महाभारत 6.6 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 6→

[mh-6-6] • 16 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। नदीनां पर्वतानां च नामधेयानि संजय। तथा जनपदानां च ये चान्ये भूमिम् आश्रिताः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. nadīnāṃ parvatānāṃ ca nāmadheyāni saṃjaya. tathā janapadānāṃ ca ye cānye bhūmim āśritāḥ.

प्रमाणं च प्रमाणज्ञ पृथिव्या अपि सर्वशः। निखिलेन समाचक्ष्व काननानि च संजय।

pramāṇaṃ ca pramāṇajña pṛthivyā api sarvaśaḥ. nikhilena samācakṣva kānanāni ca saṃjaya.

संजय उवाच। पञ्चेमानि महाराज महाभूतानि संग्रहात्। जगत् स्थितानि सर्वाणि समान्य् आहुर् मनीषिणः।

saṃjaya uvāca. pañcemāni mahārāja mahābhūtāni saṃgrahāt. jagat sthitāni sarvāṇi samāny āhur manīṣiṇaḥ.

भूमिर् आपस् तथा वायुर् अग्निर् आकाशम् एव च। गुणोत्तराणि सर्वाणि तेषां भूमिः प्रधानतः।

bhūmir āpas tathā vāyur agnir ākāśam eva ca. guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ bhūmiḥ pradhānataḥ.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धश् च पञ्चमः। भूमेर् एते गुणाः प्रोक्ता ऋषिभिस् तत्त्ववेदिभिः। शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसश् चापि प्रकीर्तिताः।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ. bhūmer ete guṇāḥ proktā ṛṣibhis tattvavedibhiḥ. śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi prakīrtitāḥ.

चत्वारो ऽप्सु गुणा राजन् गन्धस् तत्र न विद्यते। शब्दः स्पर्शश् च रूपं च तेजसो ऽथ गुणास् त्रयः। शब्दः स्पर्शश् च वायोस् तु आकाशे शब्द एव च।

catvāro 'psu guṇā rājan gandhas tatra na vidyate. śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ. śabdaḥ sparśaś ca vāyos tu ākāśe śabda eva ca.

एते पञ्च गुणा राजन् महाभूतेषु पञ्चसु। वर्तन्ते सर्वलोकेषु येषु लोकाः प्रतिष्ठिताः।

ete pañca guṇā rājan mahābhūteṣu pañcasu. vartante sarvalokeṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ.

अन्योन्यं नाभिवर्तन्ते साम्यं भवति वै यदा। यदा तु विषमीभावम् आविशन्ति परस्परम्। तदा देहैर् देहवन्तो व्यतिरोहन्ति नान्यथा। भावं न च भजन्तस् ते नाशं गच्छन्ति नान्यथा।

anyonyaṃ nābhivartante sāmyaṃ bhavati vai yadā. yadā tu viṣamībhāvam āviśanti parasparam. tadā dehair dehavanto vyatirohanti nānyathā. bhāvaṃ na ca bhajantas te nāśaṃ gacchanti nānyathā.

आनुपूर्व्याद् विनश्यन्ति जायन्ते चानुपूर्वशः। सर्वाण्य् अपरिमेयानि तद् एषां रूपम् ऐश्वरम्।

ānupūrvyād vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ. sarvāṇy aparimeyāni tad eṣāṃ rūpam aiśvaram.

तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः। तेषां मनुष्यास् तर्केण प्रमाणानि प्रचक्षते।

tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ. teṣāṃ manuṣyās tarkeṇa pramāṇāni pracakṣate.

अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस् तर्केण साधयेत्। प्रकृतिभ्यः परं यत् तु तद् अचिन्त्यस्य लक्षणम्।

acintyāḥ khalu ye bhāvā na tāṃs tarkeṇa sādhayet. prakṛtibhyaḥ paraṃ yat tu tad acintyasya lakṣaṇam.

सुदर्शनं प्रवक्ष्यामि द्वीपं ते कुरुनन्दन। परिमण्डलो महाराज द्वीपो ऽसौ चक्रसंस्थितः।

sudarśanaṃ pravakṣyāmi dvīpaṃ te kurunandana. parimaṇḍalo mahārāja dvīpo 'sau cakrasaṃsthitaḥ.

नदीजलप्रतिच्छन्नः पर्वतैश् चाभ्रसंनिभैः। पुरैश् च विविधाकारै रम्यैर् जनपदैस् तथा।

nadījalapraticchannaḥ parvataiś cābhrasaṃnibhaiḥ. puraiś ca vividhākārai ramyair janapadais tathā.

वृक्षैः पुष्पफलोपेतैः संपन्नधनधान्यवान्। लावणेन समुद्रेण समन्तात् परिवारितः।

vṛkṣaiḥ puṣpaphalopetaiḥ saṃpannadhanadhānyavān. lāvaṇena samudreṇa samantāt parivāritaḥ.

यथा च पुरुषः पश्येद् आदर्शे मुखम् आत्मनः। एवं सुदर्शनद्वीपो दृश्यते चन्द्रमण्डले।

yathā ca puruṣaḥ paśyed ādarśe mukham ātmanaḥ. evaṃ sudarśanadvīpo dṛśyate candramaṇḍale.

द्विर् अंशे पिप्पलस् तत्र द्विर् अंशे च शशो महान्। सर्वौषधिसमावापैः सर्वतः परिबृंहितः। आपस् ततो ऽन्या विज्ञेया एष संक्षेप उच्यते। ततो ऽन्य उच्यते चायम् एनं संक्षेपतः शृणु।

dvir aṃśe pippalas tatra dvir aṃśe ca śaśo mahān. sarvauṣadhisamāvāpaiḥ sarvataḥ paribṛṃhitaḥ. āpas tato 'nyā vijñeyā eṣa saṃkṣepa ucyate. tato 'nya ucyate cāyam enaṃ saṃkṣepataḥ śṛṇu.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...