस्य रथं ययौ। स्यालस्य ते महाराज तव पुत्रस्य पश्यतः।

hatāśvāt tu rathāt tūrṇaṃ vṛṣakasya rathaṃ yayau. syālasya te mahārāja tava putrasya paśyataḥ.

भीमसेनो ऽपि संक्रुद्धस् तव सैन्यम् उपाद्रवत्। निजघान च संक्रुद्धो दण्डपाणिर् इवान्तकः।

bhīmaseno 'pi saṃkruddhas tava sainyam upādravat. nijaghāna ca saṃkruddho daṇḍapāṇir ivāntakaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...