महाभारत 6.55 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 55→

[mh-6-55] • 132 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। प्रतिज्ञाते तु भीष्मेण तस्मिन् युद्धे सुदारुणे। पाण्डून् आवारयिष्येति कथं युयुधिरे नृपाः। क्रोधितो मम पुत्रेण दुःखितेन विशेषतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. pratijñāte tu bhīṣmeṇa tasmin yuddhe sudāruṇe. pāṇḍūn āvārayiṣyeti kathaṃ yuyudhire nṛpāḥ. krodhito mama putreṇa duḥkhitena viśeṣataḥ.

भीष्मः किम् अकरोत् तत्र पाण्डवेयेषु संजय। पितामहे वा पाञ्चालास् तन् ममाचक्ष्व संजय।

bhīṣmaḥ kim akarot tatra pāṇḍaveyeṣu saṃjaya. pitāmahe vā pāñcālās tan mamācakṣva saṃjaya.

संजय उवाच। गतपूर्वाह्णभूयिष्ठे तस्मिन्न् अहनि भारत। पश्चिमां दिशम् आस्थाय स्थिते चापि दिवाकरे। जयं प्राप्तेषु हृष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु।

saṃjaya uvāca. gatapūrvāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani bhārata. paścimāṃ diśam āsthāya sthite cāpi divākare. jayaṃ prāpteṣu hṛṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu.

सर्वधर्मविशेषज्ञः पिता देवव्रतस् तव। अभ्ययाज् जवनैर् अश्वैः पाण्डवानाम् अनीकिनीम्। महत्या सेनया गुप्तस् तव पुत्रैश् च सर्वशः।

sarvadharmaviśeṣajñaḥ pitā devavratas tava. abhyayāj javanair aśvaiḥ pāṇḍavānām anīkinīm. mahatyā senayā guptas tava putraiś ca sarvaśaḥ.

प्रावर्तत ततो युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्। अस्माकं पाण्डवैः सार्धम् अनयात् तव भारत।

prāvartata tato yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam. asmākaṃ pāṇḍavaiḥ sārdham anayāt tava bhārata.

धनुषां कूजतां तत्र तलानां चाभिहन्यताम्। महान् समभवच् छब्दो गिरीणाम् इव दीर्यताम्।

dhanuṣāṃ kūjatāṃ tatra talānāṃ cābhihanyatām. mahān samabhavac chabdo girīṇām iva dīryatām.

तिष्ठ स्थितो ऽस्मि विद्ध्य् एनं निवर्तस्व स्थिरो भव। स्थितो ऽस्मि प्रहरस्वेति शब्दाः श्रूयन्त सर्वशः।

tiṣṭha sthito 'smi viddhy enaṃ nivartasva sthiro bhava. sthito 'smi praharasveti śabdāḥ śrūyanta sarvaśaḥ.

काञ्चनेषु तनुत्रेषु किरीटेषु ध्वजेषु च। शिलानाम् इव शैलेषु पतितानाम् अभूत् स्वनः।

kāñcaneṣu tanutreṣu kirīṭeṣu dhvajeṣu ca. śilānām iva śaileṣu patitānām abhūt svanaḥ.

पतितान्य् उत्तमाङ्गानि बाहवश् च विभूषिताः। व्यचेष्टन्त महीं प्राप्य शतशो ऽथ सहस्रशः।

patitāny uttamāṅgāni bāhavaś ca vibhūṣitāḥ. vyaceṣṭanta mahīṃ prāpya śataśo 'tha sahasraśaḥ.

हृतोत्तमाङ्गाः के चित् तु तथैवोद्यतकार्मुकाः। प्रगृहीतायुधाश् चापि तस्थुः पुरुषसत्तमाः।

hṛtottamāṅgāḥ ke cit tu tathaivodyatakārmukāḥ. pragṛhītāyudhāś cāpi tasthuḥ puruṣasattamāḥ.

प्रावर्तत महावेगा नदी रुधिरवाहिनी। मातङ्गाङ्गशिलारौद्रा मांसशोणितकर्दमा।

prāvartata mahāvegā nadī rudhiravāhinī. mātaṅgāṅgaśilāraudrā māṃsaśoṇitakardamā.

वराश्वनरनागानां शरीरप्रभवा तदा। परलोकार्णवमुखी गृध्रगोमायुमोदिनी।

varāśvanaranāgānāṃ śarīraprabhavā tadā. paralokārṇavamukhī gṛdhragomāyumodinī.

न दृष्टं न श्रुतं चापि युद्धम् एतादृशं नृप। यथा तव सुतानां च पाण्डवानां च भारत।

na dṛṣṭaṃ na śrutaṃ cāpi yuddham etādṛśaṃ nṛpa. yathā tava sutānāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca bhārata.

नासीद् रथपथस् तत्र योधैर् युधि निपातितैः। गजैश् च पतितैर् नीलैर् गिरिशृङ्गैर् इवावृतम्।

nāsīd rathapathas tatra yodhair yudhi nipātitaiḥ. gajaiś ca patitair nīlair giriśṛṅgair ivāvṛtam.

विकीर्णैः कवचैश् चित्रैर् ध्वजैश् छत्रैश् च मारिष। शुशुभे तद् रणस्थानं शरदीव नभस्तलम्।

vikīrṇaiḥ kavacaiś citrair dhvajaiś chatraiś ca māriṣa. śuśubhe tad raṇasthānaṃ śaradīva nabhastalam.

विनिर्भिन्नाः शरैः के चिद् अन्तपीडाविकर्षिणः। अभीताः समरे शत्रून् अभ्यधावन्त दंशिताः।

vinirbhinnāḥ śaraiḥ ke cid antapīḍāvikarṣiṇaḥ. abhītāḥ samare śatrūn abhyadhāvanta daṃśitāḥ.

तात भ्रातः सखे बन्धो वयस्य मम मातुल। मा मां परित्यजेत्य् अन्ये चुक्रुशुः पतिता रणे।

tāta bhrātaḥ sakhe bandho vayasya mama mātula. mā māṃ parityajety anye cukruśuḥ patitā raṇe.

आधावाभ्येहि मा गच्छ किं भीतो ऽसि क्व यास्यसि। स्थितो ऽहं समरे मा भैर् इति चान्ये विचुक्रुशुः।

ādhāvābhyehi mā gaccha kiṃ bhīto 'si kva yāsyasi. sthito 'haṃ samare mā bhair iti cānye vicukruśuḥ.

तत्र भीष्मः शांतनवो नित्यं मण्डलकार्मुकः। मुमोच बाणान् दीप्ताग्रान् अहीन् आशीविषान् इव।

tatra bhīṣmaḥ śāṃtanavo nityaṃ maṇḍalakārmukaḥ. mumoca bāṇān dīptāgrān ahīn āśīviṣān iva.

शरैर् एकायनीकुर्वन् दिशः सर्वा यतव्रतः। जघान पाण्डवरथान् आदिश्यादिश्य भारत।

śarair ekāyanīkurvan diśaḥ sarvā yatavrataḥ. jaghāna pāṇḍavarathān ādiśyādiśya bhārata.

स नृत्यन् वै रथोपस्थे दर्शयन् पाणिलाघवम्। अलातचक्रवद् राजंस् तत्र तत्र स्म दृश्यते।

sa nṛtyan vai rathopasthe darśayan pāṇilāghavam. alātacakravad rājaṃs tatra tatra sma dṛśyate.

तम् एकं समरे शूरं पाण्डवाः सृञ्जयास् तथा। अनेकशतसाहस्रं समपश्यन्त लाघवात्।

tam ekaṃ samare śūraṃ pāṇḍavāḥ sṛñjayās tathā. anekaśatasāhasraṃ samapaśyanta lāghavāt.

मायाकृतात्मानम् इव भीष्मं तत्र स्म मेनिरे। पूर्वस्यां दिशि तं दृष्ट्वा प्रतीच्यां ददृशुर् जनाः।

māyākṛtātmānam iva bhīṣmaṃ tatra sma menire. pūrvasyāṃ diśi taṃ dṛṣṭvā pratīcyāṃ dadṛśur janāḥ.

उदीच्यां चैनम् आलोक्य दक्षिणस्यां पुनः प्रभो। एवं स समरे वीरो गाङ्गेयः प्रत्यदृश्यत।

udīcyāṃ cainam ālokya dakṣiṇasyāṃ punaḥ prabho. evaṃ sa samare vīro gāṅgeyaḥ pratyadṛśyata.

न चैनं पाण्डवेयानां कश् चिच् छक्नोति वीक्षितुम्। विशिखान् एव पश्यन्ति भीष्मचापच्युतान् बहून्।

na cainaṃ pāṇḍaveyānāṃ kaś cic chaknoti vīkṣitum. viśikhān eva paśyanti bhīṣmacāpacyutān bahūn.

कुर्वाणं समरे कर्म सूदयानं च वाहिनीम्। व्याक्रोशन्त रणे तत्र वीरा बहुविधं बहु। अमानुषेण रूपेण चरन्तं पितरं तव।

kurvāṇaṃ samare karma sūdayānaṃ ca vāhinīm. vyākrośanta raṇe tatra vīrā bahuvidhaṃ bahu. amānuṣeṇa rūpeṇa carantaṃ pitaraṃ tava.

शलभा इव राजानः पतन्ति विधिचोदिताः। भीष्माग्निम् अभि संक्रुद्धं विनाशाय सहस्रशः।

śalabhā iva rājānaḥ patanti vidhicoditāḥ. bhīṣmāgnim abhi saṃkruddhaṃ vināśāya sahasraśaḥ.

न हि मोघः शरः कश् चिद् आसीद् भीष्मस्य संयुगे। नरनागाश्वकायेषु बहुत्वाल् लघुवेधिनः।

na hi moghaḥ śaraḥ kaś cid āsīd bhīṣmasya saṃyuge. naranāgāśvakāyeṣu bahutvāl laghuvedhinaḥ.

भिनत्त्य् एकेन बाणेन सुमुक्तेन पतत्रिणा। गजकङ्कटसंनाहं वज्रेणेवाचलोत्तमम्।

bhinatty ekena bāṇena sumuktena patatriṇā. gajakaṅkaṭasaṃnāhaṃ vajreṇevācalottamam.

द्वौ त्रीन् अपि गजारोहान् पिण्डितान् वर्मितान् अपि। नाराचेन सुतीक्ष्णेन निजघान पिता तव।

dvau trīn api gajārohān piṇḍitān varmitān api. nārācena sutīkṣṇena nijaghāna pitā tava.

यो यो भीष्मं नरव्याघ्रम् अभ्येति युधि कश् चन। मुहूर्तदृष्टः स मया पातितो भुवि दृश्यते।

yo yo bhīṣmaṃ naravyāghram abhyeti yudhi kaś cana. muhūrtadṛṣṭaḥ sa mayā pātito bhuvi dṛśyate.

एवं सा धर्मराजस्य वध्यमाना महाचमूः। भीष्मेणातुलवीर्येण व्यशीर्यत सहस्रधा।

evaṃ sā dharmarājasya vadhyamānā mahācamūḥ. bhīṣmeṇātulavīryeṇa vyaśīryata sahasradhā.

प्रकीर्यत महासेना शरवर्षाभितापिता। पश्यतो वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः।

prakīryata mahāsenā śaravarṣābhitāpitā. paśyato vāsudevasya pārthasya ca mahātmanaḥ.

यतमानापि ते वीरा द्रवमाणान् महारथान्। नाशक्नुवन् वारयितुं भीष्मबाणप्रपीडिताः।

yatamānāpi te vīrā dravamāṇān mahārathān. nāśaknuvan vārayituṃ bhīṣmabāṇaprapīḍitāḥ.

महेन्द्रसमवीर्येण वध्यमाना महाचमूः। अभज्यत महाराज न च द्वौ सह धावतः।

mahendrasamavīryeṇa vadhyamānā mahācamūḥ. abhajyata mahārāja na ca dvau saha dhāvataḥ.

आविद्धनरनागाश्वं पतितध्वजकूबरम्। अनीकं पाण्डुपुत्राणां हाहाभूतम् अचेतनम्।

āviddhanaranāgāśvaṃ patitadhvajakūbaram. anīkaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ hāhābhūtam acetanam.

जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश् च पितरं तथा। प्रियं सखायं चाक्रन्दे सखा दैवबलात्कृतः।

jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā. priyaṃ sakhāyaṃ cākrande sakhā daivabalātkṛtaḥ.

विमुच्य कवचान् अन्ये पाण्डुपुत्रस्य सैनिकाः। प्रकीर्य केशान् धावन्तः प्रत्यदृश्यन्त भारत।

vimucya kavacān anye pāṇḍuputrasya sainikāḥ. prakīrya keśān dhāvantaḥ pratyadṛśyanta bhārata.

तद् गोकुलम् इवोद्भ्रान्तम् उद्भ्रान्तरथयूथपम्। ददृशे पाण्डुपुत्रस्य सैन्यम् आर्तस्वरं तदा।

tad gokulam ivodbhrāntam udbhrāntarathayūthapam. dadṛśe pāṇḍuputrasya sainyam ārtasvaraṃ tadā.

प्रभज्यमानं तत् सैन्यं दृष्ट्वा देवकिनन्दनः। उवाच पार्थं बीभत्सुं निगृह्य रथम् उत्तमम्।

prabhajyamānaṃ tat sainyaṃ dṛṣṭvā devakinandanaḥ. uvāca pārthaṃ bībhatsuṃ nigṛhya ratham uttamam.

अयं स कालः संप्राप्तः पार्थ यः काङ्क्षितस् त्वया। प्रहरास्मै नरव्याघ्र न चेन् मोहाद् विमुह्यसे।

ayaṃ sa kālaḥ saṃprāptaḥ pārtha yaḥ kāṅkṣitas tvayā. praharāsmai naravyāghra na cen mohād vimuhyase.

यत् त्वया कथितं वीर पुरा राज्ञां समागमे। भीष्मद्रोणमुखान् सर्वान् धार्तराष्ट्रस्य सैनिकान्।

yat tvayā kathitaṃ vīra purā rājñāṃ samāgame. bhīṣmadroṇamukhān sarvān dhārtarāṣṭrasya sainikān.

सानुबन्धान् हनिष्यामि ये मां योत्स्यन्ति संयुगे। इति तत् कुरु कौन्तेय सत्यं वाक्यम् अरिंदम।

sānubandhān haniṣyāmi ye māṃ yotsyanti saṃyuge. iti tat kuru kaunteya satyaṃ vākyam ariṃdama.

बीभत्सो पश्य सैन्यं स्वं भज्यमानं समन्ततः। द्रवतश् च महीपालान् सर्वान् यौधिष्ठिरे बले।

bībhatso paśya sainyaṃ svaṃ bhajyamānaṃ samantataḥ. dravataś ca mahīpālān sarvān yaudhiṣṭhire bale.

दृष्ट्वा हि समरे भीष्मं व्यात्ताननम् इवान्तकम्। भयार्ताः संप्रणश्यन्ति सिंहं क्षुद्रमृगा इव।

dṛṣṭvā hi samare bhīṣmaṃ vyāttānanam ivāntakam. bhayārtāḥ saṃpraṇaśyanti siṃhaṃ kṣudramṛgā iva.

एवम् उक्तः प्रत्युवाच वासुदेवं धनंजयः। चोदयाश्वान् यतो भीष्मो विगाह्यैतद् बलार्णवम्। पातयिष्यामि दुर्धर्षं कुरुवृद्धं पितामहम्।

evam uktaḥ pratyuvāca vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ. codayāśvān yato bhīṣmo vigāhyaitad balārṇavam. pātayiṣyāmi durdharṣaṃ kuruvṛddhaṃ pitāmaham.

ततो ऽश्वान् रजतप्रख्यांश् चोदयाम् आस माधवः। यतो भीष्मरथो राजन् दुष्प्रेक्ष्यो रश्मिमान् इव।

tato 'śvān rajataprakhyāṃś codayām āsa mādhavaḥ. yato bhīṣmaratho rājan duṣprekṣyo raśmimān iva.

ततस् तत् पुनर् आवृत्तं युधिष्ठिरबलं महत्। दृष्ट्वा पार्थं महाबाहुं भीष्मायोद्यन्तम् आहवे।

tatas tat punar āvṛttaṃ yudhiṣṭhirabalaṃ mahat. dṛṣṭvā pārthaṃ mahābāhuṃ bhīṣmāyodyantam āhave.

ततो भीष्मः कुरुश्रेष्ठः सिंहवद् विनदन् मुहुः। धनंजयरथं तूर्णं शरवर्षैर् अवाकिरत्।

tato bhīṣmaḥ kuruśreṣṭhaḥ siṃhavad vinadan muhuḥ. dhanaṃjayarathaṃ tūrṇaṃ śaravarṣair avākirat.

क्षणेन स रथस् तस्य सहयः सहसारथिः। शरवर्षेण महता संछन्नो न प्रकाशते।

kṣaṇena sa rathas tasya sahayaḥ sahasārathiḥ. śaravarṣeṇa mahatā saṃchanno na prakāśate.

वासुदेवस् त्व् असंभ्रान्तो धैर्यम् आस्थाय सत्त्ववान्। चोदयाम् आस तान् अश्वान् वितुन्नान् भीष्मसायकैः।

vāsudevas tv asaṃbhrānto dhairyam āsthāya sattvavān. codayām āsa tān aśvān vitunnān bhīṣmasāyakaiḥ.

ततः पार्थो धनुर् गृह्य दिव्यं जलदनिस्वनम्। पातयाम् आस भीष्मस्य धनुश् छित्त्वा त्रिभिः शरैः।

tataḥ pārtho dhanur gṛhya divyaṃ jaladanisvanam. pātayām āsa bhīṣmasya dhanuś chittvā tribhiḥ śaraiḥ.

स च्छिन्नधन्वा कौरव्यः पुनर् अन्यन् महद् धनुः। निमेषान्तरमात्रेण सज्यं चक्रे पिता तव।

sa cchinnadhanvā kauravyaḥ punar anyan mahad dhanuḥ. nimeṣāntaramātreṇa sajyaṃ cakre pitā tava.

विचकर्ष ततो दोर्भ्यां धनुर् जलदनिस्वनम्। अथास्य तद् अपि क्रुद्धश् चिच्छेद धनुर् अर्जुनः।

vicakarṣa tato dorbhyāṃ dhanur jaladanisvanam. athāsya tad api kruddhaś ciccheda dhanur arjunaḥ.

तस्य तत् पूजयाम् आस लाघवं शंतनोः सुतः। साधु पार्थ महाबाहो साधु भो पाण्डुनन्दन।

tasya tat pūjayām āsa lāghavaṃ śaṃtanoḥ sutaḥ. sādhu pārtha mahābāho sādhu bho pāṇḍunandana.

त्वय्य् एवैतद् युक्तरूपं महत् कर्म धनंजय। प्रीतो ऽस्मि सुदृढं पुत्र कुरु युद्धं मया सह।

tvayy evaitad yuktarūpaṃ mahat karma dhanaṃjaya. prīto 'smi sudṛḍhaṃ putra kuru yuddhaṃ mayā saha.

इति पार्थं प्रशस्याथ प्रगृह्यान्यन् महद् धनुः। मुमोच समरे वीरः शरान् पार्थरथं प्रति।

iti pārthaṃ praśasyātha pragṛhyānyan mahad dhanuḥ. mumoca samare vīraḥ śarān pārtharathaṃ prati.

अदर्शयद् वासुदेवो हययाने परं बलम्। मोघान् कुर्वञ् शरांस् तस्य मण्डलान्य् अचरल् लघु।

adarśayad vāsudevo hayayāne paraṃ balam. moghān kurvañ śarāṃs tasya maṇḍalāny acaral laghu.

तथापि भीष्मः सुदृढं वासुदेवधनंजयौ। विव्याध निशितैर् बाणैः सर्वगात्रेषु मारिष।

tathāpi bhīṣmaḥ sudṛḍhaṃ vāsudevadhanaṃjayau. vivyādha niśitair bāṇaiḥ sarvagātreṣu māriṣa.

शुशुभाते नरव्याघ्रौ तौ भीष्मशरविक्षतौ। गोवृषाव् इव नर्दन्तौ विषाणोल्लिखिताङ्कितौ।

śuśubhāte naravyāghrau tau bhīṣmaśaravikṣatau. govṛṣāv iva nardantau viṣāṇollikhitāṅkitau.

पुनश् चापि सुसंक्रुद्धः शरैः संनतपर्वभिः। कृष्णयोर् युधि संरब्धो भीष्मो व्यावारयद् दिशः। पार्थो ऽपि समरे क्रुद्धो भीष्मस्यावारयद् दिशः। भीष्मो ऽपि रथिनां श्रेष्ठः पार्थस्यावारयद् दिशः।

punaś cāpi susaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ. kṛṣṇayor yudhi saṃrabdho bhīṣmo vyāvārayad diśaḥ. pārtho 'pi samare kruddho bhīṣmasyāvārayad diśaḥ. bhīṣmo 'pi rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthasyāvārayad diśaḥ.

वार्ष्णेयं च शरैस् तीक्ष्णैः कम्पयाम् आस रोषितः। मुहुर् अभ्युत्स्मयन् भीष्मः प्रहस्य स्वनवत् तदा।

vārṣṇeyaṃ ca śarais tīkṣṇaiḥ kampayām āsa roṣitaḥ. muhur abhyutsmayan bhīṣmaḥ prahasya svanavat tadā.

ततः कृष्णस् तु समरे दृष्ट्वा भीष्मपराक्रमम्। संप्रेक्ष्य च महाबाहुः पार्थस्य मृदुयुद्धताम्।

tataḥ kṛṣṇas tu samare dṛṣṭvā bhīṣmaparākramam. saṃprekṣya ca mahābāhuḥ pārthasya mṛduyuddhatām.

भीष्मं च शरवर्षाणि सृजन्तम् अनिशं युधि। प्रतपन्तम् इवादित्यं मध्यम् आसाद्य सेनयोः।

bhīṣmaṃ ca śaravarṣāṇi sṛjantam aniśaṃ yudhi. pratapantam ivādityaṃ madhyam āsādya senayoḥ.

वरान् वरान् विनिघ्नन्तं पाण्डुपुत्रस्य सैनिकान्। युगान्तम् इव कुर्वाणं भीष्मं यौधिष्ठिरे बले।

varān varān vinighnantaṃ pāṇḍuputrasya sainikān. yugāntam iva kurvāṇaṃ bhīṣmaṃ yaudhiṣṭhire bale.

अमृष्यमाणो भगवान् केशवः परवीरहा। अचिन्तयद् अमेयात्मा नास्ति यौधिष्ठिरं बलम्।

amṛṣyamāṇo bhagavān keśavaḥ paravīrahā. acintayad ameyātmā nāsti yaudhiṣṭhiraṃ balam.

एकाह्ना हि रणे भीष्मो नाशयेद् देवदानवान्। किम् उ पाण्डुसुतान् युद्धे सबलान् सपदानुगान्।

ekāhnā hi raṇe bhīṣmo nāśayed devadānavān. kim u pāṇḍusutān yuddhe sabalān sapadānugān.

द्रवते च महत् सैन्यं पाण्डवस्य महात्मनः। एते च कौरवास् तूर्णं प्रभग्नान् दृश्य सोमकान्। आद्रवन्ति रणे हृष्टा हर्षयन्तः पितामहम्।

dravate ca mahat sainyaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ. ete ca kauravās tūrṇaṃ prabhagnān dṛśya somakān. ādravanti raṇe hṛṣṭā harṣayantaḥ pitāmaham.

सो ऽहं भीष्मं निहन्म्य् अद्य पाण्डवार्थाय दंशितः। भारम् एतं विनेष्यामि पाण्डवानां महात्मनाम्।

so 'haṃ bhīṣmaṃ nihanmy adya pāṇḍavārthāya daṃśitaḥ. bhāram etaṃ vineṣyāmi pāṇḍavānāṃ mahātmanām.

अर्जुनो ऽपि शरैस् तीक्ष्णैर् वध्यमानो हि संयुगे। कर्तव्यं नाभिजानाति रणे भीष्मस्य गौरवात्।

arjuno 'pi śarais tīkṣṇair vadhyamāno hi saṃyuge. kartavyaṃ nābhijānāti raṇe bhīṣmasya gauravāt.

तथा चिन्तयतस् तस्य भूय एव पितामहः। प्रेषयाम् आस संक्रुद्धः शरान् पार्थरथं प्रति।

tathā cintayatas tasya bhūya eva pitāmahaḥ. preṣayām āsa saṃkruddhaḥ śarān pārtharathaṃ prati.

तेषां बहुत्वाद् धि भृशं शराणां; दिशो ऽथ सर्वाः पिहिता बभूवुः। न चान्तरिक्षं न दिशो न भूमिर्; न भास्करो ऽदृश्यत रश्मिमाली। ववुश् च वातास् तुमुलाः सधूमा; दिशश् च सर्वाः क्षुभिता बभूवुः।

teṣāṃ bahutvād dhi bhṛśaṃ śarāṇāṃ; diśo 'tha sarvāḥ pihitā babhūvuḥ. na cāntarikṣaṃ na diśo na bhūmir; na bhāskaro 'dṛśyata raśmimālī. vavuś ca vātās tumulāḥ sadhūmā; diśaś ca sarvāḥ kṣubhitā babhūvuḥ.

द्रोणो विकर्णो ऽथ जयद्रथश् च; भूरिश्रवाः कृतवर्मा कृपश् च। श्रुतायुर् अम्बष्ठपतिश् च राजा; विन्दानुविन्दौ च सुदक्षिणश् च।

droṇo vikarṇo 'tha jayadrathaś ca; bhūriśravāḥ kṛtavarmā kṛpaś ca. śrutāyur ambaṣṭhapatiś ca rājā; vindānuvindau ca sudakṣiṇaś ca.

प्राच्याश् च सौवीरगणाश् च सर्वे; वसातयः क्षुद्रकमालवाश् च। किरीटिनं त्वरमाणाभिसस्रुर्; निदेशगाः शांतनवस्य राज्ञः। तवापि पुत्रस्य तु कोपनस्य।

prācyāś ca sauvīragaṇāś ca sarve; vasātayaḥ kṣudrakamālavāś ca. kirīṭinaṃ tvaramāṇābhisasrur; nideśagāḥ śāṃtanavasya rājñaḥ. tavāpi putrasya tu kopanasya.

तं वाजिपादातरथौघजालैर्; अनेकसाहस्रशतैर् ददर्श। किरीटिनं संपरिवार्यमाणं; शिनेर् नप्ता वारणयूथपैश् च।

taṃ vājipādātarathaughajālair; anekasāhasraśatair dadarśa. kirīṭinaṃ saṃparivāryamāṇaṃ; śiner naptā vāraṇayūthapaiś ca.

ततस् तु दृष्ट्वार्जुनवासुदेवौ; पदातिनागाश्वरथैः समन्तात्। अभिद्रुतौ शस्त्रभृतां वरिष्ठौ; शिनिप्रवीरो ऽभिससार तूर्णम्।

tatas tu dṛṣṭvārjunavāsudevau; padātināgāśvarathaiḥ samantāt. abhidrutau śastrabhṛtāṃ variṣṭhau; śinipravīro 'bhisasāra tūrṇam.

स तान्य् अनीकानि महाधनुष्माञ्; शिनिप्रवीरः सहसाभिपत्य। चकार साहाय्यम् अथार्जुनस्य; विष्णुर् यथा वृत्रनिषूदनस्य।

sa tāny anīkāni mahādhanuṣmāñ; śinipravīraḥ sahasābhipatya. cakāra sāhāyyam athārjunasya; viṣṇur yathā vṛtraniṣūdanasya.

विशीर्णनागाश्वरथध्वजौघं; भीष्मेण वित्रासितसर्वयोधम्। युधिष्ठिरानीकम् अभिद्रवन्तं; प्रोवाच संदृश्य शिनिप्रवीरः।

viśīrṇanāgāśvarathadhvajaughaṃ; bhīṣmeṇa vitrāsitasarvayodham. yudhiṣṭhirānīkam abhidravantaṃ; provāca saṃdṛśya śinipravīraḥ.

क्व क्षत्रिया यास्यथ नैष धर्मः; सतां पुरस्तात् कथितः पुराणैः। मा स्वां प्रतिज्ञां जहत प्रवीराः; स्वं वीरधर्मं परिपालयध्वम्।

kva kṣatriyā yāsyatha naiṣa dharmaḥ; satāṃ purastāt kathitaḥ purāṇaiḥ. mā svāṃ pratijñāṃ jahata pravīrāḥ; svaṃ vīradharmaṃ paripālayadhvam.

तान् वासवान् अन्तरजो निशम्य; नरेन्द्रमुख्यान् द्रवतः समन्तात्। पार्थस्य दृष्ट्वा मृदुयुद्धतां च; भीष्मं च संख्ये समुदीर्यमाणम्।

tān vāsavān antarajo niśamya; narendramukhyān dravataḥ samantāt. pārthasya dṛṣṭvā mṛduyuddhatāṃ ca; bhīṣmaṃ ca saṃkhye samudīryamāṇam.

अमृष्यमाणः स ततो महात्मा; यशस्विनं सर्वदशार्हभर्ता। उवाच शैनेयम् अभिप्रशंसन्; दृष्ट्वा कुरून् आपततः समन्तात्।

amṛṣyamāṇaḥ sa tato mahātmā; yaśasvinaṃ sarvadaśārhabhartā. uvāca śaineyam abhipraśaṃsan; dṛṣṭvā kurūn āpatataḥ samantāt.

ये यान्ति यान्त्व् एव शिनिप्रवीर; ये ऽपि स्थिताः सात्वत ते ऽपि यान्तु। भीष्मं रथात् पश्य निपात्यमानं; द्रोणं च संख्ये सगणं मयाद्य।

ye yānti yāntv eva śinipravīra; ye 'pi sthitāḥ sātvata te 'pi yāntu. bhīṣmaṃ rathāt paśya nipātyamānaṃ; droṇaṃ ca saṃkhye sagaṇaṃ mayādya.

नासौ रथः सात्वत कौरवाणां; क्रुद्धस्य मुच्येत रणे ऽद्य कश् चित्। तस्माद् अहं गृह्य रथाङ्गम् उग्रं; प्राणं हरिष्यामि महाव्रतस्य।

nāsau rathaḥ sātvata kauravāṇāṃ; kruddhasya mucyeta raṇe 'dya kaś cit. tasmād ahaṃ gṛhya rathāṅgam ugraṃ; prāṇaṃ hariṣyāmi mahāvratasya.

निहत्य भीष्मं सगणं तथाजौ; द्रोणं च शैनेय रथप्रवीरम्। प्रीतिं करिष्यामि धनंजयस्य; राज्ञश् च भीमस्य तथाश्विनोश् च।

nihatya bhīṣmaṃ sagaṇaṃ tathājau; droṇaṃ ca śaineya rathapravīram. prītiṃ kariṣyāmi dhanaṃjayasya; rājñaś ca bhīmasya tathāśvinoś ca.

निहत्य सर्वान् धृतराष्ट्रपुत्रांस्; तत्पक्षिणो ये च नरेन्द्रमुख्याः। राज्येन राजानम् अजातशत्रुं; संपादयिष्याम्य् अहम् अद्य हृष्टः। इतीदम् उक्त्वा स महानुभावः। सस्मार चक्रं निशितं पुराणम्। सुदर्शनं चिन्तितमात्रम् एव। तस्याग्रहस्तं स्वयम् आरुरोह।

nihatya sarvān dhṛtarāṣṭraputrāṃs; tatpakṣiṇo ye ca narendramukhyāḥ. rājyena rājānam ajātaśatruṃ; saṃpādayiṣyāmy aham adya hṛṣṭaḥ. itīdam uktvā sa mahānubhāvaḥ. sasmāra cakraṃ niśitaṃ purāṇam. sudarśanaṃ cintitamātram eva. tasyāgrahastaṃ svayam āruroha.

ततः सुनाभं वसुदेवपुत्रः; सूर्यप्रभं वज्रसमप्रभावम्। क्षुरान्तम् उद्यम्य भुजेन चक्रं; रथाद् अवप्लुत्य विसृज्य वाहान्।

tataḥ sunābhaṃ vasudevaputraḥ; sūryaprabhaṃ vajrasamaprabhāvam. kṣurāntam udyamya bhujena cakraṃ; rathād avaplutya visṛjya vāhān.

संकम्पयन् गां चरणैर् महात्मा; वेगेन कृष्णः प्रससार भीष्मम्। मदान्धम् आजौ समुदीर्णदर्पः; सिंहो जिघांसन्न् इव वारणेन्द्रम्।

saṃkampayan gāṃ caraṇair mahātmā; vegena kṛṣṇaḥ prasasāra bhīṣmam. madāndham ājau samudīrṇadarpaḥ; siṃho jighāṃsann iva vāraṇendram.

सो ऽभ्यद्रवद् भीष्मम् अनीकमध्ये; क्रुद्धो महेन्द्रावरजः प्रमाथी। व्यालम्बिपीतान्तपटश् चकाशे; घनो यथा खे ऽचिरभापिनद्धः।

so 'bhyadravad bhīṣmam anīkamadhye; kruddho mahendrāvarajaḥ pramāthī. vyālambipītāntapaṭaś cakāśe; ghano yathā khe 'cirabhāpinaddhaḥ.

सुदर्शनं चास्य रराज शौरेस्; तच् चक्रपद्मं सुभुजोरुनालम्। यथादिपद्मं तरुणार्कवर्णं; रराज नारायणनाभिजातम्।

sudarśanaṃ cāsya rarāja śaures; tac cakrapadmaṃ subhujorunālam. yathādipadmaṃ taruṇārkavarṇaṃ; rarāja nārāyaṇanābhijātam.

तत् कृष्णकोपोदयसूर्यबुद्धं; क्षुरान्ततीक्ष्णाग्रसुजातपत्रम्। तस्यैव देहोरुसरःप्ररूढं; रराज नारायणबाहुनालम्।

tat kṛṣṇakopodayasūryabuddhaṃ; kṣurāntatīkṣṇāgrasujātapatram. tasyaiva dehorusaraḥprarūḍhaṃ; rarāja nārāyaṇabāhunālam.

तम् आत्तचक्रं प्रणदन्तम् उच्चैः; क्रुद्धं महेन्द्रावरजं समीक्ष्य। सर्वाणि भूतानि भृशं विनेदुः; क्षयं कुरूणाम् इति चिन्तयित्वा।

tam āttacakraṃ praṇadantam uccaiḥ; kruddhaṃ mahendrāvarajaṃ samīkṣya. sarvāṇi bhūtāni bhṛśaṃ vineduḥ; kṣayaṃ kurūṇām iti cintayitvā.

स वासुदेवः प्रगृहीतचक्रः; संवर्तयिष्यन्न् इव जीवलोकम्। अभ्युत्पतंल् लोकगुरुर् बभासे; भूतानि धक्ष्यन्न् इव कालवह्निः।

sa vāsudevaḥ pragṛhītacakraḥ; saṃvartayiṣyann iva jīvalokam. abhyutpataṃl lokagurur babhāse; bhūtāni dhakṣyann iva kālavahniḥ.

तम् आपतन्तं प्रगृहीतचक्रं; समीक्ष्य देवं द्विपदां वरिष्ठम्। असंभ्रमात् कार्मुकबाणपाणी; रथे स्थितः शांतनवो ऽभ्युवाच। असंभ्रमं तद् विचकर्ष दोर्भ्यां। महाधनुर् गाण्डिवतुल्यघोषम्। उवाच भीष्मस् तम् अनन्तपौरुषं। गोविन्दम् आजाव् अविमूढचेताः।

tam āpatantaṃ pragṛhītacakraṃ; samīkṣya devaṃ dvipadāṃ variṣṭham. asaṃbhramāt kārmukabāṇapāṇī; rathe sthitaḥ śāṃtanavo 'bhyuvāca. asaṃbhramaṃ tad vicakarṣa dorbhyāṃ. mahādhanur gāṇḍivatulyaghoṣam. uvāca bhīṣmas tam anantapauruṣaṃ. govindam ājāv avimūḍhacetāḥ.

एह्य् एहि देवेश जगन्निवास; नमो ऽस्तु ते शार्ङ्गरथाङ्गपाणे। प्रसह्य मां पातय लोकनाथ; रथोत्तमाद् भूतशरण्य संख्ये। ममोग्रचक्रेण निकृन्त देहं।

ehy ehi deveśa jagannivāsa; namo 'stu te śārṅgarathāṅgapāṇe. prasahya māṃ pātaya lokanātha; rathottamād bhūtaśaraṇya saṃkhye. mamogracakreṇa nikṛnta dehaṃ.

त्वया हतस्येह ममाद्य कृष्ण; श्रेयः परस्मिन्न् इह चैव लोके। संभावितो ऽस्म्य् अन्धकवृष्णिनाथ; लोकैस् त्रिभिर् वीर तवाभियानात्। श्रुत्वा वचः शांतनवस्य कृष्णो। वेगेन धावंस् तम् अथाभ्युवाच। त्वं मूलम् अस्येह भुवि क्षयस्य। दुर्योधनं चाद्य समुद्धरिष्यसि। दुर्द्यूतदेवी नृपतिर् निवार्यः। सुमन्त्रिणा धर्मपथि स्थितेन। त्याज्यो ऽथ वा कालपरीतबुद्धिर्। धर्मातिगो यः कुलपांसनः स्यात्। भीष्मस् तद् आकर्ण्य यदुप्रवीरं। राजा परं दैवतम् इत्य् उवाच। त्यक्तस् तु कंसो यदुभिर् हितार्थे। धर्मात् कुरूणाम् अधिपस् तदानीम्। संबोध्यमानो न बुबोध राजा। क्लेशाय दैवाद् विपरीतबुद्धिः। श्रोता हितं यस्य न कश् चिद् अस्ति। वक्ता भृशं स्यात् स तु किं ब्रवीतु।

tvayā hatasyeha mamādya kṛṣṇa; śreyaḥ parasminn iha caiva loke. saṃbhāvito 'smy andhakavṛṣṇinātha; lokais tribhir vīra tavābhiyānāt. śrutvā vacaḥ śāṃtanavasya kṛṣṇo. vegena dhāvaṃs tam athābhyuvāca. tvaṃ mūlam asyeha bhuvi kṣayasya. duryodhanaṃ cādya samuddhariṣyasi. durdyūtadevī nṛpatir nivāryaḥ. sumantriṇā dharmapathi sthitena. tyājyo 'tha vā kālaparītabuddhir. dharmātigo yaḥ kulapāṃsanaḥ syāt. bhīṣmas tad ākarṇya yadupravīraṃ. rājā paraṃ daivatam ity uvāca. tyaktas tu kaṃso yadubhir hitārthe. dharmāt kurūṇām adhipas tadānīm. saṃbodhyamāno na bubodha rājā. kleśāya daivād viparītabuddhiḥ. śrotā hitaṃ yasya na kaś cid asti. vaktā bhṛśaṃ syāt sa tu kiṃ bravītu.

रथाद् अवप्लुत्य ततस् त्वरावान्; पार्थो ऽप्य् अनुद्रुत्य यदुप्रवीरम्। जग्राह पीनोत्तमलम्बबाहुं; बाह्वोर् हरिं व्यायतपीनबाहुः।

rathād avaplutya tatas tvarāvān; pārtho 'py anudrutya yadupravīram. jagrāha pīnottamalambabāhuṃ; bāhvor hariṃ vyāyatapīnabāhuḥ.

निगृह्यमाणश् च तदादिदेवो; भृशं सरोषः किल नाम योगी। आदाय वेगेन जगाम विष्णुर्; जिष्णुं महावात इवैकवृक्षम्।

nigṛhyamāṇaś ca tadādidevo; bhṛśaṃ saroṣaḥ kila nāma yogī. ādāya vegena jagāma viṣṇur; jiṣṇuṃ mahāvāta ivaikavṛkṣam.

पार्थस् तु विष्टभ्य बलेन पादौ; भीष्मान्तिकं तूर्णम् अभिद्रवन्तम्। बलान् निजग्राह किरीटमाली; पदे ऽथ राजन् दशमे कथं चित्।

pārthas tu viṣṭabhya balena pādau; bhīṣmāntikaṃ tūrṇam abhidravantam. balān nijagrāha kirīṭamālī; pade 'tha rājan daśame kathaṃ cit.

अवस्थितं च प्रणिपत्य कृष्णं; प्रीतो ऽर्जुनः काञ्चनचित्रमाली। उवाच कोपं प्रतिसंहरेति; गतिर् भवान् केशव पाण्डवानाम्।

avasthitaṃ ca praṇipatya kṛṣṇaṃ; prīto 'rjunaḥ kāñcanacitramālī. uvāca kopaṃ pratisaṃhareti; gatir bhavān keśava pāṇḍavānām.

न हास्यते कर्म यथाप्रतिज्ञं; पुत्रैः शपे केशव सोदरैश् च। अन्तं करिष्यामि यथा कुरूणां; त्वयाहम् इन्द्रानुज संप्रयुक्तः।

na hāsyate karma yathāpratijñaṃ; putraiḥ śape keśava sodaraiś ca. antaṃ kariṣyāmi yathā kurūṇāṃ; tvayāham indrānuja saṃprayuktaḥ.

ततः प्रतिज्ञां समयं च तस्मै; जनार्दनः प्रीतमना निशम्य। स्थितः प्रिये कौरवसत्तमस्य; रथं सचक्रः पुनर् आरुरोह। ततः प्रतिज्ञां समवाप्य भीष्मः। कृताञ्जलिः स्तुत्यम् अथाकरोद् वै। त्रैविक्रमे यस्य वपुर् बभासे। तथैव दृष्ट्वा तु समुज्ज्वलन्तम्।

tataḥ pratijñāṃ samayaṃ ca tasmai; janārdanaḥ prītamanā niśamya. sthitaḥ priye kauravasattamasya; rathaṃ sacakraḥ punar āruroha. tataḥ pratijñāṃ samavāpya bhīṣmaḥ. kṛtāñjaliḥ stutyam athākarod vai. traivikrame yasya vapur babhāse. tathaiva dṛṣṭvā tu samujjvalantam.

स तान् अभीषून् पुनर् आददानः; प्रगृह्य शङ्खं द्विषतां निहन्ता। विनादयाम् आस ततो दिशश् च; स पाञ्चजन्यस्य रवेण शौरिः।

sa tān abhīṣūn punar ādadānaḥ; pragṛhya śaṅkhaṃ dviṣatāṃ nihantā. vinādayām āsa tato diśaś ca; sa pāñcajanyasya raveṇa śauriḥ.

व्याविद्धनिष्काङ्गदकुण्डलं तं; रजोविकीर्णाञ्चितपक्ष्मनेत्रम्। विशुद्धदंष्ट्रं प्रगृहीतशङ्खं; विचुक्रुशुः प्रेक्ष्य कुरुप्रवीराः।

vyāviddhaniṣkāṅgadakuṇḍalaṃ taṃ; rajovikīrṇāñcitapakṣmanetram. viśuddhadaṃṣṭraṃ pragṛhītaśaṅkhaṃ; vicukruśuḥ prekṣya kurupravīrāḥ.

मृदङ्गभेरीपटहप्रणादा; नेमिस्वना दुन्दुभिनिस्वनाश् च। ससिंहनादाश् च बभूवुर् उग्राः; सर्वेष्व् अनीकेषु ततः कुरूणाम्।

mṛdaṅgabherīpaṭahapraṇādā; nemisvanā dundubhinisvanāś ca. sasiṃhanādāś ca babhūvur ugrāḥ; sarveṣv anīkeṣu tataḥ kurūṇām.

गाण्डीवघोषः स्तनयित्नुकल्पो; जगाम पार्थस्य नभो दिशश् च। जग्मुश् च बाणा विमलाः प्रसन्नाः; सर्वा दिशः पाण्डवचापमुक्ताः।

gāṇḍīvaghoṣaḥ stanayitnukalpo; jagāma pārthasya nabho diśaś ca. jagmuś ca bāṇā vimalāḥ prasannāḥ; sarvā diśaḥ pāṇḍavacāpamuktāḥ.

तं कौरवाणाम् अधिपो बलेन; भीष्मेण भूरिश्रवसा च सार्धम्। अभ्युद्ययाव् उद्यतबाणपाणिः; कक्षं दिधक्षन्न् इव धूमकेतुः।

taṃ kauravāṇām adhipo balena; bhīṣmeṇa bhūriśravasā ca sārdham. abhyudyayāv udyatabāṇapāṇiḥ; kakṣaṃ didhakṣann iva dhūmaketuḥ.

अथार्जुनाय प्रजहार भल्लान्; भूरिश्रवाः सप्त सुवर्णपुङ्खान्। दुर्योधनस् तोमरम् उग्रवेगं; शल्यो गदां शांतनवश् च शक्तिम्।

athārjunāya prajahāra bhallān; bhūriśravāḥ sapta suvarṇapuṅkhān. duryodhanas tomaram ugravegaṃ; śalyo gadāṃ śāṃtanavaś ca śaktim.

स सप्तभिः सप्त शरप्रवेकान्; संवार्य भूरिश्रवसा विसृष्टान्। शितेन दुर्योधनबाहुमुक्तं; क्षुरेण तत् तोमरम् उन्ममाथ।

sa saptabhiḥ sapta śarapravekān; saṃvārya bhūriśravasā visṛṣṭān. śitena duryodhanabāhumuktaṃ; kṣureṇa tat tomaram unmamātha.

ततः शुभाम् आपततीं स शक्तिं; विद्युत्प्रभां शांतनवेन मुक्ताम्। गदां च मद्राधिपबाहुमुक्तां; द्वाभ्यां शराभ्यां निचकर्त वीरः।

tataḥ śubhām āpatatīṃ sa śaktiṃ; vidyutprabhāṃ śāṃtanavena muktām. gadāṃ ca madrādhipabāhumuktāṃ; dvābhyāṃ śarābhyāṃ nicakarta vīraḥ.

ततो भुजाभ्यां बलवद् विकृष्य; चित्रं धनुर् गाण्डिवम् अप्रमेयम्। माहेन्द्रम् अस्त्रं विधिवत् सुघोरं; प्रादुश्चकाराद्भुतम् अन्तरिक्षे।

tato bhujābhyāṃ balavad vikṛṣya; citraṃ dhanur gāṇḍivam aprameyam. māhendram astraṃ vidhivat sughoraṃ; prāduścakārādbhutam antarikṣe.

तेनोत्तमास्त्रेण ततो महात्मा; सर्वाण्य् अनीकानि महाधनुष्मान्। शरौघजालैर् विमलाग्निवर्णैर्; निवारयाम् आस किरीटमाली। भीष्मं शरैः संपरिवार्य संख्ये। चिच्छेद भूरिश्रवसश् च चापम्। शल्यं च विद्ध्वा नवभिः पृषत्कैर्। दुर्योधनं वक्षसि निर्बिभेद।

tenottamāstreṇa tato mahātmā; sarvāṇy anīkāni mahādhanuṣmān. śaraughajālair vimalāgnivarṇair; nivārayām āsa kirīṭamālī. bhīṣmaṃ śaraiḥ saṃparivārya saṃkhye. ciccheda bhūriśravasaś ca cāpam. śalyaṃ ca viddhvā navabhiḥ pṛṣatkair. duryodhanaṃ vakṣasi nirbibheda.

शिलीमुखाः पार्थधनुःप्रमुक्ता; रथान् ध्वजाग्राणि धनूंषि बाहून्। निकृत्य देहान् विविशुः परेषां; नरेन्द्रनागेन्द्रतुरंगमाणाम्।

śilīmukhāḥ pārthadhanuḥpramuktā; rathān dhvajāgrāṇi dhanūṃṣi bāhūn. nikṛtya dehān viviśuḥ pareṣāṃ; narendranāgendraturaṃgamāṇām.

ततो दिशश् चानुदिशश् च पार्थः; शरैः सुधारैर् निशितैर् वितत्य। गाण्डीवशब्देन मनांसि तेषां; किरीटमाली व्यथयां चकार।

tato diśaś cānudiśaś ca pārthaḥ; śaraiḥ sudhārair niśitair vitatya. gāṇḍīvaśabdena manāṃsi teṣāṃ; kirīṭamālī vyathayāṃ cakāra.

तस्मिंस् तथा घोरतमे प्रवृत्ते; शङ्खस्वना दुन्दुभिनिस्वनाश् च। अन्तर्हिता गाण्डिवनिस्वनेन; भभूवुर् उग्राश् च रणप्रणादाः।

tasmiṃs tathā ghoratame pravṛtte; śaṅkhasvanā dundubhinisvanāś ca. antarhitā gāṇḍivanisvanena; bhabhūvur ugrāś ca raṇapraṇādāḥ.

गाण्डीवशब्दं तम् अथो विदित्वा; विराटराजप्रमुखा नृवीराः। पाञ्चालराजो द्रुपदश् च वीरस्; तं देशम् आजग्मुर् अदीनसत्त्वाः।

gāṇḍīvaśabdaṃ tam atho viditvā; virāṭarājapramukhā nṛvīrāḥ. pāñcālarājo drupadaś ca vīras; taṃ deśam ājagmur adīnasattvāḥ.

सर्वाणि सैन्यानि तु तावकानि; यतो यतो गाण्डिवजः प्रणादः। ततस् ततः संनतिम् एव जग्मुर्; न तं प्रतीपो ऽभिससार कश् चित्। पुनः पुनर् धार्तराष्ट्राः समग्राः।

sarvāṇi sainyāni tu tāvakāni; yato yato gāṇḍivajaḥ praṇādaḥ. tatas tataḥ saṃnatim eva jagmur; na taṃ pratīpo 'bhisasāra kaś cit. punaḥ punar dhārtarāṣṭrāḥ samagrāḥ.

तस्मिन् सुघोरे नृपसंप्रहारे; हताः प्रवीराः सरथाः ससूताः। गजाश् च नाराचनिपाततप्ता; महापताकाः शुभरुक्मकक्ष्याः।

tasmin sughore nṛpasaṃprahāre; hatāḥ pravīrāḥ sarathāḥ sasūtāḥ. gajāś ca nārācanipātataptā; mahāpatākāḥ śubharukmakakṣyāḥ.

परीतसत्त्वाः सहसा निपेतुः; किरीटिना भिन्नतनुत्रकायाः। दृढाहताः पत्रिभिर् उग्रवेगैः; पार्थेन भल्लैर् निशितैः शिताग्रैः।

parītasattvāḥ sahasā nipetuḥ; kirīṭinā bhinnatanutrakāyāḥ. dṛḍhāhatāḥ patribhir ugravegaiḥ; pārthena bhallair niśitaiḥ śitāgraiḥ.

निकृत्तयन्त्रा निहतेन्द्रकीला; ध्वजा महान्तो ध्वजिनीमुखेषु। पदातिसंघाश् च रथाश् च संख्ये; हयाश् च नागाश् च धनंजयेन।

nikṛttayantrā nihatendrakīlā; dhvajā mahānto dhvajinīmukheṣu. padātisaṃghāś ca rathāś ca saṃkhye; hayāś ca nāgāś ca dhanaṃjayena.

बाणाहतास् तूर्णम् अपेतसत्त्वा; विष्टभ्य गात्राणि निपेतुर् उर्व्याम्। ऐन्द्रेण तेनास्त्रवरेण राजन्; महाहवे भिन्नतनुत्रदेहाः।

bāṇāhatās tūrṇam apetasattvā; viṣṭabhya gātrāṇi nipetur urvyām. aindreṇa tenāstravareṇa rājan; mahāhave bhinnatanutradehāḥ.

ततः शरौघैर् निशितैः किरीटिना; नृदेहशस्त्रक्षतलोहितोदा। नदी सुघोरा नरदेहफेना; प्रवर्तिता तत्र रणाजिरे वै। ततः शरौघैर् निशितैः किरीटी। प्रवर्तयाम् आस नदीं सुघोराम्। नृनागवाजिक्षतलोहितोदां। नरेन्द्रमज्जास्थिकमांसफेनाम्।

tataḥ śaraughair niśitaiḥ kirīṭinā; nṛdehaśastrakṣatalohitodā. nadī sughorā naradehaphenā; pravartitā tatra raṇājire vai. tataḥ śaraughair niśitaiḥ kirīṭī. pravartayām āsa nadīṃ sughorām. nṛnāgavājikṣatalohitodāṃ. narendramajjāsthikamāṃsaphenām.

वेगेन सातीव पृथुप्रवाहा; प्रसुस्रुता भैरवारावरूपा। परेतनागाश्वशरीररोधा; नरान्त्रमज्जाभृतमांसपङ्का।

vegena sātīva pṛthupravāhā; prasusrutā bhairavārāvarūpā. paretanāgāśvaśarīrarodhā; narāntramajjābhṛtamāṃsapaṅkā.

प्रभूतरक्षोगणभूतसेविता; शिरःकपालाकुलकेशशाद्वला। शरीरसंघातसहस्रवाहिनी; विशीर्णनानाकवचोर्मिसंकुला।

prabhūtarakṣogaṇabhūtasevitā; śiraḥkapālākulakeśaśādvalā. śarīrasaṃghātasahasravāhinī; viśīrṇanānākavacormisaṃkulā.

नराश्वनागास्थिनिकृत्तशर्करा; विनाशपातालवती भयावहा। तां कङ्कमालावृतगृध्रकह्वैः; क्रव्यादसंघैश् च तरक्षुभिश् च।

narāśvanāgāsthinikṛttaśarkarā; vināśapātālavatī bhayāvahā. tāṃ kaṅkamālāvṛtagṛdhrakahvaiḥ; kravyādasaṃghaiś ca tarakṣubhiś ca.

उपेतकूलां ददृशुः समन्तात्; क्रूरां महावैतरणीप्रकाशाम्। प्रवर्तिताम् अर्जुनबाणसंघैर्; मेदोवसासृक्प्रवहां सुभीमाम्। हतप्रवीरां च तथैव दृष्ट्वा। सेनां कुरूणाम् अथ फल्गुनेन।

upetakūlāṃ dadṛśuḥ samantāt; krūrāṃ mahāvaitaraṇīprakāśām. pravartitām arjunabāṇasaṃghair; medovasāsṛkpravahāṃ subhīmām. hatapravīrāṃ ca tathaiva dṛṣṭvā. senāṃ kurūṇām atha phalgunena.

ते चेदिपाञ्चालकरूषमत्स्याः; पार्थाश् च सर्वे सहिताः प्रणेदुः। जयप्रगल्भाः पुरुषप्रवीराः। संतापयन्तः कुरुयोधवीरान्। हतप्रवीराणि बलानि दृष्ट्वा। किरीटिना शत्रुभयावहेन। वित्रास्य सेनां ध्वजिनीपतीनां; सिंहो मृगाणाम् इव यूथसंघान्। हतद्रुतां तव पुत्रस्य सेनां। दृष्ट्वा तदा भारतवृष्णिसिंहौ। विनेदतुस् ताव् अतिहर्षयुक्तौ; गाण्डीवधन्वा च जनार्दनश् च।

te cedipāñcālakarūṣamatsyāḥ; pārthāś ca sarve sahitāḥ praṇeduḥ. jayapragalbhāḥ puruṣapravīrāḥ. saṃtāpayantaḥ kuruyodhavīrān. hatapravīrāṇi balāni dṛṣṭvā. kirīṭinā śatrubhayāvahena. vitrāsya senāṃ dhvajinīpatīnāṃ; siṃho mṛgāṇām iva yūthasaṃghān. hatadrutāṃ tava putrasya senāṃ. dṛṣṭvā tadā bhāratavṛṣṇisiṃhau. vinedatus tāv atiharṣayuktau; gāṇḍīvadhanvā ca janārdanaś ca.

ततो रविं संहृतरश्मिजालं; दृष्ट्वा भृशं शस्त्रपरिक्षताङ्गाः। तद् ऐन्द्रम् अस्त्रं विततं सुघोरम्; असह्यम् उद्वीक्ष्य युगान्तकल्पम्।

tato raviṃ saṃhṛtaraśmijālaṃ; dṛṣṭvā bhṛśaṃ śastraparikṣatāṅgāḥ. tad aindram astraṃ vitataṃ sughoram; asahyam udvīkṣya yugāntakalpam.

अथापयानं कुरवः सभीष्माः; सद्रोणदुर्योधनबाह्लिकाश् च। चक्रुर् निशां संधिगतां समीक्ष्य; विभावसोर् लोहितराजियुक्ताम्। रराज चारक्तदिगन्तरालं। सशोणम् अत्यर्थरथाङ्गनाम्नः। हृदः प्रभिन्नाद् इव शोणितौघैर्। विलिप्तवन्तः सकलं वियोगात्।

athāpayānaṃ kuravaḥ sabhīṣmāḥ; sadroṇaduryodhanabāhlikāś ca. cakrur niśāṃ saṃdhigatāṃ samīkṣya; vibhāvasor lohitarājiyuktām. rarāja cāraktadigantarālaṃ. saśoṇam atyartharathāṅganāmnaḥ. hṛdaḥ prabhinnād iva śoṇitaughair. viliptavantaḥ sakalaṃ viyogāt.

अवाप्य कीर्तिं च यशश् च लोके; विजित्य शत्रूंश् च धनंजयो ऽपि। ययौ नरेन्द्रैः सह सोदरैश् च; समाप्तकर्मा शिबिरं निशायाम्। दुर्योधनः प्रव्यथितान्तरात्मा। ययौ तदा प्रेक्ष्य तदाजिमध्ये। ततः प्रजज्ञे तुमुलः कुरूणां; निशामुखे घोरतरः प्रणादः।

avāpya kīrtiṃ ca yaśaś ca loke; vijitya śatrūṃś ca dhanaṃjayo 'pi. yayau narendraiḥ saha sodaraiś ca; samāptakarmā śibiraṃ niśāyām. duryodhanaḥ pravyathitāntarātmā. yayau tadā prekṣya tadājimadhye. tataḥ prajajñe tumulaḥ kurūṇāṃ; niśāmukhe ghorataraḥ praṇādaḥ.

रणे रथानाम् अयुतं निहत्य; हता गजाः सप्तशतार्जुनेन। प्राच्याश् च सौवीरगणाश् च सर्वे; निपातिताः क्षुद्रकमालवाश् च। महत् कृतं कर्म धनंजयेन; कर्तुं यथा नार्हति कश् चिद् अन्यः।

raṇe rathānām ayutaṃ nihatya; hatā gajāḥ saptaśatārjunena. prācyāś ca sauvīragaṇāś ca sarve; nipātitāḥ kṣudrakamālavāś ca. mahat kṛtaṃ karma dhanaṃjayena; kartuṃ yathā nārhati kaś cid anyaḥ.

श्रुतायुर् अम्बष्ठपतिश् च राजा; तथैव दुर्मर्षणचित्रसेनौ। द्रोणः कृपः सैन्धवबाह्लिकौ च; भूरिश्रवाः शल्यशलौ च राजन्। अन्ये च योधाः शतशः समेताः। क्रुद्धेन पार्थेन रणस्य मध्ये। स्वबाहुवीर्येण जिताः सभीष्माः; किरीटिना लोकमहारथेन। अहो प्रयात्य् एष गजेन्द्रवृन्दैः। संवेष्टितः पाण्डवबाणभिन्नः। दुर्योधनश् चन्द्रसमानशोभिना। तिर्यग् धृतेनातपत्रेण मन्दः।

śrutāyur ambaṣṭhapatiś ca rājā; tathaiva durmarṣaṇacitrasenau. droṇaḥ kṛpaḥ saindhavabāhlikau ca; bhūriśravāḥ śalyaśalau ca rājan. anye ca yodhāḥ śataśaḥ sametāḥ. kruddhena pārthena raṇasya madhye. svabāhuvīryeṇa jitāḥ sabhīṣmāḥ; kirīṭinā lokamahārathena. aho prayāty eṣa gajendravṛndaiḥ. saṃveṣṭitaḥ pāṇḍavabāṇabhinnaḥ. duryodhanaś candrasamānaśobhinā. tiryag dhṛtenātapatreṇa mandaḥ.

इति ब्रुवन्तः शिबिराणि जग्मुः; सर्वे गणा भारत ये त्वदीयाः। उल्कासहस्रैश् च सुसंप्रदीप्तैर्; विभ्राजमानैश् च तथा प्रदीपैः। किरीटिवित्रासितसर्वयोधा; चक्रे निवेशं ध्वजिनी कुरूणाम्। भग्नेन दर्पेण महारथानां। विध्वस्तवक्त्राश् च महारथद्विपाः।

iti bruvantaḥ śibirāṇi jagmuḥ; sarve gaṇā bhārata ye tvadīyāḥ. ulkāsahasraiś ca susaṃpradīptair; vibhrājamānaiś ca tathā pradīpaiḥ. kirīṭivitrāsitasarvayodhā; cakre niveśaṃ dhvajinī kurūṇām. bhagnena darpeṇa mahārathānāṃ. vidhvastavaktrāś ca mahārathadvipāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents