महाभारत 6.7 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 7→

[mh-6-7] • 53 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। उक्तो द्वीपस्य संक्षेपो विस्तरं ब्रूहि संजय। विधिवद् बुद्धिमंस् त्वया। तत्त्वज्ञश् चासि सर्वस्य। यावद् भूम्यवकाशो ऽयं दृश्यते शशलक्षणे। तस्य प्रमाणं प्रब्रूहि ततो वक्ष्यसि पिप्पलम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. ukto dvīpasya saṃkṣepo vistaraṃ brūhi saṃjaya. vidhivad buddhimaṃs tvayā. tattvajñaś cāsi sarvasya. yāvad bhūmyavakāśo 'yaṃ dṛśyate śaśalakṣaṇe. tasya pramāṇaṃ prabrūhi tato vakṣyasi pippalam.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तः स राज्ञा तु संजयो वाक्यम् अब्रवीत्। प्रागायता महाराज षड् एते रत्नपर्वताः। स्थिता समुद्रम् आक्रम्य अवरूढा भवंस् ततः। अवगाढा ह्य् उभयतः समुद्रौ पूर्वपश्चिमौ।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktaḥ sa rājñā tu saṃjayo vākyam abravīt. prāgāyatā mahārāja ṣaḍ ete ratnaparvatāḥ. sthitā samudram ākramya avarūḍhā bhavaṃs tataḥ. avagāḍhā hy ubhayataḥ samudrau pūrvapaścimau.

हिमवान् हेमकूटश् च निषधश् च नगोत्तमः। नीलश् च वैडूर्यमयः श्वेतश् च रजतप्रभः। सर्वधातुविनद्धश् च शृङ्गवान् नाम पर्वतः।

himavān hemakūṭaś ca niṣadhaś ca nagottamaḥ. nīlaś ca vaiḍūryamayaḥ śvetaś ca rajataprabhaḥ. sarvadhātuvinaddhaś ca śṛṅgavān nāma parvataḥ.

एते वै पर्वता राजन् सिद्धचारणसेविताः। तेषाम् अन्तरविष्कम्भो योजनानि सहस्रशः।

ete vai parvatā rājan siddhacāraṇasevitāḥ. teṣām antaraviṣkambho yojanāni sahasraśaḥ.

तत्र पुण्या जनपदास् तानि वर्षाणि भारत। वसन्ति तेषु सत्त्वानि नानाजातीनि सर्वशः। गन्धर्वाद्या वसन्ति स्म ह्य् अप्सरोगणसेविताः।

tatra puṇyā janapadās tāni varṣāṇi bhārata. vasanti teṣu sattvāni nānājātīni sarvaśaḥ. gandharvādyā vasanti sma hy apsarogaṇasevitāḥ.

इदं तु भारतं वर्षं ततो हैमवतं परम्। ततः किंपुरुषावासं वर्षं हिमवतः परम्। हेमकूटात् परं चैव हरिवर्षं प्रचक्षते।

idaṃ tu bhārataṃ varṣaṃ tato haimavataṃ param. tataḥ kiṃpuruṣāvāsaṃ varṣaṃ himavataḥ param. hemakūṭāt paraṃ caiva harivarṣaṃ pracakṣate.

दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेण च। प्रागायतो महाराज माल्यवान् नाम पर्वतः।

dakṣiṇena tu nīlasya niṣadhasyottareṇa ca. prāgāyato mahārāja mālyavān nāma parvataḥ.

ततः परं माल्यवतः पर्वतो गन्धमादनः। तेनैव क्रमयोगेन पर्वतो गन्धमादनः। परिमण्डलस् तयोर् मध्ये मेरुः कनकपर्वतः।

tataḥ paraṃ mālyavataḥ parvato gandhamādanaḥ. tenaiva kramayogena parvato gandhamādanaḥ. parimaṇḍalas tayor madhye meruḥ kanakaparvataḥ.

आदित्यतरुणाभासो विधूम इव पावकः। योजनानां सहस्राणि षोडशाधः किल स्मृतः।

ādityataruṇābhāso vidhūma iva pāvakaḥ. yojanānāṃ sahasrāṇi ṣoḍaśādhaḥ kila smṛtaḥ.

उच्चैश् च चतुराशीतिर् योजनानां महीपते। ऊर्ध्वम् अन्तश् च तिर्यक् च लोकान् आवृत्य तिष्ठति।

uccaiś ca caturāśītir yojanānāṃ mahīpate. ūrdhvam antaś ca tiryak ca lokān āvṛtya tiṣṭhati.

तस्य पार्श्वे त्व् इमे द्वीपाश् चत्वारः संस्थिताः प्रभो। भद्राश्वः केतुमालश् च जम्बूद्वीपश् च भारत। केतुमालश् चतुर्थश् च मेरोः पश्चिमतः स्थितः। उत्तराश् चैव कुरवः कृतपुण्यप्रतिश्रयाः।

tasya pārśve tv ime dvīpāś catvāraḥ saṃsthitāḥ prabho. bhadrāśvaḥ ketumālaś ca jambūdvīpaś ca bhārata. ketumālaś caturthaś ca meroḥ paścimataḥ sthitaḥ. uttarāś caiva kuravaḥ kṛtapuṇyapratiśrayāḥ.

विहगः सुमुखो यत्र सुपर्णस्यात्मजः किल। स वै विचिन्तयाम् आस सौवर्णान् प्रेक्ष्य वायसान्।

vihagaḥ sumukho yatra suparṇasyātmajaḥ kila. sa vai vicintayām āsa sauvarṇān prekṣya vāyasān.

मेरुर् उत्तममध्यानाम् अधमानां च पक्षिणाम्। अविशेषकरो यस्मात् तस्माद् एनं त्यजाम्य् अहम्।

merur uttamamadhyānām adhamānāṃ ca pakṣiṇām. aviśeṣakaro yasmāt tasmād enaṃ tyajāmy aham.

तम् आदित्यो ऽनुपर्येति सततं ज्योतिषां पतिः। चन्द्रमाश् च सनक्षत्रो वायुश् चैव प्रदक्षिणम्।

tam ādityo 'nuparyeti satataṃ jyotiṣāṃ patiḥ. candramāś ca sanakṣatro vāyuś caiva pradakṣiṇam.

स पर्वतो महाराज दिव्यपुष्पफलान्वितः। भवनैर् आवृतः सर्वैर् जाम्बूनदमयैः शुभैः।

sa parvato mahārāja divyapuṣpaphalānvitaḥ. bhavanair āvṛtaḥ sarvair jāmbūnadamayaiḥ śubhaiḥ.

तत्र देवगणा राजन् गन्धर्वासुरराक्षसाः। अप्सरोगणसंयुक्ताः शैले क्रीडन्ति नित्यशः।

tatra devagaṇā rājan gandharvāsurarākṣasāḥ. apsarogaṇasaṃyuktāḥ śaile krīḍanti nityaśaḥ.

तत्र ब्रह्मा च रुद्रश् च शक्रश् चापि सुरेश्वरः। समेत्य विविधैर् यज्ञैर् यजन्ते ऽनेकदक्षिणैः।

tatra brahmā ca rudraś ca śakraś cāpi sureśvaraḥ. sametya vividhair yajñair yajante 'nekadakṣiṇaiḥ.

तुम्बुरुर् नारदश् चैव विश्वावसुर् हहा हुहूः। अभिगम्यामरश्रेष्ठाः स्तवै स्तुन्वन्ति चाभिभो।

tumburur nāradaś caiva viśvāvasur hahā huhūḥ. abhigamyāmaraśreṣṭhāḥ stavai stunvanti cābhibho.

सप्तर्षयो महात्मानः कश्यपश् च प्रजापतिः। तत्र गच्छन्ति भद्रं ते सदा पर्वणि पर्वणि।

saptarṣayo mahātmānaḥ kaśyapaś ca prajāpatiḥ. tatra gacchanti bhadraṃ te sadā parvaṇi parvaṇi.

तस्यैव मूर्धन्य् उशनाः काव्यो दैत्यैर् महीपते। तस्य हीमानि रत्नानि तस्येमे रत्नपर्वताः।

tasyaiva mūrdhany uśanāḥ kāvyo daityair mahīpate. tasya hīmāni ratnāni tasyeme ratnaparvatāḥ.

तस्मात् कुबेरो भगवांश् चतुर्थं भागम् अश्नुते। ततः कलांशं वित्तस्य मनुष्येभ्यः प्रयच्छति।

tasmāt kubero bhagavāṃś caturthaṃ bhāgam aśnute. tataḥ kalāṃśaṃ vittasya manuṣyebhyaḥ prayacchati.

पार्श्वे तस्योत्तरे दिव्यं सर्वर्तुकुसुमं शिवम्। कर्णिकारवनं रम्यं शिलाजालसमुद्गतम्।

pārśve tasyottare divyaṃ sarvartukusumaṃ śivam. karṇikāravanaṃ ramyaṃ śilājālasamudgatam.

तत्र साक्षात् पशुपतिर् दिव्यैर् भूतैः समावृतः। उमासहायो भगवान् रमते भूतभावनः।

tatra sākṣāt paśupatir divyair bhūtaiḥ samāvṛtaḥ. umāsahāyo bhagavān ramate bhūtabhāvanaḥ.

कर्णिकारमयीं मालां बिभ्रत् पादावलम्बिनीम्। त्रिभिर् नेत्रैः कृतोद्द्योतस् त्रिभिः सूर्यैर् इवोदितैः।

karṇikāramayīṃ mālāṃ bibhrat pādāvalambinīm. tribhir netraiḥ kṛtoddyotas tribhiḥ sūryair ivoditaiḥ.

तम् उग्रतपसः सिद्धाः सुव्रताः सत्यवादिनः। पश्यन्ति न हि दुर्वृत्तैः शक्यो द्रष्टुं महेश्वरः।

tam ugratapasaḥ siddhāḥ suvratāḥ satyavādinaḥ. paśyanti na hi durvṛttaiḥ śakyo draṣṭuṃ maheśvaraḥ.

तस्य शैलस्य शिखरात् क्षीरधारा नरेश्वर। त्रिंशद् बाहुपरिग्राह्या भीमनिर्घातनिस्वना।

tasya śailasya śikharāt kṣīradhārā nareśvara. triṃśad bāhuparigrāhyā bhīmanirghātanisvanā.

पुण्या पुण्यतमैर् जुष्टा गङ्गा भागीरथी शुभा। पतत्य् अजस्रवेगेन ह्रदे चान्द्रमसे शुभे। तया ह्य् उत्पादितः पुण्यः स ह्रदः सागरोपमः।

puṇyā puṇyatamair juṣṭā gaṅgā bhāgīrathī śubhā. pataty ajasravegena hrade cāndramase śubhe. tayā hy utpāditaḥ puṇyaḥ sa hradaḥ sāgaropamaḥ.

तां धारयाम् आस पुरा दुर्धरां पर्वतैर् अपि। शतं वर्षसहस्राणां शिरसा वै महेश्वरः।

tāṃ dhārayām āsa purā durdharāṃ parvatair api. śataṃ varṣasahasrāṇāṃ śirasā vai maheśvaraḥ.

मेरोस् तु पश्चिमे पार्श्वे केतुमालो महीपते। जम्बूषण्डश् च तत्रैव सुमहान् नन्दनोपमः।

meros tu paścime pārśve ketumālo mahīpate. jambūṣaṇḍaś ca tatraiva sumahān nandanopamaḥ.

आयुर् दश सहस्राणि वर्षाणां तत्र भारत। सुवर्णवर्णाश् च नराः स्त्रियश् चाप्सरसोपमाः।

āyur daśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ tatra bhārata. suvarṇavarṇāś ca narāḥ striyaś cāpsarasopamāḥ.

अनामया वीतशोका नित्यं मुदितमानसाः। जायन्ते मानवास् तत्र निष्टप्तकनकप्रभाः। पूर्वेण यस्य विख्यातः पर्वतो गन्धमादनः।

anāmayā vītaśokā nityaṃ muditamānasāḥ. jāyante mānavās tatra niṣṭaptakanakaprabhāḥ. pūrveṇa yasya vikhyātaḥ parvato gandhamādanaḥ.

गन्धमादनशृङ्गेषु कुबेरः सह राक्षसैः। संवृतो ऽप्सरसां संघैर् मोदते गुह्यकाधिपः।

gandhamādanaśṛṅgeṣu kuberaḥ saha rākṣasaiḥ. saṃvṛto 'psarasāṃ saṃghair modate guhyakādhipaḥ.

गन्धमादनपादेषु परेष्व् अपरगण्डिकाः। एकादश सहस्राणि वर्षाणां परमायुषः।

gandhamādanapādeṣu pareṣv aparagaṇḍikāḥ. ekādaśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ paramāyuṣaḥ.

तत्र कृष्णा नरा राजंस् तेजोयुक्ता महाबलाः। स्त्रियश् चोत्पलपत्राभाः सर्वाः सुप्रियदर्शनाः।

tatra kṛṣṇā narā rājaṃs tejoyuktā mahābalāḥ. striyaś cotpalapatrābhāḥ sarvāḥ supriyadarśanāḥ.

नीलात् परतरं श्वेतं श्वेताद् धैरण्यकं परम्। हिरण्मयं च श्वेताद्रेः परं वर्षं नराधिप। कुरुवर्षं ततो राजञ् शृङ्गवत् पर्वतात् परम्। वर्षम् ऐरावतं नाम ततः शृङ्गवतः परम्।

nīlāt parataraṃ śvetaṃ śvetād dhairaṇyakaṃ param. hiraṇmayaṃ ca śvetādreḥ paraṃ varṣaṃ narādhipa. kuruvarṣaṃ tato rājañ śṛṅgavat parvatāt param. varṣam airāvataṃ nāma tataḥ śṛṅgavataḥ param.

धनुःसंस्थे महाराज द्वे वर्षे दक्षिणोत्तरे। इलावृतं मध्यमं तु पञ्च वर्षाणि चैव ह।

dhanuḥsaṃsthe mahārāja dve varṣe dakṣiṇottare. ilāvṛtaṃ madhyamaṃ tu pañca varṣāṇi caiva ha.

उत्तरोत्तरम् एतेभ्यो वर्षम् उद्रिच्यते गुणैः। आयुष्प्रमाणम् आरोग्यं धर्मतः कामतो ऽर्थतः।

uttarottaram etebhyo varṣam udricyate guṇaiḥ. āyuṣpramāṇam ārogyaṃ dharmataḥ kāmato 'rthataḥ.

समन्वितानि भूतानि तेषु वर्षेषु भारत। एवम् एषा महाराज पर्वतैः पृथिवी चिता।

samanvitāni bhūtāni teṣu varṣeṣu bhārata. evam eṣā mahārāja parvataiḥ pṛthivī citā.

हेमकूटस् तु सुमहान् कैलासो नाम पर्वतः। यत्र वैश्रवणो राजा गुह्यकैः सह मोदते। तत्र देवो महादेवो नित्यम् आस्ते सहोमया। चित्रे शिलातले रम्ये देवर्षिगणपूजितः।

hemakūṭas tu sumahān kailāso nāma parvataḥ. yatra vaiśravaṇo rājā guhyakaiḥ saha modate. tatra devo mahādevo nityam āste sahomayā. citre śilātale ramye devarṣigaṇapūjitaḥ.

अस्त्य् उत्तरेण कैलासं मैनाकं पर्वतं प्रति। हिरण्यशृङ्गः सुमहान् दिव्यो मणिमयो गिरिः।

asty uttareṇa kailāsaṃ mainākaṃ parvataṃ prati. hiraṇyaśṛṅgaḥ sumahān divyo maṇimayo giriḥ.

तस्य पार्श्वे महद् दिव्यं शुभं काञ्चनवालुकम्। रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः। दृष्ट्वा भागीरथीं गङ्गाम् उवास बहुलाः समाः।

tasya pārśve mahad divyaṃ śubhaṃ kāñcanavālukam. ramyaṃ bindusaro nāma yatra rājā bhagīrathaḥ. dṛṣṭvā bhāgīrathīṃ gaṅgām uvāsa bahulāḥ samāḥ.

यूपा मणिमयास् तत्र चित्याश् चापि हिरण्मयाः। तत्रेष्ट्वा तु गतः सिद्धिं सहस्राक्षो महायशाः।

yūpā maṇimayās tatra cityāś cāpi hiraṇmayāḥ. tatreṣṭvā tu gataḥ siddhiṃ sahasrākṣo mahāyaśāḥ.

सृष्ट्वा भूतपतिर् यत्र सर्वलोकान् सनातनः। उपास्यते तिग्मतेजा वृतो भूतैः समागतैः। नरनारायणौ ब्रह्मा मनुः स्थाणुश् च पञ्चमः।

sṛṣṭvā bhūtapatir yatra sarvalokān sanātanaḥ. upāsyate tigmatejā vṛto bhūtaiḥ samāgataiḥ. naranārāyaṇau brahmā manuḥ sthāṇuś ca pañcamaḥ.

तत्र त्रिपथगा देवी प्रथमं तु प्रतिष्ठिता। ब्रह्मलोकाद् अपक्रान्ता सप्तधा प्रतिपद्यते।

tatra tripathagā devī prathamaṃ tu pratiṣṭhitā. brahmalokād apakrāntā saptadhā pratipadyate.

वस्वोकसारा नलिनी पावना च सरस्वती। जम्बूनदी च सीता च गङ्गा सिन्धुश् च सप्तमी।

vasvokasārā nalinī pāvanā ca sarasvatī. jambūnadī ca sītā ca gaṅgā sindhuś ca saptamī.

अचिन्त्या दिव्यसंकल्पा प्रभोर् एषैव संविधिः। उपासते यत्र सत्रं सहस्रयुगपर्यये।

acintyā divyasaṃkalpā prabhor eṣaiva saṃvidhiḥ. upāsate yatra satraṃ sahasrayugaparyaye.

दृश्यादृश्या च भवति तत्र तत्र सरस्वती। एता दिव्याः सप्त गङ्गास् त्रिषु लोकेषु विश्रुताः।

dṛśyādṛśyā ca bhavati tatra tatra sarasvatī. etā divyāḥ sapta gaṅgās triṣu lokeṣu viśrutāḥ.

रक्षांसि वै हिमवति हेमकूटे तु गुह्यकाः। सर्पा नागाश् च निषधे गोकर्णे च तपोधनाः।

rakṣāṃsi vai himavati hemakūṭe tu guhyakāḥ. sarpā nāgāś ca niṣadhe gokarṇe ca tapodhanāḥ.

देवासुराणां च गृहं श्वेतः पर्वत उच्यते। गन्धर्वा निषधे शैले नीले ब्रह्मर्षयो नृप। शृङ्गवांस् तु महाराज पितॄणां प्रतिसंचरः।

devāsurāṇāṃ ca gṛhaṃ śvetaḥ parvata ucyate. gandharvā niṣadhe śaile nīle brahmarṣayo nṛpa. śṛṅgavāṃs tu mahārāja pitṝṇāṃ pratisaṃcaraḥ.

इत्य् एतानि महाराज सप्त वर्षाणि भागशः। भूतान्य् उपनिविष्टानि गतिमन्ति ध्रुवाणि च।

ity etāni mahārāja sapta varṣāṇi bhāgaśaḥ. bhūtāny upaniviṣṭāni gatimanti dhruvāṇi ca.

तेषाम् ऋद्धिर् बहुविधा दृश्यते दैवमानुषी। अशक्या परिसंख्यातुं श्रद्धेया तु बुभूषता।

teṣām ṛddhir bahuvidhā dṛśyate daivamānuṣī. aśakyā parisaṃkhyātuṃ śraddheyā tu bubhūṣatā.

यां तु पृच्छसि मा राजन् दिव्याम् एतां शशाकृतिम्। जम्बूद्वीपस्य सर्वस्य आकृतिं चन्द्रमण्डले। स वै सुदर्शनद्वीपो दृश्यते शशवद्विधौ। पार्श्वे शशस्य द्वे वर्षे उभये दक्षिणोत्तरे। अन्यानि पञ्च वर्षाणि गलान्तं कल्पितानि च। कर्णौ तु नागद्वीपं च कश्यपद्वीपम् एव च।

yāṃ tu pṛcchasi mā rājan divyām etāṃ śaśākṛtim. jambūdvīpasya sarvasya ākṛtiṃ candramaṇḍale. sa vai sudarśanadvīpo dṛśyate śaśavadvidhau. pārśve śaśasya dve varṣe ubhaye dakṣiṇottare. anyāni pañca varṣāṇi galāntaṃ kalpitāni ca. karṇau tu nāgadvīpaṃ ca kaśyapadvīpam eva ca.

ताम्रवर्णः शिरो राजञ् श्रीमान् मलयपर्वतः। एतद् द्वितीयं द्वीपस्य दृश्यते शशसंस्थितम्।

tāmravarṇaḥ śiro rājañ śrīmān malayaparvataḥ. etad dvitīyaṃ dvīpasya dṛśyate śaśasaṃsthitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents