महाभारत 6.50 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 50→

[mh-6-50] • 115 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। तथा प्रतिसमादिष्टः कलिङ्गो वाहिनीपतिः। कथम् अद्भुतकर्माणं भीमसेनं महाबलम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. tathā pratisamādiṣṭaḥ kaliṅgo vāhinīpatiḥ. katham adbhutakarmāṇaṃ bhīmasenaṃ mahābalam.

चरन्तं गदया वीरं दण्डपाणिम् इवान्तकम्। योधयाम् आस समरे कलिङ्गः सह सेनया।

carantaṃ gadayā vīraṃ daṇḍapāṇim ivāntakam. yodhayām āsa samare kaliṅgaḥ saha senayā.

संजय उवाच। पुत्रेण तव राजेन्द्र स तथोक्तो महाबलः। महत्या सेनया गुप्तः प्रायाद् भीमरथं प्रति।

saṃjaya uvāca. putreṇa tava rājendra sa tathokto mahābalaḥ. mahatyā senayā guptaḥ prāyād bhīmarathaṃ prati.

ताम् आपतन्तीं सहसा कलिङ्गानां महाचमूम्। रथनागाश्वकलिलां प्रगृहीतमहायुधाम्।

tām āpatantīṃ sahasā kaliṅgānāṃ mahācamūm. rathanāgāśvakalilāṃ pragṛhītamahāyudhām.

भीमसेनः कलिङ्गानाम् आर्छद् भारत वाहिनीम्। केतुमन्तं च नैषादिम् आयान्तं सह चेदिभिः।

bhīmasenaḥ kaliṅgānām ārchad bhārata vāhinīm. ketumantaṃ ca naiṣādim āyāntaṃ saha cedibhiḥ.

ततः श्रुतायुः संक्रुद्धो राज्ञा केतुमता सह। आससाद रणे भीमं व्यूढानीकेषु चेदिषु।

tataḥ śrutāyuḥ saṃkruddho rājñā ketumatā saha. āsasāda raṇe bhīmaṃ vyūḍhānīkeṣu cediṣu.

रथैर् अनेकसाहस्रैः कलिङ्गानां जनाधिपः। अयुतेन गजानां च निषादैः सह केतुमान्। भीमसेनं रणे राजन् समन्तात् पर्यवारयत्।

rathair anekasāhasraiḥ kaliṅgānāṃ janādhipaḥ. ayutena gajānāṃ ca niṣādaiḥ saha ketumān. bhīmasenaṃ raṇe rājan samantāt paryavārayat.

चेदिमत्स्यकरूषाश् च भीमसेनपुरोगमाः। अभ्यवर्तन्त सहसा निषादान् सह राजभिः।

cedimatsyakarūṣāś ca bhīmasenapurogamāḥ. abhyavartanta sahasā niṣādān saha rājabhiḥ.

ततः प्रववृते युद्धं घोररूपं भयानकम्। सर्वे कलिङ्गकाश् चैव संनिवृत्तेषु चेदिषु। स्वबाहुबलम् आस्थाय अभ्यवर्तन्त पाण्डवम्। प्रजानन् न च योधान् स्वान् परस्परजिघांसया।

tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam. sarve kaliṅgakāś caiva saṃnivṛtteṣu cediṣu. svabāhubalam āsthāya abhyavartanta pāṇḍavam. prajānan na ca yodhān svān parasparajighāṃsayā.

घोरम् आसीत् ततो युद्धं भीमस्य सहसा परैः। यथेन्द्रस्य महाराज महत्या दैत्यसेनया।

ghoram āsīt tato yuddhaṃ bhīmasya sahasā paraiḥ. yathendrasya mahārāja mahatyā daityasenayā.

तस्य सैन्यस्य संग्रामे युध्यमानस्य भारत। बभूव सुमहाञ् शब्दः सागरस्येव गर्जतः।

tasya sainyasya saṃgrāme yudhyamānasya bhārata. babhūva sumahāñ śabdaḥ sāgarasyeva garjataḥ.

अन्योन्यस्य तदा योधा निकृन्तन्तो विशां पते। महीं चक्रुश् चितां सर्वां शशशोणितसंनिभाम्।

anyonyasya tadā yodhā nikṛntanto viśāṃ pate. mahīṃ cakruś citāṃ sarvāṃ śaśaśoṇitasaṃnibhām.

योधांश् च स्वान् परान् वापि नाभ्यजानञ् जिघांसया। स्वान् अप्य् आददते स्वाश् च शूराः समरदुर्जयाः।

yodhāṃś ca svān parān vāpi nābhyajānañ jighāṃsayā. svān apy ādadate svāś ca śūrāḥ samaradurjayāḥ.

विमर्दः सुमहान् आसीद् अल्पानां बहुभिः सह। कलिङ्गैः सह चेदीनां निषादैश् च विशां पते।

vimardaḥ sumahān āsīd alpānāṃ bahubhiḥ saha. kaliṅgaiḥ saha cedīnāṃ niṣādaiś ca viśāṃ pate.

कृत्वा पुरुषकारं तु यथाशक्ति महाबलाः। भीमसेनं परित्यज्य संन्यवर्तन्त चेदयः।

kṛtvā puruṣakāraṃ tu yathāśakti mahābalāḥ. bhīmasenaṃ parityajya saṃnyavartanta cedayaḥ.

सर्वैः कलिङ्गैर् आसन्नः संनिवृत्तेषु चेदिषु। स्वबाहुबलम् आस्थाय न न्यवर्तत पाण्डवः।

sarvaiḥ kaliṅgair āsannaḥ saṃnivṛtteṣu cediṣu. svabāhubalam āsthāya na nyavartata pāṇḍavaḥ.

न चचाल रथोपस्थाद् भीमसेनो महाबलः। शितैर् अवाकिरन् बाणैः कलिङ्गानां वरूथिनीम्।

na cacāla rathopasthād bhīmaseno mahābalaḥ. śitair avākiran bāṇaiḥ kaliṅgānāṃ varūthinīm.

कलिङ्गस् तु महेष्वासः पुत्रश् चास्य महारथः। शक्रदेव इति ख्यातो जघ्नतुः पाण्डवं शरैः।

kaliṅgas tu maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ. śakradeva iti khyāto jaghnatuḥ pāṇḍavaṃ śaraiḥ.

ततो भीमो महाबाहुर् विधुन्वन् रुचिरं धनुः। योधयाम् आस कालिङ्गान् स्वबाहुबलम् आश्रितः।

tato bhīmo mahābāhur vidhunvan ruciraṃ dhanuḥ. yodhayām āsa kāliṅgān svabāhubalam āśritaḥ.

शक्रदेवस् तु समरे विसृजन् सायकान् बहून्। अश्वाञ् जघान समरे भीमसेनस्य सायकैः। तं दृष्ट्वा विरथं तत्र भीमसेनम् अरिंदमम्। शक्रदेवो ऽभिदुद्राव शितैर् अवकिरञ् शरैः। भीमस्योपरि राजेन्द्र शक्रदेवो महाबलः। ववर्ष शरवर्षाणि तपान्ते जलदो यथा।

śakradevas tu samare visṛjan sāyakān bahūn. aśvāñ jaghāna samare bhīmasenasya sāyakaiḥ. taṃ dṛṣṭvā virathaṃ tatra bhīmasenam ariṃdamam. śakradevo 'bhidudrāva śitair avakirañ śaraiḥ. bhīmasyopari rājendra śakradevo mahābalaḥ. vavarṣa śaravarṣāṇi tapānte jalado yathā.

हताश्वे तु रथे तिष्ठन् भीमसेनो महाबलः। शक्रदेवाय चिक्षेप सर्वशैक्यायसीं गदाम्।

hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmaseno mahābalaḥ. śakradevāya cikṣepa sarvaśaikyāyasīṃ gadām.

स तया निहतो राजन् कलिङ्गस्य सुतो रथात्। सध्वजः सह सूतेन जगाम धरणीतलम्।

sa tayā nihato rājan kaliṅgasya suto rathāt. sadhvajaḥ saha sūtena jagāma dharaṇītalam.

हतम् आत्मसुतं दृष्ट्वा कलिङ्गानां जनाधिपः। रथैर् अनेकसाहस्रैर् भिमस्यावारयद् दिशः। अयुतेन गजानां च निषादैः परिवारितः।

hatam ātmasutaṃ dṛṣṭvā kaliṅgānāṃ janādhipaḥ. rathair anekasāhasrair bhimasyāvārayad diśaḥ. ayutena gajānāṃ ca niṣādaiḥ parivāritaḥ.

ततो भीमो महाबाहुर् गुर्वीं त्यक्त्वा महागदाम्। उद्बबर्हाथ निस्त्रिंशं चिकीर्षुः कर्म दारुणम्।

tato bhīmo mahābāhur gurvīṃ tyaktvā mahāgadām. udbabarhātha nistriṃśaṃ cikīrṣuḥ karma dāruṇam.

चर्म चाप्रतिमं राजन्न् आर्षभं पुरुषर्षभ। नक्षत्रैर् अर्धचन्द्रैश् च शातकुम्भमयैश् चितम्।

carma cāpratimaṃ rājann ārṣabhaṃ puruṣarṣabha. nakṣatrair ardhacandraiś ca śātakumbhamayaiś citam.

कलिङ्गस् तु ततः क्रुद्धो धनुर्ज्याम् अवमृज्य ह। प्रगृह्य च शरं घोरम् एकं सर्पविषोपमम्। प्राहिणोद् भीमसेनाय वधाकाङ्क्षी जनेश्वरः।

kaliṅgas tu tataḥ kruddho dhanurjyām avamṛjya ha. pragṛhya ca śaraṃ ghoram ekaṃ sarpaviṣopamam. prāhiṇod bhīmasenāya vadhākāṅkṣī janeśvaraḥ.

तम् आपतन्तं वेगेन प्रेरितं निशितं शरम्। भीमसेनो द्विधा राजंश् चिच्छेद विपुलासिना। उदक्रोशच् च संहृष्टस् त्रासयानो वरूथिनीम्।

tam āpatantaṃ vegena preritaṃ niśitaṃ śaram. bhīmaseno dvidhā rājaṃś ciccheda vipulāsinā. udakrośac ca saṃhṛṣṭas trāsayāno varūthinīm.

कलिङ्गस् तु ततः क्रुद्धो भीमसेनाय संयुगे। तोमरान् प्राहिणोच् छीघ्रं चतुर्दश शिलाशितान्।

kaliṅgas tu tataḥ kruddho bhīmasenāya saṃyuge. tomarān prāhiṇoc chīghraṃ caturdaśa śilāśitān.

तान् अप्राप्तान् महाबाहुः खगतान् एव पाण्डवः। चिच्छेद सहसा राजन्न् असंभ्रान्तो वरासिना।

tān aprāptān mahābāhuḥ khagatān eva pāṇḍavaḥ. ciccheda sahasā rājann asaṃbhrānto varāsinā.

निकृत्य तु रणे भीमस् तोमरान् वै चतुर्दश। भानुमन्तम् अभिप्रेक्ष्य प्राद्रवत् पुरुषर्षभः।

nikṛtya tu raṇe bhīmas tomarān vai caturdaśa. bhānumantam abhiprekṣya prādravat puruṣarṣabhaḥ.

भानुमांस् तु ततो भीमं शरवर्षेण छादयन्। ननाद बलवन् नादं नादयानो नभस्तलम्।

bhānumāṃs tu tato bhīmaṃ śaravarṣeṇa chādayan. nanāda balavan nādaṃ nādayāno nabhastalam.

न तं स ममृषे भीमः सिंहनादं महारणे। ततः स्वरेण महता विननाद महास्वनम्।

na taṃ sa mamṛṣe bhīmaḥ siṃhanādaṃ mahāraṇe. tataḥ svareṇa mahatā vinanāda mahāsvanam.

तेन शब्देन वित्रस्ता कलिङ्गानां वरूथिनी। न भीमं समरे मेने मानुषं भरतर्षभ।

tena śabdena vitrastā kaliṅgānāṃ varūthinī. na bhīmaṃ samare mene mānuṣaṃ bharatarṣabha.

ततो भीमो महाराज नदित्वा विपुलं स्वनम्। सासिर् वेगाद् अवप्लुत्य दन्ताभ्यां वारणोत्तमम्।

tato bhīmo mahārāja naditvā vipulaṃ svanam. sāsir vegād avaplutya dantābhyāṃ vāraṇottamam.

आरुरोह ततो मध्यं नागराजस्य मारिष। ततो मुमोच कालिङ्गः शक्तिं ताम् अकरोद् द्विधा। खड्गेन पृथुना मध्ये भानुमन्तम् अथाच्छिनत्।

āruroha tato madhyaṃ nāgarājasya māriṣa. tato mumoca kāliṅgaḥ śaktiṃ tām akarod dvidhā. khaḍgena pṛthunā madhye bhānumantam athācchinat.

सो ऽन्तरायुधिनं हत्वा राजपुत्रम् अरिंदमः। गुरुभारसहस्कन्धे नागस्यासिम् अपातयत्।

so 'ntarāyudhinaṃ hatvā rājaputram ariṃdamaḥ. gurubhārasahaskandhe nāgasyāsim apātayat.

छिन्नस्कन्धः स विनदन् पपात गजयूथपः। आरुग्णः सिन्धुवेगेन सानुमान् इव पर्वतः।

chinnaskandhaḥ sa vinadan papāta gajayūthapaḥ. ārugṇaḥ sindhuvegena sānumān iva parvataḥ.

ततस् तस्माद् अवप्लुत्य गजाद् भारत भारतः। खड्गपाणिर् अदीनात्मा अतिष्ठद् भुवि दंशितः।

tatas tasmād avaplutya gajād bhārata bhārataḥ. khaḍgapāṇir adīnātmā atiṣṭhad bhuvi daṃśitaḥ.

स चचार बहून् मार्गान् अभीतः पातयन् गजान्। अग्निचक्रम् इवाविद्धं सर्वतः प्रत्यदृश्यत।

sa cacāra bahūn mārgān abhītaḥ pātayan gajān. agnicakram ivāviddhaṃ sarvataḥ pratyadṛśyata.

अश्ववृन्देषु नागेषु रथानीकेषु चाभिभूः। पदातीनां च संघेषु विनिघ्नञ् शोणितोक्षितः। श्येनवद् व्यचरद् भीमो रणे रिपुबलोत्कटः।

aśvavṛndeṣu nāgeṣu rathānīkeṣu cābhibhūḥ. padātīnāṃ ca saṃgheṣu vinighnañ śoṇitokṣitaḥ. śyenavad vyacarad bhīmo raṇe ripubalotkaṭaḥ.

छिन्दंस् तेषां शरीराणि शिरांसि च महाजवः। खड्गेन शितधारेण संयुगे गजयोधिनाम्।

chindaṃs teṣāṃ śarīrāṇi śirāṃsi ca mahājavaḥ. khaḍgena śitadhāreṇa saṃyuge gajayodhinām.

पदातिर् एकः संक्रुद्धः शत्रूणां भयवर्धनः। मोहयाम् आस च तदा कालान्तकयमोपमः। पदातिभिः पदातींश् च अश्वान् अश्वैर् गजान् गजैः। रथान् रथैश् च बहुधा जघान समरे बली।

padātir ekaḥ saṃkruddhaḥ śatrūṇāṃ bhayavardhanaḥ. mohayām āsa ca tadā kālāntakayamopamaḥ. padātibhiḥ padātīṃś ca aśvān aśvair gajān gajaiḥ. rathān rathaiś ca bahudhā jaghāna samare balī.

मूढाश् च ते तम् एवाजौ विनदन्तः समाद्रवन्। विभुज्य क्षुधिता नादं विद्रवन्ति दिशो दश। भ्रमन्तं कालरूपेण भीमसेनं महाबलम्। सासिम् उत्तमवेगेन विचरन्तं महारणे।

mūḍhāś ca te tam evājau vinadantaḥ samādravan. vibhujya kṣudhitā nādaṃ vidravanti diśo daśa. bhramantaṃ kālarūpeṇa bhīmasenaṃ mahābalam. sāsim uttamavegena vicarantaṃ mahāraṇe.

निकृत्य रथिनाम् आजौ रथेषाश् च युगानि च। जघान रथिनश् चापि बलवान् अरिमर्दनः।

nikṛtya rathinām ājau ratheṣāś ca yugāni ca. jaghāna rathinaś cāpi balavān arimardanaḥ.

भीमसेनश् चरन् मार्गान् सुबहून् प्रत्यदृश्यत। भ्रान्तम् उद्भ्रान्तम् आविद्धम् आप्लुतं प्रसृतं सृतम्। संपातं समुदीर्यं च दर्शयाम् आस पाण्डवः।

bhīmasenaś caran mārgān subahūn pratyadṛśyata. bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ prasṛtaṃ sṛtam. saṃpātaṃ samudīryaṃ ca darśayām āsa pāṇḍavaḥ.

के चिद् अग्रासिना छिन्नाः पाण्डवेन महात्मना। विनेदुर् भिन्नमर्माणो निपेतुश् च गतासवः।

ke cid agrāsinā chinnāḥ pāṇḍavena mahātmanā. vinedur bhinnamarmāṇo nipetuś ca gatāsavaḥ.

छिन्नदन्ताग्रहस्ताश् च भिन्नकुम्भास् तथापरे। वियोधाः स्वान्य् अनीकानि जघ्नुर् भारत वारणाः। निपेतुर् उर्व्यां च तथा विनदन्तो महारवान्। गजांश् च गजयन्तॄंश् च गजहस्तांश् च भारत।

chinnadantāgrahastāś ca bhinnakumbhās tathāpare. viyodhāḥ svāny anīkāni jaghnur bhārata vāraṇāḥ. nipetur urvyāṃ ca tathā vinadanto mahāravān. gajāṃś ca gajayantṝṃś ca gajahastāṃś ca bhārata.

छिन्नांश् च तोमरांश् चापान् महामात्रशिरांसि च। परिस्तोमानि चित्राणि कक्ष्याश् च कनकोज्ज्वलाः।

chinnāṃś ca tomarāṃś cāpān mahāmātraśirāṃsi ca. paristomāni citrāṇi kakṣyāś ca kanakojjvalāḥ.

ग्रैवेयाण्य् अथ शक्तीश् च पताकाः कणपांस् तथा। तूणीराण्य् अथ यन्त्राणि विचित्राणि धनूंषि च।

graiveyāṇy atha śaktīś ca patākāḥ kaṇapāṃs tathā. tūṇīrāṇy atha yantrāṇi vicitrāṇi dhanūṃṣi ca.

अग्निकुण्डानि शुभ्राणि तोत्त्रांश् चैवाङ्कुशैः सह। घण्टाश् च विविधा राजन् हेमगर्भांस् त्सरून् अपि। पततः पतितांश् चैव पश्यामः सह सादिभिः।

agnikuṇḍāni śubhrāṇi tottrāṃś caivāṅkuśaiḥ saha. ghaṇṭāś ca vividhā rājan hemagarbhāṃs tsarūn api. patataḥ patitāṃś caiva paśyāmaḥ saha sādibhiḥ.

छिन्नगात्रावरकरैर् निहतैश् चापि वारणैः। आसीत् तस्मिन् समास्तीर्णा पतितैर् भूर् नगैर् इव।

chinnagātrāvarakarair nihataiś cāpi vāraṇaiḥ. āsīt tasmin samāstīrṇā patitair bhūr nagair iva.

विमृद्यैवं महानागान् ममर्दाश्वान् नरर्षभः। अश्वारोहवरांश् चापि पातयाम् आस भारत। तद् घोरम् अभवद् युद्धं तस्य तेषां च भारत।

vimṛdyaivaṃ mahānāgān mamardāśvān nararṣabhaḥ. aśvārohavarāṃś cāpi pātayām āsa bhārata. tad ghoram abhavad yuddhaṃ tasya teṣāṃ ca bhārata.

खलीनान्य् अथ योक्त्राणि कशाश् च कनकोज्ज्वलाः। परिस्तोमाश् च प्रासाश् च ऋष्टयश् च महाधनाः।

khalīnāny atha yoktrāṇi kaśāś ca kanakojjvalāḥ. paristomāś ca prāsāś ca ṛṣṭayaś ca mahādhanāḥ.

कवचान्य् अथ चर्माणि चित्राण्य् आस्तरणानि च। तत्र तत्रापविद्धानि व्यदृश्यन्त महाहवे।

kavacāny atha carmāṇi citrāṇy āstaraṇāni ca. tatra tatrāpaviddhāni vyadṛśyanta mahāhave.

प्रोथयन्त्रैर् विचित्रैश् च शस्त्रैश् च विमलैस् तथा। स चक्रे वसुधां कीर्णां शबलैः कुसुमैर् इव।

prothayantrair vicitraiś ca śastraiś ca vimalais tathā. sa cakre vasudhāṃ kīrṇāṃ śabalaiḥ kusumair iva.

आप्लुत्य रथिनः कांश् चित् परामृश्य महाबलः। आक्षिप्यान्यान्य् अपातयत्। खड्गेनान्यांश् च चिच्छेद। पातयाम् आस खड्गेन सध्वजान् अपि पाण्डवः।

āplutya rathinaḥ kāṃś cit parāmṛśya mahābalaḥ. ākṣipyānyāny apātayat. khaḍgenānyāṃś ca ciccheda. pātayām āsa khaḍgena sadhvajān api pāṇḍavaḥ.

मुहुर् उत्पततो दिक्षु धावतश् च यशस्विनः। मार्गांश् च चरतश् चित्रान् व्यस्मयन्त रणे जनाः।

muhur utpatato dikṣu dhāvataś ca yaśasvinaḥ. mārgāṃś ca carataś citrān vyasmayanta raṇe janāḥ.

निजघान पदा कांश् चिद् आक्षिप्यान्यान् अपोथयत्। खड्गेनान्यांश् च चिच्छेद नादेनान्यांश् च भीषयन्।

nijaghāna padā kāṃś cid ākṣipyānyān apothayat. khaḍgenānyāṃś ca ciccheda nādenānyāṃś ca bhīṣayan.

ऊरुवेगेन चाप्य् अन्यान् पातयाम् आस भूतले। अपरे चैनम् आलोक्य भयात् पञ्चत्वम् आगताः।

ūruvegena cāpy anyān pātayām āsa bhūtale. apare cainam ālokya bhayāt pañcatvam āgatāḥ.

एवं सा बहुला सेना कलिङ्गानां तरस्विनाम्। परिवार्य रणे भीष्मं भीमसेनम् उपाद्रवत्।

evaṃ sā bahulā senā kaliṅgānāṃ tarasvinām. parivārya raṇe bhīṣmaṃ bhīmasenam upādravat.

ततः कलिङ्गसैन्यानां प्रमुखे भरतर्षभ। श्रुतायुषम् अभिप्रेक्ष्य भीमसेनः समभ्ययात्।

tataḥ kaliṅgasainyānāṃ pramukhe bharatarṣabha. śrutāyuṣam abhiprekṣya bhīmasenaḥ samabhyayāt.

तम् आयान्तम् अभिप्रेक्ष्य कलिङ्गो नवभिः शरैः। भीमसेनम् अमेयात्मा प्रत्यविध्यत् स्तनान्तरे।

tam āyāntam abhiprekṣya kaliṅgo navabhiḥ śaraiḥ. bhīmasenam ameyātmā pratyavidhyat stanāntare.

कलिङ्गबाणाभिहतस् तोत्त्रार्दित इव द्विपः। भीमसेनः प्रजज्वाल क्रोधेनाग्निर् इवेन्धनैः।

kaliṅgabāṇābhihatas tottrārdita iva dvipaḥ. bhīmasenaḥ prajajvāla krodhenāgnir ivendhanaiḥ.

अथाशोकः समादाय रथं हेमपरिष्कृतम्। भीमं संपादयाम् आस रथेन रथसारथिः।

athāśokaḥ samādāya rathaṃ hemapariṣkṛtam. bhīmaṃ saṃpādayām āsa rathena rathasārathiḥ.

तम् आरुह्य रथं तूर्णं कौन्तेयः शत्रुसूदनः। कलिङ्गम् अभिदुद्राव तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्।

tam āruhya rathaṃ tūrṇaṃ kaunteyaḥ śatrusūdanaḥ. kaliṅgam abhidudrāva tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt.

ततः श्रुतायुर् बलवान् भीमाय निशिताञ् शरान्। प्रेषयाम् आस संक्रुद्धो दर्शयन् पाणिलाघवम्।

tataḥ śrutāyur balavān bhīmāya niśitāñ śarān. preṣayām āsa saṃkruddho darśayan pāṇilāghavam.

स कार्मुकवरोत्सृष्टैर् नवभिर् निशितैः शरैः। समाहतो भृशं राजन् कलिङ्गेन महायशाः। संचुक्रुधे भृशं भीमो दण्डाहत इवोरगः।

sa kārmukavarotsṛṣṭair navabhir niśitaiḥ śaraiḥ. samāhato bhṛśaṃ rājan kaliṅgena mahāyaśāḥ. saṃcukrudhe bhṛśaṃ bhīmo daṇḍāhata ivoragaḥ.

क्रुद्धश् च चापम् आयम्य बलवद् बलिनां वरः। कलिङ्गम् अवधीत् पार्थो भीमः सप्तभिर् आयसैः।

kruddhaś ca cāpam āyamya balavad balināṃ varaḥ. kaliṅgam avadhīt pārtho bhīmaḥ saptabhir āyasaiḥ.

क्षुराभ्यां चक्ररक्षौ च कलिङ्गस्य महाबलौ। सत्यदेवं च सत्यं च प्राहिणोद् यमसादनम्।

kṣurābhyāṃ cakrarakṣau ca kaliṅgasya mahābalau. satyadevaṃ ca satyaṃ ca prāhiṇod yamasādanam.

ततः पुनर् अमेयात्मा नाराचैर् निशितैस् त्रिभिः। केतुमन्तं रणे भीमो ऽगमयद् यमसादनम्।

tataḥ punar ameyātmā nārācair niśitais tribhiḥ. ketumantaṃ raṇe bhīmo 'gamayad yamasādanam.

ततः कलिङ्गाः संक्रुद्धा भीमसेनम् अमर्षणम्। अनीकैर् बहुसाहस्रैः क्षत्रियाः समवारयन्।

tataḥ kaliṅgāḥ saṃkruddhā bhīmasenam amarṣaṇam. anīkair bahusāhasraiḥ kṣatriyāḥ samavārayan.

ततः शक्तिगदाखड्गतोमरर्ष्टिपरश्वधैः। कलिङ्गाश् च ततो राजन् भीमसेनम् अवाकिरन्।

tataḥ śaktigadākhaḍgatomararṣṭiparaśvadhaiḥ. kaliṅgāś ca tato rājan bhīmasenam avākiran.

संनिवार्य स तां घोरां शरवृष्टिं समुत्थिताम्। गदाम् आदाय तरसा परिप्लुत्य महाबलः। पपात शत्रुसैन्येषु केसरीव महाबलः। भीमः सप्तशतान् वीरान् अनयद् यमसादनम्।

saṃnivārya sa tāṃ ghorāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām. gadām ādāya tarasā pariplutya mahābalaḥ. papāta śatrusainyeṣu kesarīva mahābalaḥ. bhīmaḥ saptaśatān vīrān anayad yamasādanam.

पुनश् चैव द्विसाहस्रान् कलिङ्गान् अरिमर्दनः। प्राहिणोन् मृत्युलोकाय तद् अद्भुतम् इवाभवत्। गदया मुक्तया राजन् पातयाम् आस दन्तिनः। तथा गजं गजेनैव प्राहिणोद् यमसादनम्। रथं रथेन संचूर्ण्य तुरङ्गं तुरगेण तु। पदातिनं पदातेन प्रेषयाम् आस मृत्यवे। पुनर् अश्वेषु पतति गजेषु च पुनः पुनः। रथेषु स पदातेषु वायुनेव महानलः। यथा मृगाणां मध्ये तु केसरीव नखग्रहः। एवं भ्रमति सैन्येषु भीमकर्मा वृकोदरः।

punaś caiva dvisāhasrān kaliṅgān arimardanaḥ. prāhiṇon mṛtyulokāya tad adbhutam ivābhavat. gadayā muktayā rājan pātayām āsa dantinaḥ. tathā gajaṃ gajenaiva prāhiṇod yamasādanam. rathaṃ rathena saṃcūrṇya turaṅgaṃ turageṇa tu. padātinaṃ padātena preṣayām āsa mṛtyave. punar aśveṣu patati gajeṣu ca punaḥ punaḥ. ratheṣu sa padāteṣu vāyuneva mahānalaḥ. yathā mṛgāṇāṃ madhye tu kesarīva nakhagrahaḥ. evaṃ bhramati sainyeṣu bhīmakarmā vṛkodaraḥ.

एवं स तान्य् अनीकानि कलिङ्गानां पुनः पुनः। बिभेद समरे वीरः प्रेक्ष्य भीष्मं महाव्रतम्।

evaṃ sa tāny anīkāni kaliṅgānāṃ punaḥ punaḥ. bibheda samare vīraḥ prekṣya bhīṣmaṃ mahāvratam.

हतारोहाश् च मातङ्गाः पाण्डवेन महात्मना। विप्रजग्मुर् अनीकेषु मेघा वातहता इव। मृद्नन्तः स्वान्य् अनीकानि विनदन्तः शरातुराः। भ्रमन्ति तत्र तत्रैव काल्यमाना महात्मना।

hatārohāś ca mātaṅgāḥ pāṇḍavena mahātmanā. viprajagmur anīkeṣu meghā vātahatā iva. mṛdnantaḥ svāny anīkāni vinadantaḥ śarāturāḥ. bhramanti tatra tatraiva kālyamānā mahātmanā.

ततो भीमो महाबाहुः शङ्खं प्राध्मापयद् बली। खड्गासक्तमहाभुजः। संप्रहृष्टो महाघोषं। सर्वकालिङ्गसैन्यानां मनांसि समकम्पयत्। भीमेन सहसा राजन् भ्रममाणेन संयुगे।

tato bhīmo mahābāhuḥ śaṅkhaṃ prādhmāpayad balī. khaḍgāsaktamahābhujaḥ. saṃprahṛṣṭo mahāghoṣaṃ. sarvakāliṅgasainyānāṃ manāṃsi samakampayat. bhīmena sahasā rājan bhramamāṇena saṃyuge.

मोहश् चापि कलिङ्गानाम् आविवेश परंतप। प्राकम्पन्त च सैन्यानि वाहनानि च सर्वशः।

mohaś cāpi kaliṅgānām āviveśa paraṃtapa. prākampanta ca sainyāni vāhanāni ca sarvaśaḥ.

भीमेन समरे राजन् गजेन्द्रेणेव सर्वतः। मार्गान् बहून् विचरता धावता च ततस् ततः। मुहुर् उत्पतता चैव संमोहः समजायत। धावता हस्तिमार्गेषु मुहुर् आपतता पुनः। कलिङ्गानां ससैन्यानां संमोहः समजायत।

bhīmena samare rājan gajendreṇeva sarvataḥ. mārgān bahūn vicaratā dhāvatā ca tatas tataḥ. muhur utpatatā caiva saṃmohaḥ samajāyata. dhāvatā hastimārgeṣu muhur āpatatā punaḥ. kaliṅgānāṃ sasainyānāṃ saṃmohaḥ samajāyata.

भीमसेनभयत्रस्तं सैन्यं च समकम्पत। क्षोभ्यमाणम् असंबाधं ग्राहेणेव महत् सरः।

bhīmasenabhayatrastaṃ sainyaṃ ca samakampata. kṣobhyamāṇam asaṃbādhaṃ grāheṇeva mahat saraḥ.

त्रासितेषु च वीरेषु भीमेनाद्भुतकर्मणा। पुनरावर्तमानेषु विद्रवत्सु च संघशः।

trāsiteṣu ca vīreṣu bhīmenādbhutakarmaṇā. punarāvartamāneṣu vidravatsu ca saṃghaśaḥ.

सर्वकालिङ्गयोधेषु पाण्डूनां ध्वजिनीपतिः। अब्रवीत् स्वान्य् अनीकानि युध्यध्वम् इति पार्षतः।

sarvakāliṅgayodheṣu pāṇḍūnāṃ dhvajinīpatiḥ. abravīt svāny anīkāni yudhyadhvam iti pārṣataḥ.

सेनापतिवचः श्रुत्वा शिखण्डिप्रमुखा गणाः। भीमम् एवाभ्यवर्तन्त रथानीकैः प्रहारिभिः।

senāpativacaḥ śrutvā śikhaṇḍipramukhā gaṇāḥ. bhīmam evābhyavartanta rathānīkaiḥ prahāribhiḥ.

धर्मराजश् च तान् सर्वान् उपजग्राह पाण्डवः। महता मेघवर्णेन नागानीकेन पृष्ठतः।

dharmarājaś ca tān sarvān upajagrāha pāṇḍavaḥ. mahatā meghavarṇena nāgānīkena pṛṣṭhataḥ.

एवं संचोद्य सर्वाणि स्वान्य् अनीकानि पार्षतः। भीमसेनस्य जग्राह पार्ष्णिं सत्पुरुषोचिताम्।

evaṃ saṃcodya sarvāṇi svāny anīkāni pārṣataḥ. bhīmasenasya jagrāha pārṣṇiṃ satpuruṣocitām.

न हि पाञ्चालराजस्य लोके कश् चन विद्यते। भीमसात्यकयोर् अन्यः प्राणेभ्यः प्रियकृत्तमः।

na hi pāñcālarājasya loke kaś cana vidyate. bhīmasātyakayor anyaḥ prāṇebhyaḥ priyakṛttamaḥ.

सो ऽपश्यत् तं कलिङ्गेषु चरन्तम् अरिसूदनम्। भीमसेनं महाबाहुं पार्षतः परवीरहा।

so 'paśyat taṃ kaliṅgeṣu carantam arisūdanam. bhīmasenaṃ mahābāhuṃ pārṣataḥ paravīrahā.

ननर्द बहुधा राजन् हृष्टश् चासीत् परंतपः। शङ्खं दध्मौ च समरे सिंहनादं ननाद च।

nanarda bahudhā rājan hṛṣṭaś cāsīt paraṃtapaḥ. śaṅkhaṃ dadhmau ca samare siṃhanādaṃ nanāda ca.

स च पारावताश्वस्य रथे हेमपरिष्कृते। कोविदारध्वजं दृष्ट्वा भीमसेनः समाश्वसत्।

sa ca pārāvatāśvasya rathe hemapariṣkṛte. kovidāradhvajaṃ dṛṣṭvā bhīmasenaḥ samāśvasat.

धृष्टद्युम्नस् तु तं दृष्ट्वा कलिङ्गैः समभिद्रुतम्। भीमसेनम् अमेयात्मा त्राणायाजौ समभ्ययात्।

dhṛṣṭadyumnas tu taṃ dṛṣṭvā kaliṅgaiḥ samabhidrutam. bhīmasenam ameyātmā trāṇāyājau samabhyayāt.

तौ दूरात् सात्यकिर् दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नवृकोदरौ। कलिङ्गान् समरे वीरौ योधयन्तौ मनस्विनौ।

tau dūrāt sātyakir dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnavṛkodarau. kaliṅgān samare vīrau yodhayantau manasvinau.

स तत्र गत्वा शैनेयो जवेन जयतां वरः। पार्थपार्षतयोः पार्ष्णिं जग्राह पुरुषर्षभः। एतच् चतुर्दशे वर्षे भीमो दृष्ट्वा रणाजिरम्। विशेषेण गजान् राजन् परं तोषम् उपागमत्।

sa tatra gatvā śaineyo javena jayatāṃ varaḥ. pārthapārṣatayoḥ pārṣṇiṃ jagrāha puruṣarṣabhaḥ. etac caturdaśe varṣe bhīmo dṛṣṭvā raṇājiram. viśeṣeṇa gajān rājan paraṃ toṣam upāgamat.

स कृत्वा कदनं तत्र प्रगृहीतशरासनः। आस्थितो रौद्रम् आत्मानं जघान समरे परान्।

sa kṛtvā kadanaṃ tatra pragṛhītaśarāsanaḥ. āsthito raudram ātmānaṃ jaghāna samare parān.

कलिङ्गप्रभवां चैव मांसशोणितकर्दमाम्। रुधिरस्यन्दिनीं तत्र भीमः प्रावर्तयन् नदीम्।

kaliṅgaprabhavāṃ caiva māṃsaśoṇitakardamām. rudhirasyandinīṃ tatra bhīmaḥ prāvartayan nadīm.

अन्तरेण कलिङ्गानां पाण्डवानां च वाहिनीम्। संततार सुदुस्तारां भीमसेनो महाबलः।

antareṇa kaliṅgānāṃ pāṇḍavānāṃ ca vāhinīm. saṃtatāra sudustārāṃ bhīmaseno mahābalaḥ.

भीमसेनं तथा दृष्ट्वा प्राक्रोशंस् तावका नृप। कालो ऽयं भीमरूपेण कलिङ्गैः सह युध्यते।

bhīmasenaṃ tathā dṛṣṭvā prākrośaṃs tāvakā nṛpa. kālo 'yaṃ bhīmarūpeṇa kaliṅgaiḥ saha yudhyate.

ततः शांतनवो भीष्मः श्रुत्वा तं निनदं रणे। अभ्ययात् त्वरितो भीमं व्यूढानीकः समन्ततः।

tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ śrutvā taṃ ninadaṃ raṇe. abhyayāt tvarito bhīmaṃ vyūḍhānīkaḥ samantataḥ.

तं सात्यकिर् भीमसेनो धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। अभ्यद्रवन्त भीष्मस्य रथं हेमपरिष्कृतम्।

taṃ sātyakir bhīmaseno dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. abhyadravanta bhīṣmasya rathaṃ hemapariṣkṛtam.

परिवार्य च ते सर्वे गाङ्गेयं रभसं रणे। त्रिभिस् त्रिभिः शरैर् घोरैर् भीष्मम् आनर्छुर् अञ्जसा।

parivārya ca te sarve gāṅgeyaṃ rabhasaṃ raṇe. tribhis tribhiḥ śarair ghorair bhīṣmam ānarchur añjasā.

प्रत्यविध्यत तान् सर्वान् पिता देवव्रतस् तव। यतमानान् महेष्वासांस् त्रिभिस् त्रिभिर् अजिह्मगैः।

pratyavidhyata tān sarvān pitā devavratas tava. yatamānān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir ajihmagaiḥ.

ततः शरसहस्रेण संनिवार्य महारथान्। हयान् काञ्चनसंनाहान् भीमस्य न्यहनच् छरैः।

tataḥ śarasahasreṇa saṃnivārya mahārathān. hayān kāñcanasaṃnāhān bhīmasya nyahanac charaiḥ.

हताश्वे तु रथे तिष्ठन् भीमसेनः प्रतापवान्। शक्तिं चिक्षेप तरसा गाङ्गेयस्य रथं प्रति।

hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmasenaḥ pratāpavān. śaktiṃ cikṣepa tarasā gāṅgeyasya rathaṃ prati.

अप्राप्ताम् एव तां शक्तिं पिता देवव्रतस् तव। त्रिधा चिच्छेद समरे सा पृथिव्याम् अशीर्यत।

aprāptām eva tāṃ śaktiṃ pitā devavratas tava. tridhā ciccheda samare sā pṛthivyām aśīryata.

ततः शैक्यायसीं गुर्वीं प्रगृह्य बलवद् गदाम्। भीमसेनो रथात् तूर्णं पुप्लुवे मनुजर्षभ। भीष्मम् एवाभ्ययात् तूर्णं जिघांसुः पाण्डवर्षभः।

tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ pragṛhya balavad gadām. bhīmaseno rathāt tūrṇaṃ pupluve manujarṣabha. bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ jighāṃsuḥ pāṇḍavarṣabhaḥ.

सात्यको ऽपि ततस् तूर्णं भीमस्य प्रियकाम्यया। आप्लुत्याप्लुत्य वेगेन चर्म भ्राम्य पुनः पुनः। असिना तीक्ष्णधारेण योधाञ् छित्त्वा महाहवे। सारथिं कुरुवृद्धस्य पातयाम् आस सायकैः।

sātyako 'pi tatas tūrṇaṃ bhīmasya priyakāmyayā. āplutyāplutya vegena carma bhrāmya punaḥ punaḥ. asinā tīkṣṇadhāreṇa yodhāñ chittvā mahāhave. sārathiṃ kuruvṛddhasya pātayām āsa sāyakaiḥ.

भीष्मस् तु निहते तस्मिन् सारथौ रथिनां वरः। वातायमानैस् तैर् अश्वैर् अपनीतो रणाजिरात्।

bhīṣmas tu nihate tasmin sārathau rathināṃ varaḥ. vātāyamānais tair aśvair apanīto raṇājirāt.

भीमसेनस् ततो राजन्न् अपनीते महाव्रते। प्रजज्वाल यथा वह्निर् दहन् कक्षम् इवैधितः।

bhīmasenas tato rājann apanīte mahāvrate. prajajvāla yathā vahnir dahan kakṣam ivaidhitaḥ.

स हत्वा सर्वकालिङ्गान् सेनामध्ये व्यतिष्ठत। नैनम् अभ्युत्सहन् के चित् तावका भरतर्षभ।

sa hatvā sarvakāliṅgān senāmadhye vyatiṣṭhata. nainam abhyutsahan ke cit tāvakā bharatarṣabha.

धृष्टद्युम्नस् तम् आरोप्य स्वरथे रथिनां वरः। पश्यतां सर्वसैन्यानाम् अपोवाह यशस्विनम्।

dhṛṣṭadyumnas tam āropya svarathe rathināṃ varaḥ. paśyatāṃ sarvasainyānām apovāha yaśasvinam.

संपूज्यमानः पाञ्चाल्यैर् मत्स्यैश् च भरतर्षभ। धृष्टद्युम्नं परिष्वज्य समेयाद् अथ सात्यकिम्।

saṃpūjyamānaḥ pāñcālyair matsyaiś ca bharatarṣabha. dhṛṣṭadyumnaṃ pariṣvajya sameyād atha sātyakim.

अथाब्रवीद् भीमसेनं सात्यकिः सत्यविक्रमः। प्रहर्षयन् यदुव्याघ्रो धृष्टद्युम्नस्य पश्यतः।

athābravīd bhīmasenaṃ sātyakiḥ satyavikramaḥ. praharṣayan yaduvyāghro dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ.

दिष्ट्या कलिङ्गराजश् च राजपुत्रश् च केतुमान्। शक्रदेवश् च कालिङ्गः कलिङ्गाश् च मृधे हताः।

diṣṭyā kaliṅgarājaś ca rājaputraś ca ketumān. śakradevaś ca kāliṅgaḥ kaliṅgāś ca mṛdhe hatāḥ.

स्वबाहुबलवीर्येण नागाश्वरथसंकुलः। महापुरुषभूयिष्ठो वीरयोधनिषेवितः। महाव्यूहः कलिङ्गानाम् एकेन मृदितस् त्वया।

svabāhubalavīryeṇa nāgāśvarathasaṃkulaḥ. mahāpuruṣabhūyiṣṭho vīrayodhaniṣevitaḥ. mahāvyūhaḥ kaliṅgānām ekena mṛditas tvayā.

एवम् उक्त्वा शिनेर् नप्ता दीर्घबाहुर् अरिंदमः। रथाद् रथम् अभिद्रुत्य पर्यष्वजत पाण्डवम्। भीमश् च पुनर् आविष्टः सात्वतेन नरोत्तम। प्रहर्षम् अतुलं लेभे भीमः सात्यकिना सह।

evam uktvā śiner naptā dīrghabāhur ariṃdamaḥ. rathād ratham abhidrutya paryaṣvajata pāṇḍavam. bhīmaś ca punar āviṣṭaḥ sātvatena narottama. praharṣam atulaṃ lebhe bhīmaḥ sātyakinā saha.

ततः स्वरथम् आरुह्य पुनर् एव महारथः। तावकान् अवधीत् क्रुद्धो भीमस्य बलम् आदधत्।

tataḥ svaratham āruhya punar eva mahārathaḥ. tāvakān avadhīt kruddho bhīmasya balam ādadhat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...