महाभारत 6.51 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 51→

[mh-6-51] • 43 श्लोकाः

संजय उवाच। गतापराह्णभूयिष्ठे तस्मिन्न् अहनि भारत। रथनागाश्वपत्तीनां सादिनां च महाक्षये।

saṃjaya uvāca. gatāparāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani bhārata. rathanāgāśvapattīnāṃ sādināṃ ca mahākṣaye.

द्रोणपुत्रेण शल्येन कृपेण च महात्मना। समसज्जत पाञ्चाल्यस् त्रिभिर् एतैर् महारथैः।

droṇaputreṇa śalyena kṛpeṇa ca mahātmanā. samasajjata pāñcālyas tribhir etair mahārathaiḥ.

स लोकविदितान् अश्वान् निजघान महाबलः। द्रौणेः पाञ्चालदायादः शितैर् दशभिर् आशुगैः।

sa lokaviditān aśvān nijaghāna mahābalaḥ. drauṇeḥ pāñcāladāyādaḥ śitair daśabhir āśugaiḥ.

ततः शल्यरथं तूर्णम् आस्थाय हतवाहनः। द्रौणिः पाञ्चालदायादम् अभ्यवर्षद् अथेषुभिः।

tataḥ śalyarathaṃ tūrṇam āsthāya hatavāhanaḥ. drauṇiḥ pāñcāladāyādam abhyavarṣad atheṣubhiḥ.

धृष्टद्युम्नं तु संसक्तं द्रौणिना दृश्य भारत। सौभद्रो ऽभ्यपतत् तूर्णं विकिरन् निशिताञ् शरान्।

dhṛṣṭadyumnaṃ tu saṃsaktaṃ drauṇinā dṛśya bhārata. saubhadro 'bhyapatat tūrṇaṃ vikiran niśitāñ śarān.

स शल्यं पञ्चविंशत्या कृपं च नवभिः शरैः। अश्वत्थामानम् अष्टाभिर् विव्याध पुरुषर्षभ।

sa śalyaṃ pañcaviṃśatyā kṛpaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ. aśvatthāmānam aṣṭābhir vivyādha puruṣarṣabha.

आर्जुनिं तु ततस् तूर्णं द्रौणिर् विव्याध पत्रिणा। शल्यो द्वादशभिश् चैव कृपश् च निशितैस् त्रिभिः।

ārjuniṃ tu tatas tūrṇaṃ drauṇir vivyādha patriṇā. śalyo dvādaśabhiś caiva kṛpaś ca niśitais tribhiḥ.

लक्ष्मणस् तव पौत्रस् तु तव पौत्रम् अवस्थितम्। अभ्यवर्तत संहृष्टस् ततो युद्धम् अवर्तत।

lakṣmaṇas tava pautras tu tava pautram avasthitam. abhyavartata saṃhṛṣṭas tato yuddham avartata.

दौर्योधनिस् तु संक्रुद्धः सौभद्रं नवभिः शरैः। विव्याध समरे राजंस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

dauryodhanis tu saṃkruddhaḥ saubhadraṃ navabhiḥ śaraiḥ. vivyādha samare rājaṃs tad adbhutam ivābhavat.

अभिमन्युस् तु संक्रुद्धो भ्रातरं भरतर्षभ। शरैः पञ्चाशता राजन् क्षिप्रहस्तो ऽभ्यविध्यत।

abhimanyus tu saṃkruddho bhrātaraṃ bharatarṣabha. śaraiḥ pañcāśatā rājan kṣiprahasto 'bhyavidhyata.

लक्ष्मणो ऽपि ततस् तस्य धनुश् चिच्छेद पत्रिणा। मुष्टिदेशे महाराज तत उच्चुक्रुशुर् जनाः।

lakṣmaṇo 'pi tatas tasya dhanuś ciccheda patriṇā. muṣṭideśe mahārāja tata uccukruśur janāḥ.

तद् विहाय धनुश् छिन्नं सौभद्रः परवीरहा। अन्यद् आदत्तवांश् चित्रं कार्मुकं वेगवत्तरम्।

tad vihāya dhanuś chinnaṃ saubhadraḥ paravīrahā. anyad ādattavāṃś citraṃ kārmukaṃ vegavattaram.

तौ तत्र समरे हृष्टौ कृतप्रतिकृतैषिणौ। अन्योन्यं विशिखैस् तीक्ष्णैर् जघ्नतुः पुरुषर्षभौ।

tau tatra samare hṛṣṭau kṛtapratikṛtaiṣiṇau. anyonyaṃ viśikhais tīkṣṇair jaghnatuḥ puruṣarṣabhau.

ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा पुत्रं महारथम्। पीडितं तव पौत्रेण प्रायात् तत्र जनेश्वरः।

tato duryodhano rājā dṛṣṭvā putraṃ mahāratham. pīḍitaṃ tava pautreṇa prāyāt tatra janeśvaraḥ.

संनिवृत्ते तव सुते सर्व एव जनाधिपाः। आर्जुनिं रथवंशेन समन्तात् पर्यवारयन्।

saṃnivṛtte tava sute sarva eva janādhipāḥ. ārjuniṃ rathavaṃśena samantāt paryavārayan.

स तैः परिवृतः शूरैः शूरो युधि सुदुर्जयैः। न स्म विव्यथते राजन् कृष्णतुल्यपराक्रमः।

sa taiḥ parivṛtaḥ śūraiḥ śūro yudhi sudurjayaiḥ. na sma vivyathate rājan kṛṣṇatulyaparākramaḥ.

सौभद्रम् अथ संसक्तं तत्र दृष्ट्वा धनंजयः। अभिदुद्राव संक्रुद्धस् त्रातुकामः स्वम् आत्मजम्।

saubhadram atha saṃsaktaṃ tatra dṛṣṭvā dhanaṃjayaḥ. abhidudrāva saṃkruddhas trātukāmaḥ svam ātmajam.

ततः सरथनागाश्वा भीष्मद्रोणपुरोगमाः। अभ्यवर्तन्त राजानः सहिताः सव्यसाचिनम्।

tataḥ sarathanāgāśvā bhīṣmadroṇapurogamāḥ. abhyavartanta rājānaḥ sahitāḥ savyasācinam.

उद्धूतं सहसा भौमं नागाश्वरथसादिभिः। दिवाकरपथं प्राप्य रजस् तीव्रम् अदृश्यत।

uddhūtaṃ sahasā bhaumaṃ nāgāśvarathasādibhiḥ. divākarapathaṃ prāpya rajas tīvram adṛśyata.

तानि नागसहस्राणि भूमिपालशतानि च। तस्य बाणपथं प्राप्य नाभ्यवर्तन्त सर्वशः।

tāni nāgasahasrāṇi bhūmipālaśatāni ca. tasya bāṇapathaṃ prāpya nābhyavartanta sarvaśaḥ.

प्रणेदुः सर्वभूतानि बभूवुस् तिमिरा दिशः। कुरूणाम् अनयस् तीव्रः समदृश्यत दारुणः।

praṇeduḥ sarvabhūtāni babhūvus timirā diśaḥ. kurūṇām anayas tīvraḥ samadṛśyata dāruṇaḥ.

नाप्य् अन्तरिक्षं न दिशो न भूमिर् न च भास्करः। प्रजज्ञे भरतश्रेष्ठ शरसंघैः किरीटिनः।

nāpy antarikṣaṃ na diśo na bhūmir na ca bhāskaraḥ. prajajñe bharataśreṣṭha śarasaṃghaiḥ kirīṭinaḥ.

सादितध्वजनागास् तु हताश्वा रथिनो भृशम्। विप्रद्रुतरथाः के चिद् दृश्यन्ते रथयूथपाः।

sāditadhvajanāgās tu hatāśvā rathino bhṛśam. vipradrutarathāḥ ke cid dṛśyante rathayūthapāḥ.

विरथा रथिनश् चान्ये धावमानाः समन्ततः। तत्र तत्रैव दृश्यन्ते सायुधाः साङ्गदैर् भुजैः।

virathā rathinaś cānye dhāvamānāḥ samantataḥ. tatra tatraiva dṛśyante sāyudhāḥ sāṅgadair bhujaiḥ.

हयारोहा हयांस् त्यक्त्वा गजारोहाश् च दन्तिनः। अर्जुनस्य भयाद् राजन् समन्ताद् विप्रदुद्रुवुः।

hayārohā hayāṃs tyaktvā gajārohāś ca dantinaḥ. arjunasya bhayād rājan samantād vipradudruvuḥ.

रथेभ्यश् च गजेभ्यश् च हयेभ्यश् च नराधिपाः। पतिताः पात्यमानाश् च दृश्यन्ते ऽर्जुनताडिताः।

rathebhyaś ca gajebhyaś ca hayebhyaś ca narādhipāḥ. patitāḥ pātyamānāś ca dṛśyante 'rjunatāḍitāḥ.

सगदान् उद्यतान् बाहून् सखड्गांश् च विशां पते। सप्रासांश् च सतूणीरान् सशरान् सशरासनान्।

sagadān udyatān bāhūn sakhaḍgāṃś ca viśāṃ pate. saprāsāṃś ca satūṇīrān saśarān saśarāsanān.

साङ्कुशान् सपताकांश् च तत्र तत्रार्जुनो नृणाम्। निचकर्त शरैर् उग्रै रौद्रं बिभ्रद् वपुस् तदा।

sāṅkuśān sapatākāṃś ca tatra tatrārjuno nṛṇām. nicakarta śarair ugrai raudraṃ bibhrad vapus tadā.

परिघाणां प्रवृद्धानां मुद्गराणां च मारिष। प्रासानां भिण्डिपालानां निस्त्रिंशानां च संयुगे।

parighāṇāṃ pravṛddhānāṃ mudgarāṇāṃ ca māriṣa. prāsānāṃ bhiṇḍipālānāṃ nistriṃśānāṃ ca saṃyuge.

परश्वधानां तीक्ष्णानां तोमराणां च भारत। वर्मणां चापविद्धानां कवचानां च भूतले।

paraśvadhānāṃ tīkṣṇānāṃ tomarāṇāṃ ca bhārata. varmaṇāṃ cāpaviddhānāṃ kavacānāṃ ca bhūtale.

ध्वजानां चर्मणां चैव व्यजनानां च सर्वशः। छत्राणां हेमदण्डानां चामराणां च भारत।

dhvajānāṃ carmaṇāṃ caiva vyajanānāṃ ca sarvaśaḥ. chatrāṇāṃ hemadaṇḍānāṃ cāmarāṇāṃ ca bhārata.

प्रतोदानां कशानां च योक्त्राणां चैव मारिष। राशयश् चात्र दृश्यन्ते विनिकीर्णा रणक्षितौ।

pratodānāṃ kaśānāṃ ca yoktrāṇāṃ caiva māriṣa. rāśayaś cātra dṛśyante vinikīrṇā raṇakṣitau.

नासीत् तत्र पुमान् कश् चित् तव सैन्यस्य भारत। यो ऽर्जुनं समरे शूरं प्रत्युद्यायात् कथं चन।

nāsīt tatra pumān kaś cit tava sainyasya bhārata. yo 'rjunaṃ samare śūraṃ pratyudyāyāt kathaṃ cana.

यो यो हि समरे पार्थं पत्युद्याति विशां पते। स स वै विशिखैस् तीक्ष्णैः परलोकाय नीयते।

yo yo hi samare pārthaṃ patyudyāti viśāṃ pate. sa sa vai viśikhais tīkṣṇaiḥ paralokāya nīyate.

तेषु विद्रवमाणेषु तव योधेषु सर्वशः। अर्जुनो वासुदेवश् च दध्मतुर् वारिजोत्तमौ। रोरूयमाणो दृश्येत ध्वजाग्रे वानरेश्वरः। दृष्ट्या भीषयते शत्रून् स्तब्धकर्णो महाकपिः।

teṣu vidravamāṇeṣu tava yodheṣu sarvaśaḥ. arjuno vāsudevaś ca dadhmatur vārijottamau. rorūyamāṇo dṛśyeta dhvajāgre vānareśvaraḥ. dṛṣṭyā bhīṣayate śatrūn stabdhakarṇo mahākapiḥ.

तत् प्रभग्नं बलं दृष्ट्वा पिता देवव्रतस् तव। अब्रवीत् समरे शूरं भारद्वाजं स्मयन्न् इव।

tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā pitā devavratas tava. abravīt samare śūraṃ bhāradvājaṃ smayann iva.

एष पाण्डुसुतो वीरः कृष्णेन सहितो बली। तथा करोति सैन्यानि यथा कुर्याद् धनंजयः।

eṣa pāṇḍusuto vīraḥ kṛṣṇena sahito balī. tathā karoti sainyāni yathā kuryād dhanaṃjayaḥ.

न ह्य् एष समरे शक्यो जेतुम् अद्य कथं चन। यथास्य दृश्यते रूपं कालान्तकयमोपमम्।

na hy eṣa samare śakyo jetum adya kathaṃ cana. yathāsya dṛśyate rūpaṃ kālāntakayamopamam.

न निवर्तयितुं चापि शक्येयं महती चमूः। अन्योन्यप्रेक्षया पश्य द्रवतीयं वरूथिनी। वयं च शस्त्रिभिर् भिन्ना नृपैर् इन्द्रसमैर् युधि। भीतो व्यूहस्य सर्वत्र न स्थातुं कश् चिद् इच्छति। शरव्राताः प्रदृश्यन्त पन्नगाभाः समन्ततः। दिशश् च विदिशश् चैव व्याप्ता ह्य् आर्जुनसायकैः।

na nivartayituṃ cāpi śakyeyaṃ mahatī camūḥ. anyonyaprekṣayā paśya dravatīyaṃ varūthinī. vayaṃ ca śastribhir bhinnā nṛpair indrasamair yudhi. bhīto vyūhasya sarvatra na sthātuṃ kaś cid icchati. śaravrātāḥ pradṛśyanta pannagābhāḥ samantataḥ. diśaś ca vidiśaś caiva vyāptā hy ārjunasāyakaiḥ.

एष चास्तं गिरिश्रेष्ठं भानुमान् प्रतिपद्यते। वपूंषि सर्वलोकस्य संहरन्न् इव सर्वथा।

eṣa cāstaṃ giriśreṣṭhaṃ bhānumān pratipadyate. vapūṃṣi sarvalokasya saṃharann iva sarvathā.

तत्रावहारं संप्राप्तं मन्ये ऽहं पुरुषर्षभ। श्रान्ता भीताश् च नो योधा न योत्स्यन्ति कथं चन।

tatrāvahāraṃ saṃprāptaṃ manye 'haṃ puruṣarṣabha. śrāntā bhītāś ca no yodhā na yotsyanti kathaṃ cana.

एवम् उक्त्वा ततो भीष्मो द्रोणम् आचार्यसत्तमम्। अवहारम् अथो चक्रे तावकानां महारथः। ततः सरथनागाश्वा जयं प्राप्य ससोमकाः। पाञ्चालाः पाण्डवाश् चैव प्रणेदुश् च पुनः पुनः। प्रययुः शिबिरायैव धनंजयपुरस्कृताः। वादित्रघोषैः संहृष्टाः प्रनृत्यन्तो महारथाः।

evam uktvā tato bhīṣmo droṇam ācāryasattamam. avahāram atho cakre tāvakānāṃ mahārathaḥ. tataḥ sarathanāgāśvā jayaṃ prāpya sasomakāḥ. pāñcālāḥ pāṇḍavāś caiva praṇeduś ca punaḥ punaḥ. prayayuḥ śibirāyaiva dhanaṃjayapuraskṛtāḥ. vāditraghoṣaiḥ saṃhṛṣṭāḥ pranṛtyanto mahārathāḥ.

ततो ऽवहारः सैन्यानां तव तेषां च भारत। अस्तं गच्छति सूर्ये ऽभूत् संध्याकाले च वर्तति।

tato 'vahāraḥ sainyānāṃ tava teṣāṃ ca bhārata. astaṃ gacchati sūrye 'bhūt saṃdhyākāle ca vartati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...