महाभारत 6.54 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 54→

[mh-6-54] • 44 श्लोकाः

संजय उवाच। ततस् ते पार्थिवाः क्रुद्धाः फल्गुनं वीक्ष्य संयुगे। रथैर् अनेकसाहस्रैः समन्तात् पर्यवारयन्।

saṃjaya uvāca. tatas te pārthivāḥ kruddhāḥ phalgunaṃ vīkṣya saṃyuge. rathair anekasāhasraiḥ samantāt paryavārayan.

अथैनं रथवृन्देन कोष्टकीकृत्य भारत। शरैः सुबहुसाहस्रैः समन्ताद् अभ्यवारयन्।

athainaṃ rathavṛndena koṣṭakīkṛtya bhārata. śaraiḥ subahusāhasraiḥ samantād abhyavārayan.

शक्तीश् च विमलास् तीक्ष्णा गदाश् च परिघैः सह। प्रासान् परश्वधांश् चैव मुद्गरान् मुसलान् अपि। चिक्षिपुः समरे क्रुद्धाः फल्गुनस्य रथं प्रति।

śaktīś ca vimalās tīkṣṇā gadāś ca parighaiḥ saha. prāsān paraśvadhāṃś caiva mudgarān musalān api. cikṣipuḥ samare kruddhāḥ phalgunasya rathaṃ prati.

शस्त्राणाम् अथ तां वृष्टिं शलभानाम् इवायतिम्। रुरोध सर्वतः पार्थः शरैः कनकभूषणैः।

śastrāṇām atha tāṃ vṛṣṭiṃ śalabhānām ivāyatim. rurodha sarvataḥ pārthaḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ.

तत्र तल् लाघवं दृष्ट्वा बीभत्सोर् अतिमानुषम्। देवदानवगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः। साधु साध्व् इति राजेन्द्र फल्गुनं प्रत्यपूजयन्।

tatra tal lāghavaṃ dṛṣṭvā bībhatsor atimānuṣam. devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ. sādhu sādhv iti rājendra phalgunaṃ pratyapūjayan.

सात्यकिं चाभिमन्युं च महत्या सेनया सह। गान्धाराः समरे शूरा रुरुधुः सहसौबलाः।

sātyakiṃ cābhimanyuṃ ca mahatyā senayā saha. gāndhārāḥ samare śūrā rurudhuḥ sahasaubalāḥ.

तत्र सौबलकाः क्रुद्धा वार्ष्णेयस्य रथोत्तमम्। तिलशश् चिच्छिदुः क्रोधाच् छस्त्रैर् नानाविधैर् युधि।

tatra saubalakāḥ kruddhā vārṣṇeyasya rathottamam. tilaśaś cicchiduḥ krodhāc chastrair nānāvidhair yudhi.

सात्यकिस् तु रथं त्यक्त्वा वर्तमाने महाभये। अभिमन्यो रथं तूर्णम् आरुरोह परंतपः।

sātyakis tu rathaṃ tyaktvā vartamāne mahābhaye. abhimanyo rathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ.

ताव् एकरथसंयुक्तौ सौबलेयस्य वाहिनीम्। व्यधमेतां शितैस् तूर्णं शरैः संनतपर्वभिः।

tāv ekarathasaṃyuktau saubaleyasya vāhinīm. vyadhametāṃ śitais tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

द्रोणभीष्मौ रणे यत्तौ धर्मराजस्य वाहिनीम्। नाशयेतां शरैस् तीक्ष्णैः कङ्कपत्रपरिच्छदैः।

droṇabhīṣmau raṇe yattau dharmarājasya vāhinīm. nāśayetāṃ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatraparicchadaiḥ.

ततो धर्मसुतो राजा माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। मिषतां सर्वसैन्यानां द्रोणानीकम् उपाद्रवन्।

tato dharmasuto rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau. miṣatāṃ sarvasainyānāṃ droṇānīkam upādravan.

तत्रासीत् सुमहद् युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्। यथा देवासुरं युद्धं पूर्वम् आसीत् सुदारुणम्।

tatrāsīt sumahad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam. yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīt sudāruṇam.

कुर्वाणौ तु महत् कर्म भीमसेनघटोत्कचौ। पिता पुत्रश् च समरे कुर्वाणौ कर्म दुष्करम्। राजानं प्रत्युदीयेतां भीमसेनघटोत्कचौ। दुर्योधनस् ततो ऽभ्येत्य ताव् उभाव् अभ्यवारयत्।

kurvāṇau tu mahat karma bhīmasenaghaṭotkacau. pitā putraś ca samare kurvāṇau karma duṣkaram. rājānaṃ pratyudīyetāṃ bhīmasenaghaṭotkacau. duryodhanas tato 'bhyetya tāv ubhāv abhyavārayat.

तत्राद्भुतम् अपश्याम हैडिम्बस्य पराक्रमम्। अतीत्य पितरं युद्धे यद् अयुध्यत भारत।

tatrādbhutam apaśyāma haiḍimbasya parākramam. atītya pitaraṃ yuddhe yad ayudhyata bhārata.

भीमसेनस् तु संक्रुद्धो दुर्योधनम् अमर्षणम्। हृद्य् अविध्यत् पृषत्केन प्रहसन्न् इव पाण्डवः।

bhīmasenas tu saṃkruddho duryodhanam amarṣaṇam. hṛdy avidhyat pṛṣatkena prahasann iva pāṇḍavaḥ.

ततो दुर्योधनो राजा प्रहारवरमोहितः। निषसाद रथोपस्थे कश्मलं च जगाम ह।

tato duryodhano rājā prahāravaramohitaḥ. niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ ca jagāma ha.

तं विसंज्ञम् अथो ज्ञात्वा त्वरमाणो ऽस्य सारथिः। अपोवाह रणाद् राजंस् ततः सैन्यम् अभिद्यत।

taṃ visaṃjñam atho jñātvā tvaramāṇo 'sya sārathiḥ. apovāha raṇād rājaṃs tataḥ sainyam abhidyata.

ततस् तां कौरवीं सेनां द्रवमाणां समन्ततः। निघ्नन् भीमः शरैस् तीक्ष्णैर् अनुवव्राज पृष्ठतः।

tatas tāṃ kauravīṃ senāṃ dravamāṇāṃ samantataḥ. nighnan bhīmaḥ śarais tīkṣṇair anuvavrāja pṛṣṭhataḥ.

पार्षतश् च रथश्रेष्ठो धर्मपुत्रश् च पाण्डवः। द्रोणस्य पश्यतः सैन्यं गाङ्गेयस्य च पश्यतः। जघ्नतुर् विशिखैस् तीक्ष्णैः परानीकविशातनैः।

pārṣataś ca rathaśreṣṭho dharmaputraś ca pāṇḍavaḥ. droṇasya paśyataḥ sainyaṃ gāṅgeyasya ca paśyataḥ. jaghnatur viśikhais tīkṣṇaiḥ parānīkaviśātanaiḥ.

द्रवमाणं तु तत् सैन्यं तव पुत्रस्य संयुगे। नाशक्नुतां वारयितुं भीष्मद्रोणौ महारथौ।

dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ tava putrasya saṃyuge. nāśaknutāṃ vārayituṃ bhīṣmadroṇau mahārathau.

वार्यमाणं हि भीष्मेण द्रोणेन च विशां पते। विद्रवत्य् एव तत् सैन्यं पश्यतोर् द्रोणभीष्मयोः।

vāryamāṇaṃ hi bhīṣmeṇa droṇena ca viśāṃ pate. vidravaty eva tat sainyaṃ paśyator droṇabhīṣmayoḥ.

ततो रथसहस्रेषु विद्रवत्सु ततस् ततः। ताव् आस्थिताव् एकरथं सौभद्रशिनिपुंगवौ। सौबलीं समरे सेनां शातयेतां समन्ततः।

tato rathasahasreṣu vidravatsu tatas tataḥ. tāv āsthitāv ekarathaṃ saubhadraśinipuṃgavau. saubalīṃ samare senāṃ śātayetāṃ samantataḥ.

शुशुभाते तदा तौ तु शैनेयकुरुपुंगवौ। अमावास्यां गतौ यद्वत् सोमसूर्यौ नभस्तले।

śuśubhāte tadā tau tu śaineyakurupuṃgavau. amāvāsyāṃ gatau yadvat somasūryau nabhastale.

अर्जुनस् तु ततः क्रुद्धस् तव सैन्यं विशां पते। ववर्ष शरवर्षेण धाराभिर् इव तोयदः।

arjunas tu tataḥ kruddhas tava sainyaṃ viśāṃ pate. vavarṣa śaravarṣeṇa dhārābhir iva toyadaḥ.

वध्यमानं ततस् तत् तु शरैः पार्थस्य संयुगे। दुद्राव कौरवं सैन्यं विषादभयकम्पितम्। वार्यमाणं महाराज भीष्मद्रोणकृपादिभिः।

vadhyamānaṃ tatas tat tu śaraiḥ pārthasya saṃyuge. dudrāva kauravaṃ sainyaṃ viṣādabhayakampitam. vāryamāṇaṃ mahārāja bhīṣmadroṇakṛpādibhiḥ.

द्रवतस् तान् समालोक्य भीष्मद्रोणौ महारथौ। न्यवारयेतां संरब्धौ दुर्योधनहितैषिणौ।

dravatas tān samālokya bhīṣmadroṇau mahārathau. nyavārayetāṃ saṃrabdhau duryodhanahitaiṣiṇau.

ततो दुर्योधनो राजा समाश्वस्य विशां पते। न्यवर्तयत तत् सैन्यं द्रवमाणं समन्ततः।

tato duryodhano rājā samāśvasya viśāṃ pate. nyavartayata tat sainyaṃ dravamāṇaṃ samantataḥ.

यत्र यत्र सुतं तुभ्यं यो यः पश्यति भारत। तत्र तत्र न्यवर्तन्त क्षत्रियाणां महारथाः।

yatra yatra sutaṃ tubhyaṃ yo yaḥ paśyati bhārata. tatra tatra nyavartanta kṣatriyāṇāṃ mahārathāḥ.

तान् निवृत्तान् समीक्ष्यैव ततो ऽन्ये ऽपीतरे जनाः। अन्योन्यस्पर्धया राजंल् लज्जयान्ये ऽवतस्थिरे।

tān nivṛttān samīkṣyaiva tato 'nye 'pītare janāḥ. anyonyaspardhayā rājaṃl lajjayānye 'vatasthire.

पुनरावर्ततां तेषां वेग आसीद् विशां पते। पूर्यतः सागरस्येव चन्द्रस्योदयनं प्रति।

punarāvartatāṃ teṣāṃ vega āsīd viśāṃ pate. pūryataḥ sāgarasyeva candrasyodayanaṃ prati.

संनिवृत्तांस् ततस् तांस् तु दृष्ट्वा राजा सुयोधनः। अब्रवीत् त्वरितो गत्वा भीष्मं शांतनवं वचः।

saṃnivṛttāṃs tatas tāṃs tu dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ. abravīt tvarito gatvā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ vacaḥ.

पितामह निबोधेदं यत् त्वा वक्ष्यामि भारत। नानुरूपम् अहं मन्ये त्वयि जीवति कौरव।

pitāmaha nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi bhārata. nānurūpam ahaṃ manye tvayi jīvati kaurava.

द्रोणे चास्त्रविदां श्रेष्ठे सपुत्रे ससुहृज्जने। कृपे चैव महेष्वासे द्रवतीयं वरूथिनी।

droṇe cāstravidāṃ śreṣṭhe saputre sasuhṛjjane. kṛpe caiva maheṣvāse dravatīyaṃ varūthinī.

न पाण्डवाः प्रतिबलास् तव राजन् कथं चन। तथा द्रोणस्य संग्रामे द्रौणेश् चैव कृपस्य च।

na pāṇḍavāḥ pratibalās tava rājan kathaṃ cana. tathā droṇasya saṃgrāme drauṇeś caiva kṛpasya ca.

अनुग्राह्याः पाण्डुसुता नूनं तव पितामह। यथेमां क्षमसे वीर वध्यमानां वरूथिनीम्।

anugrāhyāḥ pāṇḍusutā nūnaṃ tava pitāmaha. yathemāṃ kṣamase vīra vadhyamānāṃ varūthinīm.

सो ऽस्मि वाच्यस् त्वया राजन् पूर्वम् एव समागमे। न योत्स्ये पाण्डवान् संख्ये नापि पार्षतसात्यकी।

so 'smi vācyas tvayā rājan pūrvam eva samāgame. na yotsye pāṇḍavān saṃkhye nāpi pārṣatasātyakī.

श्रुत्वा तु वचनं तुभ्यम् आचार्यस्य कृपस्य च। कर्णेन सहितः कृत्यं चिन्तयानस् तदैव हि।

śrutvā tu vacanaṃ tubhyam ācāryasya kṛpasya ca. karṇena sahitaḥ kṛtyaṃ cintayānas tadaiva hi.

यदि नाहं परित्याज्यो युवाभ्याम् इह संयुगे। विक्रमेणानुरूपेण युध्येतां पुरुषर्षभौ।

yadi nāhaṃ parityājyo yuvābhyām iha saṃyuge. vikrameṇānurūpeṇa yudhyetāṃ puruṣarṣabhau.

एतच् छ्रुत्वा वचो भीष्मः प्रहसन् वै मुहुर् मुहुः। अब्रवीत् तनयं तुभ्यं क्रोधाद् उद्वृत्य चक्षुषी।

etac chrutvā vaco bhīṣmaḥ prahasan vai muhur muhuḥ. abravīt tanayaṃ tubhyaṃ krodhād udvṛtya cakṣuṣī.

बहुशो हि मया राजंस् तथ्यम् उक्तं हितं वचः। अजेयाः पाण्डवा युद्धे देवैर् अपि सवासवैः।

bahuśo hi mayā rājaṃs tathyam uktaṃ hitaṃ vacaḥ. ajeyāḥ pāṇḍavā yuddhe devair api savāsavaiḥ.

यत् तु शक्यं मया कर्तुं वृद्धेनाद्य नृपोत्तम। करिष्यामि यथाशक्ति प्रेक्षेदानीं सबान्धवः।

yat tu śakyaṃ mayā kartuṃ vṛddhenādya nṛpottama. kariṣyāmi yathāśakti prekṣedānīṃ sabāndhavaḥ.

अद्य पाण्डुसुतान् सर्वान् ससैन्यान् सह बन्धुभिः। मिषतो वारयिष्यामि सर्वलोकस्य पश्यतः।

adya pāṇḍusutān sarvān sasainyān saha bandhubhiḥ. miṣato vārayiṣyāmi sarvalokasya paśyataḥ.

एवम् उक्ते तु भीष्मेण पुत्रास् तव जनेश्वर। दध्मुः शङ्खान् मुदा युक्ता भेरीश् च जघ्निरे भृशम्।

evam ukte tu bhīṣmeṇa putrās tava janeśvara. dadhmuḥ śaṅkhān mudā yuktā bherīś ca jaghnire bhṛśam.

पाण्डवापि ततो राजञ् श्रुत्वा तं निनदं महत्। दध्मुः शङ्खांश् च भेरीश् च मुरजांश् च व्यनादयन्।

pāṇḍavāpi tato rājañ śrutvā taṃ ninadaṃ mahat. dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca murajāṃś ca vyanādayan.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...