महाभारत 6.58 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 58→

[mh-6-58] • 61 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। दैवम् एव परं मन्ये पौरुषाद् अपि संजय। यत् सैन्यं मम पुत्रस्य पाण्डुसैन्येन वध्यते।

dhṛtarāṣṭra uvāca. daivam eva paraṃ manye pauruṣād api saṃjaya. yat sainyaṃ mama putrasya pāṇḍusainyena vadhyate.

नित्यं हि मामकांस् तात हतान् एव हि शंससि। अव्यग्रांश् च प्रहृष्टांश् च नित्यं शंससि पाण्डवान्। विभग्नांश् च प्रणष्टांश् च नित्यं शंससि मामकान्।

nityaṃ hi māmakāṃs tāta hatān eva hi śaṃsasi. avyagrāṃś ca prahṛṣṭāṃś ca nityaṃ śaṃsasi pāṇḍavān. vibhagnāṃś ca praṇaṣṭāṃś ca nityaṃ śaṃsasi māmakān.

हीनान् पुरुषकारेण मामकान् अद्य संजय। पतितान् पात्यमानांश् च हतान् एव च शंससि।

hīnān puruṣakāreṇa māmakān adya saṃjaya. patitān pātyamānāṃś ca hatān eva ca śaṃsasi.

युध्यमानान् यथाशक्ति घटमानाञ् जयं प्रति। पाण्डवा विजयन्त्य् एव जीयन्ते चैव मामकाः।

yudhyamānān yathāśakti ghaṭamānāñ jayaṃ prati. pāṇḍavā vijayanty eva jīyante caiva māmakāḥ.

सो ऽहं तीव्राणि दुःखानि दुर्योधनकृतानि च। अश्रौषं सततं तात दुःसहानि बहूनि च।

so 'haṃ tīvrāṇi duḥkhāni duryodhanakṛtāni ca. aśrauṣaṃ satataṃ tāta duḥsahāni bahūni ca.

तम् उपायं न पश्यामि जीयेरन् येन पाण्डवाः। मामका वा जयं युद्धे प्राप्नुयुर् येन संजय।

tam upāyaṃ na paśyāmi jīyeran yena pāṇḍavāḥ. māmakā vā jayaṃ yuddhe prāpnuyur yena saṃjaya.

संजय उवाच। क्षयं मनुष्यदेहानां गजवाजिरथक्षयम्। शृणु राजन् स्थिरो भूत्वा तवैवापनयो महान्।

saṃjaya uvāca. kṣayaṃ manuṣyadehānāṃ gajavājirathakṣayam. śṛṇu rājan sthiro bhūtvā tavaivāpanayo mahān.

धृष्टद्युम्नस् तु शल्येन पीडितो नवभिः शरैः। पीडयाम् आस संक्रुद्धो मद्राधिपतिम् आयसैः।

dhṛṣṭadyumnas tu śalyena pīḍito navabhiḥ śaraiḥ. pīḍayām āsa saṃkruddho madrādhipatim āyasaiḥ.

तत्राद्भुतम् अपश्याम पार्षतस्य पराक्रमम्। न्यवारयत यत् तूर्णं शल्यं समितिशोभनम्।

tatrādbhutam apaśyāma pārṣatasya parākramam. nyavārayata yat tūrṇaṃ śalyaṃ samitiśobhanam.

नान्तरं ददृशे कश् चित् तयोः संरब्धयो रणे। मुहूर्तम् इव तद् युद्धं तयोः समम् इवाभवत्।

nāntaraṃ dadṛśe kaś cit tayoḥ saṃrabdhayo raṇe. muhūrtam iva tad yuddhaṃ tayoḥ samam ivābhavat.

ततः शल्यो महाराज धृष्टद्युम्नस्य संयुगे। धनुश् चिच्छेद भल्लेन पीतेन निशितेन च।

tataḥ śalyo mahārāja dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge. dhanuś ciccheda bhallena pītena niśitena ca.

अथैनं शरवर्षेण छादयाम् आस भारत। गिरिं जलागमे यद्वज् जलदा जलधारिणः।

athainaṃ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata. giriṃ jalāgame yadvaj jaladā jaladhāriṇaḥ.

अभिमन्युस् तु संक्रुद्धो धृष्टद्युम्ने निपीडिते। अभिदुद्राव वेगेन मद्रराजरथं प्रति।

abhimanyus tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumne nipīḍite. abhidudrāva vegena madrarājarathaṃ prati.

ततो मद्राधिपरथं कार्ष्णिः प्राप्यातिकोपनः। आर्तायनिम् अमेयात्मा विव्याध विशिखैस् त्रिभिः।

tato madrādhiparathaṃ kārṣṇiḥ prāpyātikopanaḥ. ārtāyanim ameyātmā vivyādha viśikhais tribhiḥ.

ततस् तु तावका राजन् परीप्सन्तो ऽऽर्जुनिं रणे। मद्रराजरथं तूर्णं परिवार्यावतस्थिरे।

tatas tu tāvakā rājan parīpsanto ''rjuniṃ raṇe. madrarājarathaṃ tūrṇaṃ parivāryāvatasthire.

दुर्योधनो विकर्णश् च दुःशासनविविंशती। दुर्मर्षणो दुःसहश् च चित्रसेनश् च दुर्मुखः।

duryodhano vikarṇaś ca duḥśāsanaviviṃśatī. durmarṣaṇo duḥsahaś ca citrasenaś ca durmukhaḥ.

सत्यव्रतश् च भद्रं ते पुरुमित्रश् च भारत। एते मद्राधिपरथं पालयन्तः स्थिता रणे।

satyavrataś ca bhadraṃ te purumitraś ca bhārata. ete madrādhiparathaṃ pālayantaḥ sthitā raṇe.

तान् भीमसेनः संक्रुद्धो धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। द्रौपदेयाभिमन्युश् च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। धार्तराष्ट्रान् दश रथान् दशैव प्रत्यवारयन्।

tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. draupadeyābhimanyuś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau. dhārtarāṣṭrān daśa rathān daśaiva pratyavārayan.

नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तो विशां पते। अभ्यवर्तन्त संहृष्टाः परस्परवधैषिणः। ते वै समीयुः संग्रामे राजन् दुर्मन्त्रिते तव।

nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto viśāṃ pate. abhyavartanta saṃhṛṣṭāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ. te vai samīyuḥ saṃgrāme rājan durmantrite tava.

तस्मिन् दाशरथे युद्धे वर्तमाने भयावहे। तावकानां परेषां च प्रेक्षका रथिनो ऽभवन्।

tasmin dāśarathe yuddhe vartamāne bhayāvahe. tāvakānāṃ pareṣāṃ ca prekṣakā rathino 'bhavan.

शस्त्राण्य् अनेकरूपाणि विसृजन्तो महारथाः। अन्योन्यम् अभिनर्दन्तः संप्रहारं प्रचक्रिरे।

śastrāṇy anekarūpāṇi visṛjanto mahārathāḥ. anyonyam abhinardantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire.

ते यत्ता जातसंरम्भाः सर्वे ऽन्योन्यं जिघांसवः। अन्योन्यम् अभिनर्दन्तः स्पर्धमानाः परस्परम्। अन्योन्यस्पर्धया राजञ् ज्ञातयः संगता मिथः। समागता महाराज ज्ञातयः शस्त्रपाणयः। महास्त्राणि विमुञ्चन्तः समापेतुर् अमर्षणाः।

te yattā jātasaṃrambhāḥ sarve 'nyonyaṃ jighāṃsavaḥ. anyonyam abhinardantaḥ spardhamānāḥ parasparam. anyonyaspardhayā rājañ jñātayaḥ saṃgatā mithaḥ. samāgatā mahārāja jñātayaḥ śastrapāṇayaḥ. mahāstrāṇi vimuñcantaḥ samāpetur amarṣaṇāḥ.

दुर्योधनस् तु संक्रुद्धो धृष्टद्युम्नं महारणे। विव्याध निशितैर् बाणैश् चतुर्भिस् त्वरितो भृशम्।

duryodhanas tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ mahāraṇe. vivyādha niśitair bāṇaiś caturbhis tvarito bhṛśam.

दुर्मर्षणश् च विंशत्या चित्रसेनश् च पञ्चभिः। दुर्मुखो नवभिर् बाणैर् दुःसहश् चापि सप्तभिः। विविंशतिः पञ्चभिश् च त्रिभिर् दुःशासनस् तथा। विकर्णो दशभिर् बाणैः पुरुमित्रश् च पञ्चभिः। सत्यव्रतः सप्तभिश् च पार्षतं समरे ऽहनत्। मद्राधिपस् त्रिभिश् चैव विकर्णः पञ्चभिः शरैः।

durmarṣaṇaś ca viṃśatyā citrasenaś ca pañcabhiḥ. durmukho navabhir bāṇair duḥsahaś cāpi saptabhiḥ. viviṃśatiḥ pañcabhiś ca tribhir duḥśāsanas tathā. vikarṇo daśabhir bāṇaiḥ purumitraś ca pañcabhiḥ. satyavrataḥ saptabhiś ca pārṣataṃ samare 'hanat. madrādhipas tribhiś caiva vikarṇaḥ pañcabhiḥ śaraiḥ.

तान् प्रत्यविध्यद् राजेन्द्र पार्षतः शत्रुतापनः। एकैकं पञ्चविंशत्या दर्शयन् पाणिलाघवम्।

tān pratyavidhyad rājendra pārṣataḥ śatrutāpanaḥ. ekaikaṃ pañcaviṃśatyā darśayan pāṇilāghavam.

सत्यव्रतं तु समरे पुरुमित्रं च भारत। अभिमन्युर् अविध्यत् तौ दशभिर् दशभिः शरैः।

satyavrataṃ tu samare purumitraṃ ca bhārata. abhimanyur avidhyat tau daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ.

माद्रीपुत्रौ तु समरे मातुलं मातृनन्दनौ। छादयेतां शरव्रातैस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

mādrīputrau tu samare mātulaṃ mātṛnandanau. chādayetāṃ śaravrātais tad adbhutam ivābhavat.

ततः शल्यो महाराज स्वस्रीयौ रथिनां वरौ। शरैर् बहुभिर् आनर्छत् कृतप्रतिकृतैषिणौ। छाद्यमानौ ततस् तौ तु माद्रीपुत्रौ न चेलतुः।

tataḥ śalyo mahārāja svasrīyau rathināṃ varau. śarair bahubhir ānarchat kṛtapratikṛtaiṣiṇau. chādyamānau tatas tau tu mādrīputrau na celatuḥ.

अथ दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनो महाबलः। विधित्सुः कलहस्यान्तं गदां जग्राह पाण्डवः।

atha duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ. vidhitsuḥ kalahasyāntaṃ gadāṃ jagrāha pāṇḍavaḥ.

तम् उद्यतगदं दृष्ट्वा कैलासम् इव शृङ्गिणम्। भीमसेनं महाबाहुं पुत्रास् ते प्राद्रवन् भयात्।

tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam. bhīmasenaṃ mahābāhuṃ putrās te prādravan bhayāt.

दुर्योधनस् तु संक्रुद्धो मागधं समचोदयत्। अनीकं दशसाहस्रं कुञ्जराणां तरस्विनाम्। गजानीकेन सहितस् तेन राजा सुयोधनः। मागधं पुरतः कृत्वा भीमसेनं समभ्ययात्।

duryodhanas tu saṃkruddho māgadhaṃ samacodayat. anīkaṃ daśasāhasraṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām. gajānīkena sahitas tena rājā suyodhanaḥ. māgadhaṃ purataḥ kṛtvā bhīmasenaṃ samabhyayāt.

आपतन्तं च तं दृष्ट्वा गजानीकं वृकोदरः। गदापाणिर् अवारोहद् रथात् सिंह इवोन्नदन्। घोरः प्रतिभयश् चासीत् पिनाकीव पिनाकधृक्। निर्मथ्यमानां क्रुद्धेन प्रगृह्य महतीं गदाम्।

āpatantaṃ ca taṃ dṛṣṭvā gajānīkaṃ vṛkodaraḥ. gadāpāṇir avārohad rathāt siṃha ivonnadan. ghoraḥ pratibhayaś cāsīt pinākīva pinākadhṛk. nirmathyamānāṃ kruddhena pragṛhya mahatīṃ gadām.

अद्रिसारमयीं गुर्वीं प्रगृह्य महतीं गदाम्। अभ्यधावद् गजानीकं व्यादितास्य इवान्तकः।

adrisāramayīṃ gurvīṃ pragṛhya mahatīṃ gadām. abhyadhāvad gajānīkaṃ vyāditāsya ivāntakaḥ.

स गजान् गदया निघ्नन् व्यचरत् समरे बली। भीमसेनो महाबाहुः सवज्र इव वासवः।

sa gajān gadayā nighnan vyacarat samare balī. bhīmaseno mahābāhuḥ savajra iva vāsavaḥ.

तस्य नादेन महता मनोहृदयकम्पिना। विप्रध्वस्ता गजा राजन् मदं त्यक्त्वा भयं गताः। व्यत्यचेष्टन्त संहत्य गजा भीमस्य नर्दतः।

tasya nādena mahatā manohṛdayakampinā. vipradhvastā gajā rājan madaṃ tyaktvā bhayaṃ gatāḥ. vyatyaceṣṭanta saṃhatya gajā bhīmasya nardataḥ.

ततस् तु द्रौपदीपुत्राः सौभद्रश् च महारथः। नकुलः सहदेवश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः।

tatas tu draupadīputrāḥ saubhadraś ca mahārathaḥ. nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ.

पृष्ठं भीमस्य रक्षन्तः शरवर्षेण वारणान्। अभ्यधावन्त वर्षन्तो मेघा इव गिरीन् यथा। नाकुलिस् तु शतानीकः समरे शत्रुपूगहा।

pṛṣṭhaṃ bhīmasya rakṣantaḥ śaravarṣeṇa vāraṇān. abhyadhāvanta varṣanto meghā iva girīn yathā. nākulis tu śatānīkaḥ samare śatrupūgahā.

क्षुरैः क्षुरप्रैर् भल्लैश् च पीतैर् अञ्जलिकैर् अपि। पातयन्तोत्तमाङ्गानि पाण्डवा गजयोधिनाम्।

kṣuraiḥ kṣuraprair bhallaiś ca pītair añjalikair api. pātayantottamāṅgāni pāṇḍavā gajayodhinām.

शिरोभिः प्रपतद्भिश् च बाहुभिश् च विभूषितैः। अश्मवृष्टिर् इवाभाति पाणिभिश् च सहाङ्कुशैः।

śirobhiḥ prapatadbhiś ca bāhubhiś ca vibhūṣitaiḥ. aśmavṛṣṭir ivābhāti pāṇibhiś ca sahāṅkuśaiḥ.

हृतोत्तमाङ्गाः स्कन्धेषु गजानां गजयोधिनः। अदृश्यन्ताचलाग्रेषु द्रुमा भग्नशिखा इव।

hṛtottamāṅgāḥ skandheṣu gajānāṃ gajayodhinaḥ. adṛśyantācalāgreṣu drumā bhagnaśikhā iva.

धृष्टद्युम्नहतान् अन्यान् अपश्याम महागजान्। पतितान् पात्यमानांश् च पार्षतेन महात्मना।

dhṛṣṭadyumnahatān anyān apaśyāma mahāgajān. patitān pātyamānāṃś ca pārṣatena mahātmanā.

मागधो ऽथ महीपालो गजम् ऐरावतोपमम्। प्रेषयाम् आस समरे सौभद्रस्य रथं प्रति।

māgadho 'tha mahīpālo gajam airāvatopamam. preṣayām āsa samare saubhadrasya rathaṃ prati.

तम् आपतन्तं संप्रेक्ष्य मागधस्य गजोत्तमम्। जघानैकेषुणा वीरः सौभद्रः परवीरहा।

tam āpatantaṃ saṃprekṣya māgadhasya gajottamam. jaghānaikeṣuṇā vīraḥ saubhadraḥ paravīrahā.

तस्यावर्जितनागस्य कार्ष्णिः परपुरंजयः। राज्ञो रजतपुङ्खेन भल्लेनापहरच् छिरः।

tasyāvarjitanāgasya kārṣṇiḥ parapuraṃjayaḥ. rājño rajatapuṅkhena bhallenāpaharac chiraḥ.

विगाह्य तद् गजानीकं भीमसेनो ऽपि पाण्डवः। व्यचरत् समरे मृद्नन् गजान् इन्द्रो गिरीन् इव।

vigāhya tad gajānīkaṃ bhīmaseno 'pi pāṇḍavaḥ. vyacarat samare mṛdnan gajān indro girīn iva.

एकप्रहाराभिहतान् भीमसेनेन कुञ्जरान्। अपश्याम रणे तस्मिन् गिरीन् वज्रहतान् इव।

ekaprahārābhihatān bhīmasenena kuñjarān. apaśyāma raṇe tasmin girīn vajrahatān iva.

भग्नदन्तान् भग्नकटान् भग्नसक्थांश् च वारणान्। भग्नपृष्ठान् भग्नकुम्भान् निहतान् पर्वतोपमान्।

bhagnadantān bhagnakaṭān bhagnasakthāṃś ca vāraṇān. bhagnapṛṣṭhān bhagnakumbhān nihatān parvatopamān.

नदतः सीदतश् चान्यान् विमुखान् समरे गजान्। विमूत्रान् भग्नसंविग्नांस् तथा विशकृतो ऽपरान्।

nadataḥ sīdataś cānyān vimukhān samare gajān. vimūtrān bhagnasaṃvignāṃs tathā viśakṛto 'parān.

भीमसेनस्य मार्गेषु गतासून् पर्वतोपमान्। अपश्याम हतान् नागान् निष्टनन्तस् तथापरे।

bhīmasenasya mārgeṣu gatāsūn parvatopamān. apaśyāma hatān nāgān niṣṭanantas tathāpare.

वमन्तो रुधिरं चान्ये भिन्नकुम्भा महागजाः। विह्वलन्तो गता भूमिं शैला इव धरातले। मार्गेण गच्छमानस्य भीमस्योभयपार्श्वतः। दृश्यन्ते पतिता नागा वज्रेणेव शिलोच्चयाः।

vamanto rudhiraṃ cānye bhinnakumbhā mahāgajāḥ. vihvalanto gatā bhūmiṃ śailā iva dharātale. mārgeṇa gacchamānasya bhīmasyobhayapārśvataḥ. dṛśyante patitā nāgā vajreṇeva śiloccayāḥ.

मेदोरुधिरदिग्धाङ्गो वसामज्जासमुक्षितः। व्यचरत् समरे भीमो दण्डपाणिर् इवान्तकः।

medorudhiradigdhāṅgo vasāmajjāsamukṣitaḥ. vyacarat samare bhīmo daṇḍapāṇir ivāntakaḥ.

गजानां रुधिराक्तां तां गदां बिभ्रद् वृकोदरः। घोरः प्रतिभयश् चासीत् पिनाकीव पिनाकधृक्।

gajānāṃ rudhirāktāṃ tāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ. ghoraḥ pratibhayaś cāsīt pinākīva pinākadhṛk.

निर्मथ्यमानाः क्रुद्धेन भीमसेनेन दन्तिनः। सहसा प्राद्रवञ् शिष्टा मृद्नन्तस् तव वाहिनीम्।

nirmathyamānāḥ kruddhena bhīmasenena dantinaḥ. sahasā prādravañ śiṣṭā mṛdnantas tava vāhinīm.

तं हि वीरं महेष्वासाः सौभद्रप्रमुखा रथाः। पर्यरक्षन्त युध्यन्तं वज्रायुधम् इवामराः।

taṃ hi vīraṃ maheṣvāsāḥ saubhadrapramukhā rathāḥ. paryarakṣanta yudhyantaṃ vajrāyudham ivāmarāḥ.

शोणिताक्तां गदां बिभ्रद् उक्षितो गजशोणितैः। कृतान्त इव रौद्रात्मा भीमसेनो व्यदृश्यत।

śoṇitāktāṃ gadāṃ bibhrad ukṣito gajaśoṇitaiḥ. kṛtānta iva raudrātmā bhīmaseno vyadṛśyata.

व्यायच्छमानं गदया दिक्षु सर्वासु भारत। नृत्यमानम् अपश्याम नृत्यन्तम् इव शंकरम्।

vyāyacchamānaṃ gadayā dikṣu sarvāsu bhārata. nṛtyamānam apaśyāma nṛtyantam iva śaṃkaram.

यमदण्डोपमां गुर्वीम् इन्द्राशनिसमस्वनाम्। अपश्याम महाराज रौद्रां विशसनीं गदाम्।

yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanisamasvanām. apaśyāma mahārāja raudrāṃ viśasanīṃ gadām.

विमिश्रां केशमज्जाभिः प्रदिग्धां रुधिरेण च। पिनाकम् इव रुद्रस्य क्रुद्धस्याभिघ्नतः पशून्। केशमज्जासृगभ्यक्तो रौद्रं बिभ्रत् तदा वपुः। मारुतिः शूलहस्तस्य पुरेवाभिघ्नतः पशून्।

vimiśrāṃ keśamajjābhiḥ pradigdhāṃ rudhireṇa ca. pinākam iva rudrasya kruddhasyābhighnataḥ paśūn. keśamajjāsṛgabhyakto raudraṃ bibhrat tadā vapuḥ. mārutiḥ śūlahastasya purevābhighnataḥ paśūn.

यथा पशूनां संघातं यष्ट्या पालः प्रकालयेत्। तथा भीमो गजानीकं गदया पर्यकालयत्।

yathā paśūnāṃ saṃghātaṃ yaṣṭyā pālaḥ prakālayet. tathā bhīmo gajānīkaṃ gadayā paryakālayat.

गदया वध्यमानास् ते मार्गणैश् च समन्ततः। स्वान्य् अनीकानि मृद्नन्तः प्राद्रवन् कुञ्जरास् तव।

gadayā vadhyamānās te mārgaṇaiś ca samantataḥ. svāny anīkāni mṛdnantaḥ prādravan kuñjarās tava.

महावात इवाभ्राणि विधमित्वा स वारणान्। अतिष्ठत् तुमुले भीमः श्मशान इव शूलभृत्।

mahāvāta ivābhrāṇi vidhamitvā sa vāraṇān. atiṣṭhat tumule bhīmaḥ śmaśāna iva śūlabhṛt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents