महाभारत 6.41 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 41→

[mh-6-41] • 104 श्लोकाः

संजय उवाच। प्रबोधितः स तु तदा विष्णुना विश्वमूर्तिना। अविनाशिस्वरूपं च दृष्ट्वा तत्त्वेन फाल्गुनः। कृत्रिमं तु जगद्रूपं ज्ञात्वा युद्धोद्यतो ऽभवत्। देवदत्तं समायुज्य शस्त्राणि जगृहे पुनः। ततो धनंजयं दृष्ट्वा बाणगाण्डीवधारिणम्। पुनर् एव महानादं व्यसृजन्त महारथाः।

saṃjaya uvāca. prabodhitaḥ sa tu tadā viṣṇunā viśvamūrtinā. avināśisvarūpaṃ ca dṛṣṭvā tattvena phālgunaḥ. kṛtrimaṃ tu jagadrūpaṃ jñātvā yuddhodyato 'bhavat. devadattaṃ samāyujya śastrāṇi jagṛhe punaḥ. tato dhanaṃjayaṃ dṛṣṭvā bāṇagāṇḍīvadhāriṇam. punar eva mahānādaṃ vyasṛjanta mahārathāḥ.

पाण्डवाः सोमकाश् चैव ये चैषाम् अनुयायिनः। दध्मुश् च मुदिताः शङ्खान् वीराः सागरसंभवान्।

pāṇḍavāḥ somakāś caiva ye caiṣām anuyāyinaḥ. dadhmuś ca muditāḥ śaṅkhān vīrāḥ sāgarasaṃbhavān.

ततो भेर्यश् च पेश्यश् च क्रकचा गोविषाणिकाः। सहसैवाभ्यहन्यन्त ततः शब्दो महान् अभूत्।

tato bheryaś ca peśyaś ca krakacā goviṣāṇikāḥ. sahasaivābhyahanyanta tataḥ śabdo mahān abhūt.

अथ देवाः सगन्धर्वाः पितरश् च जनेश्वर। सिद्धचारणसंघाश् च समीयुस् ते दिदृक्षया।

atha devāḥ sagandharvāḥ pitaraś ca janeśvara. siddhacāraṇasaṃghāś ca samīyus te didṛkṣayā.

ऋषयश् च महाभागाः पुरस्कृत्य शतक्रतुम्। समीयुस् तत्र सहिता द्रष्टुं तद् वैशसं महत्। ते सेने स्तिमिते चास्तां वीक्षमाणे परस्परम्। गङ्गायमुनयोर् वेगौ यथैवैत्य परस्परम्। एवं प्रवृत्ते ते सेने निःशब्दे जनसंसदि। चित्रे इव पटालेख्ये दर्शनीयतरे शुभे।

ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ puraskṛtya śatakratum. samīyus tatra sahitā draṣṭuṃ tad vaiśasaṃ mahat. te sene stimite cāstāṃ vīkṣamāṇe parasparam. gaṅgāyamunayor vegau yathaivaitya parasparam. evaṃ pravṛtte te sene niḥśabde janasaṃsadi. citre iva paṭālekhye darśanīyatare śubhe.

ततो युधिष्ठिरो दृष्ट्वा युद्धाय सुसमुद्यते। ते सेने सागरप्रख्ये मुहुः प्रचलिते नृप।

tato yudhiṣṭhiro dṛṣṭvā yuddhāya susamudyate. te sene sāgaraprakhye muhuḥ pracalite nṛpa.

विमुच्य कवचं वीरो निक्षिप्य च वरायुधम्। अवरुह्य रथात् तूर्णं पद्भ्याम् एव कृताञ्जलिः।

vimucya kavacaṃ vīro nikṣipya ca varāyudham. avaruhya rathāt tūrṇaṃ padbhyām eva kṛtāñjaliḥ.

पितामहम् अभिप्रेक्ष्य धर्मराजो युधिष्ठिरः। वाग्यतः प्रययौ येन प्राङ्मुखो रिपुवाहिनीम्।

pitāmaham abhiprekṣya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. vāgyataḥ prayayau yena prāṅmukho ripuvāhinīm.

तं प्रयान्तम् अभिप्रेक्ष्य कुन्तीपुत्रो धनंजयः। अवतीर्य रथात् तूर्णं भ्रातृभिः सहितो ऽन्वयात्। भीतं युधिष्ठिरं मत्वा भीमसेनः प्रतापवान्।

taṃ prayāntam abhiprekṣya kuntīputro dhanaṃjayaḥ. avatīrya rathāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ sahito 'nvayāt. bhītaṃ yudhiṣṭhiraṃ matvā bhīmasenaḥ pratāpavān.

वासुदेवश् च भगवान् पृष्ठतो ऽनुजगाम ह। सात्यकिश् चार्जुनश् चैव अभिमन्युश् च वीर्यवान्। यथामुख्याश् च राजानस् तम् अन्वाजग्मुर् उत्सुकाः।

vāsudevaś ca bhagavān pṛṣṭhato 'nujagāma ha. sātyakiś cārjunaś caiva abhimanyuś ca vīryavān. yathāmukhyāś ca rājānas tam anvājagmur utsukāḥ.

अर्जुन उवाच। किं ते व्यवसितं राजन् यद् अस्मान् अपहाय वै। पद्भ्याम् एव प्रयातो ऽसि प्राङ्मुखो रिपुवाहिनीम्।

arjuna uvāca. kiṃ te vyavasitaṃ rājan yad asmān apahāya vai. padbhyām eva prayāto 'si prāṅmukho ripuvāhinīm.

भीमसेन उवाच। क्व गमिष्यसि राजेन्द्र निक्षिप्तकवचायुधः। दंशितेष्व् अरिसैन्येषु भ्रातॄन् उत्सृज्य पार्थिव।

bhīmasena uvāca. kva gamiṣyasi rājendra nikṣiptakavacāyudhaḥ. daṃśiteṣv arisainyeṣu bhrātṝn utsṛjya pārthiva.

नकुल उवाच। एवंगते त्वयि ज्येष्ठे मम भ्रातरि भारत। भीर् मे दुनोति हृदयं ब्रूहि गन्ता भवान् क्व नु। क्वैवं गमिष्यसि श्रेष्ठ त्यक्त्वास्मान् दुर्बलो यथा। राजा हि त्वं महाबाहो वाग्यतो मन्युमान् इव।

nakula uvāca. evaṃgate tvayi jyeṣṭhe mama bhrātari bhārata. bhīr me dunoti hṛdayaṃ brūhi gantā bhavān kva nu. kvaivaṃ gamiṣyasi śreṣṭha tyaktvāsmān durbalo yathā. rājā hi tvaṃ mahābāho vāgyato manyumān iva.

सहदेव उवाच। अस्मिन् रणसमूहे वै वर्तमाने महाभये। योद्धव्ये क्व नु गन्तासि शत्रून् अभिमुखो नृप।

sahadeva uvāca. asmin raṇasamūhe vai vartamāne mahābhaye. yoddhavye kva nu gantāsi śatrūn abhimukho nṛpa.

संजय उवाच। एवम् आभाष्यमाणो ऽपि भ्रातृभिः कुरुनन्दन। नोवाच वाग्यतः किं चिद् गच्छत्य् एव युधिष्ठिरः।

saṃjaya uvāca. evam ābhāṣyamāṇo 'pi bhrātṛbhiḥ kurunandana. novāca vāgyataḥ kiṃ cid gacchaty eva yudhiṣṭhiraḥ.

तान् उवाच महाप्राज्ञो वासुदेवो महामनाः। अभिप्रायो ऽस्य विज्ञातो मयेति प्रहसन्न् इव।

tān uvāca mahāprājño vāsudevo mahāmanāḥ. abhiprāyo 'sya vijñāto mayeti prahasann iva.

एष भीष्मं तथा द्रोणं गौतमं शल्यम् एव च। अनुमान्य गुरून् सर्वान् योत्स्यते पार्थिवो ऽरिभिः।

eṣa bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ gautamaṃ śalyam eva ca. anumānya gurūn sarvān yotsyate pārthivo 'ribhiḥ.

श्रूयते हि पुराकल्पे गुरून् अननुमान्य यः। युध्यते स भवेद् व्यक्तम् अपध्यातो महत्तरैः। युद्धायावतरत्य् एव तस्य नास्ति जयो रणे। यस् तु युद्धे समुत्पन्ने गुरून् दृष्ट्वाथ दंशितान्।

śrūyate hi purākalpe gurūn ananumānya yaḥ. yudhyate sa bhaved vyaktam apadhyāto mahattaraiḥ. yuddhāyāvataraty eva tasya nāsti jayo raṇe. yas tu yuddhe samutpanne gurūn dṛṣṭvātha daṃśitān.

अनुमान्य यथाशास्त्रं यस् तु युध्येन् महत्तरैः। ध्रुवस् तस्य जयो युद्धे भवेद् इति मतिर् मम।

anumānya yathāśāstraṃ yas tu yudhyen mahattaraiḥ. dhruvas tasya jayo yuddhe bhaved iti matir mama.

एवं ब्रुवति कृष्णे तु धार्तराष्ट्रचमूं प्रति। नेत्रैर् अनिमिषैः सर्वे प्रेक्षन्ते स्म युधिष्ठिरम्। हाहाकारो महान् आसीन् निःशब्दास् त्व् अपरे ऽभवन्।

evaṃ bruvati kṛṣṇe tu dhārtarāṣṭracamūṃ prati. netrair animiṣaiḥ sarve prekṣante sma yudhiṣṭhiram. hāhākāro mahān āsīn niḥśabdās tv apare 'bhavan.

दृष्ट्वा युधिष्ठिरं दूराद् धार्तराष्ट्रस्य सैनिकाः। मिथः संकथयां चक्रुर् नेशो ऽस्ति कुलपांसनः।

dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ dūrād dhārtarāṣṭrasya sainikāḥ. mithaḥ saṃkathayāṃ cakrur neśo 'sti kulapāṃsanaḥ.

व्यक्तं भीत इवाभ्येति राजासौ भीष्मम् अन्तिकात्। युधिष्ठिरः ससोदर्यः शरणार्थं प्रयाचकः।

vyaktaṃ bhīta ivābhyeti rājāsau bhīṣmam antikāt. yudhiṣṭhiraḥ sasodaryaḥ śaraṇārthaṃ prayācakaḥ.

धनंजये कथं नाथे पाण्डवे च वृकोदरे। नकुले सहदेवे च भीतो ऽभ्येति च पाण्डवः।

dhanaṃjaye kathaṃ nāthe pāṇḍave ca vṛkodare. nakule sahadeve ca bhīto 'bhyeti ca pāṇḍavaḥ.

न नूनं क्षत्रियकुले जातः संप्रथिते भुवि। यथास्य हृदयं भीतम् अल्पसत्त्वस्य संयुगे।

na nūnaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathite bhuvi. yathāsya hṛdayaṃ bhītam alpasattvasya saṃyuge.

ततस् ते क्षत्रियाः सर्वे प्रशंसन्ति स्म कौरवान्। हृष्टाः सुमनसो भूत्वा चैलानि दुधुवुः पृथक्।

tatas te kṣatriyāḥ sarve praśaṃsanti sma kauravān. hṛṣṭāḥ sumanaso bhūtvā cailāni dudhuvuḥ pṛthak.

व्यनिन्दन्त ततः सर्वे योधास् तत्र विशां पते। युधिष्ठिरं ससोदर्यं सहितं केशवेन ह।

vyanindanta tataḥ sarve yodhās tatra viśāṃ pate. yudhiṣṭhiraṃ sasodaryaṃ sahitaṃ keśavena ha.

ततस् तत् कौरवं सैन्यं धिक्कृत्वा तु युधिष्ठिरम्। निःशब्दम् अभवत् तूर्णं पुनर् एव विशां पते।

tatas tat kauravaṃ sainyaṃ dhikkṛtvā tu yudhiṣṭhiram. niḥśabdam abhavat tūrṇaṃ punar eva viśāṃ pate.

किं नु वक्ष्यति राजासौ किं भीष्मः प्रतिवक्ष्यति। किं नु वक्ष्यति राजासौ धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। किं नु वक्ष्यति भीष्मो ऽसौ भरतानां धुरंधरः। किं भीमः समरश्लाघी किं नु कृष्णार्जुनाव् इति।

kiṃ nu vakṣyati rājāsau kiṃ bhīṣmaḥ prativakṣyati. kiṃ nu vakṣyati rājāsau dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ. kiṃ nu vakṣyati bhīṣmo 'sau bharatānāṃ dhuraṃdharaḥ. kiṃ bhīmaḥ samaraślāghī kiṃ nu kṛṣṇārjunāv iti.

विवक्षितं किम् अस्येति संशयः सुमहान् अभूत्। उभयोः सेनयो राजन् युधिष्ठिरकृते तदा।

vivakṣitaṃ kim asyeti saṃśayaḥ sumahān abhūt. ubhayoḥ senayo rājan yudhiṣṭhirakṛte tadā.

स विगाह्य चमूं शत्रोः शरशक्तिसमाकुलाम्। भीष्मम् एवाभ्ययात् तूर्णं भ्रातृभिः परिवारितः।

sa vigāhya camūṃ śatroḥ śaraśaktisamākulām. bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ.

तम् उवाच ततः पादौ कराभ्यां पीड्य पाण्डवः। भीष्मं शांतनवं राजा युद्धाय समुपस्थितम्।

tam uvāca tataḥ pādau karābhyāṃ pīḍya pāṇḍavaḥ. bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ rājā yuddhāya samupasthitam.

युधिष्ठिर उवाच। आमन्त्रये त्वां दुर्धर्ष योत्स्ये तात त्वया सह। अनुजानीहि मां तात आशिषश् च प्रयोजय। जयेयं च रिपून् सर्वान् अनुज्ञातस् त्वयानघ। युध्यन्तं मां रणे वीर त्वम् अनुज्ञातुम् अर्हसि।

yudhiṣṭhira uvāca. āmantraye tvāṃ durdharṣa yotsye tāta tvayā saha. anujānīhi māṃ tāta āśiṣaś ca prayojaya. jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayānagha. yudhyantaṃ māṃ raṇe vīra tvam anujñātum arhasi.

भीष्म उवाच। यद्य् एवं नाभिगच्छेथा युधि मां पृथिवीपते। शपेयं त्वां महाराज पराभावाय भारत।

bhīṣma uvāca. yady evaṃ nābhigacchethā yudhi māṃ pṛthivīpate. śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya bhārata.

प्रीतो ऽस्मि पुत्र युध्यस्व जयम् आप्नुहि पाण्डव। यत् ते ऽभिलषितं चान्यत् तद् अवाप्नुहि संयुगे।

prīto 'smi putra yudhyasva jayam āpnuhi pāṇḍava. yat te 'bhilaṣitaṃ cānyat tad avāpnuhi saṃyuge.

व्रियतां च वरः पार्थ किम् अस्मत्तो ऽभिकाङ्क्षसि। एवं गते महाराज न तवास्ति पराजयः।

vriyatāṃ ca varaḥ pārtha kim asmatto 'bhikāṅkṣasi. evaṃ gate mahārāja na tavāsti parājayaḥ.

अर्थस्य पुरुषो दासो दासस् त्व् अर्थो न कस्य चित्। इति सत्यं महाराज बद्धो ऽस्म्य् अर्थेन कौरवैः।

arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit. iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ.

अतस् त्वां क्लीबवद् वाक्यं ब्रवीमि कुरुनन्दन। हृतो ऽस्म्य् अर्थेन कौरव्य युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

atas tvāṃ klībavad vākyaṃ bravīmi kurunandana. hṛto 'smy arthena kauravya yuddhād anyat kim icchasi.

युधिष्ठिर उवाच। मन्त्रयस्व महाप्राज्ञ हितैषी मम नित्यशः। युध्यस्व कौरवस्यार्थे ममैष सततं वरः।

yudhiṣṭhira uvāca. mantrayasva mahāprājña hitaiṣī mama nityaśaḥ. yudhyasva kauravasyārthe mamaiṣa satataṃ varaḥ.

भीष्म उवाच। राजन् किम् अत्र साह्यं ते करोमि कुरुनन्दन। मन्त्रयिष्याम्य् अहं राजन् यच् च ते हितम् उत्तमम्। कामं योत्स्ये परस्यार्थे ब्रूहि यत् ते विवक्षितम्।

bhīṣma uvāca. rājan kim atra sāhyaṃ te karomi kurunandana. mantrayiṣyāmy ahaṃ rājan yac ca te hitam uttamam. kāmaṃ yotsye parasyārthe brūhi yat te vivakṣitam.

युधिष्ठिर उवाच। कथं जयेयं संग्रामे भवन्तम् अपराजितम्। एतन् मे मन्त्रय हितं यदि श्रेयः प्रपश्यसि।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam. etan me mantraya hitaṃ yadi śreyaḥ prapaśyasi.

भीष्म उवाच। न तं पश्यामि कौन्तेय यो मां युध्यन्तम् आहवे। विजयेत पुमान् कश् चिद् अपि साक्षाच् छतक्रतुः।

bhīṣma uvāca. na taṃ paśyāmi kaunteya yo māṃ yudhyantam āhave. vijayeta pumān kaś cid api sākṣāc chatakratuḥ.

युधिष्ठिर उवाच। हन्त पृच्छामि तस्मात् त्वां पितामह नमो ऽस्तु ते। जयोपायं ब्रवीहि त्वम् आत्मनः समरे परैः।

yudhiṣṭhira uvāca. hanta pṛcchāmi tasmāt tvāṃ pitāmaha namo 'stu te. jayopāyaṃ bravīhi tvam ātmanaḥ samare paraiḥ.

भीष्म उवाच। न शत्रुं तात पश्यामि समरे यो जयेत माम्। अयुध्यमानं संहत्य सौहृदेन परिप्लुतम्। न्यस्तशस्त्रं निरुद्योगं हन्युर् मा शत्रवो युधि। निक्षिप्तशस्त्रे पतिते विमुक्तकवचे तथा। द्रवमाणे च भीते च तवास्मीति च यो वदेत्। स्त्रियां स्त्रीनामधेये च विकले चैकपुत्रके। अप्रसूते च हीने च न युद्धं रोचयाम्य् अहम्। इदं च गदितं पार्थ परमं व्रतम् आहवे। न तावन् मृत्युकालो मे पुनरागमनं कुरु।

bhīṣma uvāca. na śatruṃ tāta paśyāmi samare yo jayeta mām. ayudhyamānaṃ saṃhatya sauhṛdena pariplutam. nyastaśastraṃ nirudyogaṃ hanyur mā śatravo yudhi. nikṣiptaśastre patite vimuktakavace tathā. dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca yo vadet. striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake. aprasūte ca hīne ca na yuddhaṃ rocayāmy aham. idaṃ ca gaditaṃ pārtha paramaṃ vratam āhave. na tāvan mṛtyukālo me punarāgamanaṃ kuru.

संजय उवाच। ततो युधिष्ठिरो वाक्यं भीष्मस्य कुरुनन्दन। शिरसा प्रतिजग्राह भूयस् तम् अभिवाद्य च।

saṃjaya uvāca. tato yudhiṣṭhiro vākyaṃ bhīṣmasya kurunandana. śirasā pratijagrāha bhūyas tam abhivādya ca.

प्रायात् पुनर् महाबाहुर् आचार्यस्य रथं प्रति। पश्यतां सर्वसैन्यानां मध्येन भ्रातृभिः सह।

prāyāt punar mahābāhur ācāryasya rathaṃ prati. paśyatāṃ sarvasainyānāṃ madhyena bhrātṛbhiḥ saha.

स द्रोणम् अभिवाद्याथ कृत्वा चैव प्रदक्षिणम्। उवाच वाचा दुर्धर्षम् आत्मनिःश्रेयसं वचः।

sa droṇam abhivādyātha kṛtvā caiva pradakṣiṇam. uvāca vācā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ.

आमन्त्रये त्वां भगवन् योत्स्ये विगतकल्मषः। जयेयं च रिपून् सर्वान् अनुज्ञातस् त्वया द्विज।

āmantraye tvāṃ bhagavan yotsye vigatakalmaṣaḥ. jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayā dvija.

द्रोण उवाच। यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः। शपेयं त्वां महाराज पराभावाय सर्वशः।

droṇa uvāca. yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ. śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ.

तद् युधिष्ठिर तुष्टो ऽस्मि पूजितश् च त्वयानघ। अनुजानामि युध्यस्व विजयं समवाप्नुहि।

tad yudhiṣṭhira tuṣṭo 'smi pūjitaś ca tvayānagha. anujānāmi yudhyasva vijayaṃ samavāpnuhi.

करवाणि च ते कामं ब्रूहि यत् ते ऽभिकाङ्क्षितम्। एवं गते महाराज युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

karavāṇi ca te kāmaṃ brūhi yat te 'bhikāṅkṣitam. evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi.

arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit. iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ.

अतस् त्वां क्लीबवद् ब्रूमो युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि। योत्स्यामि कौरवस्यार्थे तवाशास्यो जयो मया।

atas tvāṃ klībavad brūmo yuddhād anyat kim icchasi. yotsyāmi kauravasyārthe tavāśāsyo jayo mayā.

युधिष्ठिर उवाच। जयम् आशास्स्व मे ब्रह्मन् मन्त्रयस्व च मद्धितम्। युध्यस्व कौरवस्यार्थे वर एष वृतो मया।

yudhiṣṭhira uvāca. jayam āśāssva me brahman mantrayasva ca maddhitam. yudhyasva kauravasyārthe vara eṣa vṛto mayā.

द्रोण उवाच। ध्रुवस् ते विजयो राजन् यस्य मन्त्री हरिस् तव। अहं च त्वाभिजानामि रणे शत्रून् विजेष्यसि।

droṇa uvāca. dhruvas te vijayo rājan yasya mantrī haris tava. ahaṃ ca tvābhijānāmi raṇe śatrūn vijeṣyasi.

यतो धर्मस् ततः कृष्णो यतः कृष्णस् ततो जयः। युध्यस्व गच्छ कौन्तेय पृच्छ मां किं ब्रवीमि ते।

yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ. yudhyasva gaccha kaunteya pṛccha māṃ kiṃ bravīmi te.

युधिष्ठिर उवाच। पृच्छामि त्वां द्विजश्रेष्ठ शृणु मे यद् विवक्षितम्। कथं जयेयं संग्रामे भवन्तम् अपराजितम्।

yudhiṣṭhira uvāca. pṛcchāmi tvāṃ dvijaśreṣṭha śṛṇu me yad vivakṣitam. kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam.

द्रोण उवाच। न ते ऽस्ति विजयस् तावद् यावद् युध्याम्य् अहं रणे। ममाशु निधने राजन् यतस्व सह सोदरैः।

droṇa uvāca. na te 'sti vijayas tāvad yāvad yudhyāmy ahaṃ raṇe. mamāśu nidhane rājan yatasva saha sodaraiḥ.

युधिष्ठिर उवाच। हन्त तस्मान् महाबाहो वधोपायं वदात्मनः। आचार्य प्रणिपत्यैष पृच्छामि त्वां नमो ऽस्तु ते।

yudhiṣṭhira uvāca. hanta tasmān mahābāho vadhopāyaṃ vadātmanaḥ. ācārya praṇipatyaiṣa pṛcchāmi tvāṃ namo 'stu te.

द्रोण उवाच। न शत्रुं तात पश्यामि यो मां हन्याद् रणे स्थितम्। युध्यमानं सुसंरब्धं शरवर्षौघवर्षिणम्।

droṇa uvāca. na śatruṃ tāta paśyāmi yo māṃ hanyād raṇe sthitam. yudhyamānaṃ susaṃrabdhaṃ śaravarṣaughavarṣiṇam.

ऋते प्रायगतं राजन् न्यस्तशस्त्रम् अचेतनम्। हन्यान् मां युधि योधानां सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

ṛte prāyagataṃ rājan nyastaśastram acetanam. hanyān māṃ yudhi yodhānāṃ satyam etad bravīmi te.

शस्त्रं चाहं रणे जह्यां श्रुत्वा सुमहद् अप्रियम्। श्रद्धेयवाक्यात् पुरुषाद् एतत् सत्यं ब्रवीमि ते।

śastraṃ cāhaṃ raṇe jahyāṃ śrutvā sumahad apriyam. śraddheyavākyāt puruṣād etat satyaṃ bravīmi te.

संजय उवाच। एतच् छ्रुत्वा महाराज भारद्वाजस्य धीमतः। अनुमान्य तम् आचार्यं प्रायाच् छारद्वतं प्रति।

saṃjaya uvāca. etac chrutvā mahārāja bhāradvājasya dhīmataḥ. anumānya tam ācāryaṃ prāyāc chāradvataṃ prati.

सो ऽभिवाद्य कृपं राजा कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्। उवाच दुर्धर्षतमं वाक्यं वाक्यविशारदः।

so 'bhivādya kṛpaṃ rājā kṛtvā cāpi pradakṣiṇam. uvāca durdharṣatamaṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ.

अनुमानये त्वां योत्स्यामि गुरो विगतकल्मषः। जयेयं च रिपून् सर्वान् अनुज्ञातस् त्वयानघ।

anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ. jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayānagha.

कृप उवाच। यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः। शपेयं त्वां महाराज पराभावाय सर्वशः। किं ते करोमि वै कामं ब्रूहि पाण्डवनन्दन। एवं गते महाराज युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

kṛpa uvāca. yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ. śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ. kiṃ te karomi vai kāmaṃ brūhi pāṇḍavanandana. evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi.

arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit. iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ.

तेषाम् अर्थे महाराज योद्धव्यम् इति मे मतिः। अतस् त्वां क्लीबवद् ब्रूमि युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

teṣām arthe mahārāja yoddhavyam iti me matiḥ. atas tvāṃ klībavad brūmi yuddhād anyat kim icchasi.

युधिष्ठिर उवाच। हन्त पृच्छामि ते तस्माद् आचार्य शृणु मे वचः। वधोपायं ब्रवीहि त्वम् आत्मनः समरे परैः।

yudhiṣṭhira uvāca. hanta pṛcchāmi te tasmād ācārya śṛṇu me vacaḥ. vadhopāyaṃ bravīhi tvam ātmanaḥ samare paraiḥ.

संजय उवाच। इत्य् उक्त्वा व्यथितो राजा नोवाच गतचेतनः। तं गौतमः प्रत्युवाच विज्ञायास्य विवक्षितम्। अवध्यो ऽहं महीपाल युध्यस्व जयम् आप्नुहि।

saṃjaya uvāca. ity uktvā vyathito rājā novāca gatacetanaḥ. taṃ gautamaḥ pratyuvāca vijñāyāsya vivakṣitam. avadhyo 'haṃ mahīpāla yudhyasva jayam āpnuhi.

प्रीतस् त्व् अभिगमेनाहं जयं तव नराधिप। आशासिष्ये सदोत्थाय सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

prītas tv abhigamenāhaṃ jayaṃ tava narādhipa. āśāsiṣye sadotthāya satyam etad bravīmi te.

एतच् छ्रुत्वा महाराज गौतमस्य वचस् तदा। अनुमान्य कृपं राजा प्रययौ येन मद्रराट्।

etac chrutvā mahārāja gautamasya vacas tadā. anumānya kṛpaṃ rājā prayayau yena madrarāṭ.

स शल्यम् अभिवाद्याथ कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम्। उवाच राजा दुर्धर्षम् आत्मनिःश्रेयसं वचः।

sa śalyam abhivādyātha kṛtvā cābhipradakṣiṇam. uvāca rājā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ.

अनुमानये त्वां योत्स्यामि गुरो विगतकल्मषः। जयेयं च महाराज अनुज्ञातस् त्वया रिपून्।

anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ. jayeyaṃ ca mahārāja anujñātas tvayā ripūn.

शल्य उवाच। यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः। शपेयं त्वां महाराज पराभावाय वै रणे।

śalya uvāca. yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ. śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya vai raṇe.

तुष्टो ऽस्मि पूजितश् चास्मि यत् काङ्क्षसि तद् अस्तु ते। अनुजानामि चैव त्वां युध्यस्व जयम् आप्नुहि।

tuṣṭo 'smi pūjitaś cāsmi yat kāṅkṣasi tad astu te. anujānāmi caiva tvāṃ yudhyasva jayam āpnuhi.

ब्रूहि चैव परं वीर केनार्थः किं ददामि ते। एवं गते महाराज युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

brūhi caiva paraṃ vīra kenārthaḥ kiṃ dadāmi te. evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi.

अर्थस्य पुरुषो दासो दासस् त्व् अर्थो न कस्य चित्। इति सत्यं महाराज बद्धो ऽस्म्य् अर्थेन कौरवैः। तेषाम् अर्थे महाराज योद्धव्यम् इति मे मतिः।

arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit. iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ. teṣām arthe mahārāja yoddhavyam iti me matiḥ.

करिष्यामि हि ते कामं भागिनेय यथेप्सितम्। ब्रवीम्य् अतः क्लीबवत् त्वां युद्धाद् अन्यत् किम् इच्छसि।

kariṣyāmi hi te kāmaṃ bhāgineya yathepsitam. bravīmy ataḥ klībavat tvāṃ yuddhād anyat kim icchasi.

युधिष्ठिर उवाच। मन्त्रयस्व महाराज नित्यं मद्धितम् उत्तमम्। कामं युध्य परस्यार्थे वरम् एतद् वृणोम्य् अहम्।

yudhiṣṭhira uvāca. mantrayasva mahārāja nityaṃ maddhitam uttamam. kāmaṃ yudhya parasyārthe varam etad vṛṇomy aham.

शल्य उवाच। ब्रूहि किम् अत्र साह्यं ते करोमि नृपसत्तम। कामं योत्स्ये परस्यार्थे वृतो ऽस्म्य् अर्थेन कौरवैः।

śalya uvāca. brūhi kim atra sāhyaṃ te karomi nṛpasattama. kāmaṃ yotsye parasyārthe vṛto 'smy arthena kauravaiḥ.

युधिष्ठिर उवाच। स एव मे वरः सत्य उद्योगे यस् त्वया कृतः। सूतपुत्रस्य संग्रामे कार्यस् तेजोवधस् त्वया। त्वां हि योक्ष्यति सूतत्वे सूतपुत्रस्य मातुल। दुर्योधनो रणे शूरम् इति मे नैष्ठिकी मतिः।

yudhiṣṭhira uvāca. sa eva me varaḥ satya udyoge yas tvayā kṛtaḥ. sūtaputrasya saṃgrāme kāryas tejovadhas tvayā. tvāṃ hi yokṣyati sūtatve sūtaputrasya mātula. duryodhano raṇe śūram iti me naiṣṭhikī matiḥ.

शल्य उवाच। संपत्स्यत्य् एष ते कामः कुन्तीपुत्र यथेप्सितः। गच्छ युध्यस्व विस्रब्धं प्रतिजाने जयं तव।

śalya uvāca. saṃpatsyaty eṣa te kāmaḥ kuntīputra yathepsitaḥ. gaccha yudhyasva visrabdhaṃ pratijāne jayaṃ tava.

संजय उवाच। अनुमान्याथ कौन्तेयो मातुलं मद्रकेश्वरम्। निर्जगाम महासैन्याद् भ्रातृभिः परिवारितः।

saṃjaya uvāca. anumānyātha kaunteyo mātulaṃ madrakeśvaram. nirjagāma mahāsainyād bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ.

वासुदेवस् तु राधेयम् आहवे ऽभिजगाम वै। तत एनम् उवाचेदं पाण्डवार्थे गदाग्रजः।

vāsudevas tu rādheyam āhave 'bhijagāma vai. tata enam uvācedaṃ pāṇḍavārthe gadāgrajaḥ.

श्रुतं मे कर्ण भीष्मस्य द्वेषात् किल न योत्स्यसि। अस्मान् वरय राधेय यावद् भीष्मो न हन्यते।

śrutaṃ me karṇa bhīṣmasya dveṣāt kila na yotsyasi. asmān varaya rādheya yāvad bhīṣmo na hanyate.

हते तु भीष्मे राधेय पुनर् एष्यसि संयुगे। धार्तराष्ट्रस्य साहाय्यं यदि पश्यसि चेत् समम्।

hate tu bhīṣme rādheya punar eṣyasi saṃyuge. dhārtarāṣṭrasya sāhāyyaṃ yadi paśyasi cet samam.

कर्ण उवाच। न विप्रियं करिष्यामि धार्तराष्ट्रस्य केशव। त्यक्तप्राणं हि मां विद्धि दुर्योधनहितैषिणम्।

karṇa uvāca. na vipriyaṃ kariṣyāmi dhārtarāṣṭrasya keśava. tyaktaprāṇaṃ hi māṃ viddhi duryodhanahitaiṣiṇam.

संजय उवाच। तच् छ्रुत्वा वचनं कृष्णः संन्यवर्तत भारत। युधिष्ठिरपुरोगैश् च पाण्डवैः सह संगतः।

saṃjaya uvāca. tac chrutvā vacanaṃ kṛṣṇaḥ saṃnyavartata bhārata. yudhiṣṭhirapurogaiś ca pāṇḍavaiḥ saha saṃgataḥ.

अथ सैन्यस्य मध्ये तु प्राक्रोशत् पाण्डवाग्रजः। यो ऽस्मान् वृणोति तद् अहं वरये साह्यकारणात्।

atha sainyasya madhye tu prākrośat pāṇḍavāgrajaḥ. yo 'smān vṛṇoti tad ahaṃ varaye sāhyakāraṇāt.

अथ तान् समभिप्रेक्ष्य युयुत्सुर् इदम् अब्रवीत्। प्रीतात्मा धर्मराजानं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्।

atha tān samabhiprekṣya yuyutsur idam abravīt. prītātmā dharmarājānaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram.

अहं योत्स्यामि मिषतः संयुगे धार्तराष्ट्रजान्। युष्मदर्थे महाराज यदि मां वृणुषे ऽनघ।

ahaṃ yotsyāmi miṣataḥ saṃyuge dhārtarāṣṭrajān. yuṣmadarthe mahārāja yadi māṃ vṛṇuṣe 'nagha.

युधिष्ठिर उवाच। एह्य् एहि सर्वे योत्स्यामस् तव भ्रातॄन् अपण्डितान्। युयुत्सो वासुदेवश् च वयं च ब्रूम सर्वशः। न भविष्यन्ति ते बाला धार्तराष्ट्रा न संशयः।

yudhiṣṭhira uvāca. ehy ehi sarve yotsyāmas tava bhrātṝn apaṇḍitān. yuyutso vāsudevaś ca vayaṃ ca brūma sarvaśaḥ. na bhaviṣyanti te bālā dhārtarāṣṭrā na saṃśayaḥ.

वृणोमि त्वां महाबाहो युध्यस्व मम कारणात्। त्वयि पिण्डश् च तन्तुश् च धृतराष्ट्रस्य दृश्यते। ततो जलक्रिया चैव त्वया कार्या तथैव च।

vṛṇomi tvāṃ mahābāho yudhyasva mama kāraṇāt. tvayi piṇḍaś ca tantuś ca dhṛtarāṣṭrasya dṛśyate. tato jalakriyā caiva tvayā kāryā tathaiva ca.

भजस्वास्मान् राजपुत्र भजमानान् महाद्युते। न भविष्यति दुर्बुद्धिर् धार्तराष्ट्रो ऽत्यमर्षणः।

bhajasvāsmān rājaputra bhajamānān mahādyute. na bhaviṣyati durbuddhir dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ.

संजय उवाच। ततो युयुत्सुः कौरव्यः परित्यज्य सुतांस् तव। स सत्यम् इति मन्वानो युधिष्ठिरवचस् तदा। जगाम पाण्डुपुत्राणां सेनां विश्राव्य दुन्दुभिम्। सबलो धार्तराष्ट्रस्य कुत्सयन् कर्म दुष्कृतम्।

saṃjaya uvāca. tato yuyutsuḥ kauravyaḥ parityajya sutāṃs tava. sa satyam iti manvāno yudhiṣṭhiravacas tadā. jagāma pāṇḍuputrāṇāṃ senāṃ viśrāvya dundubhim. sabalo dhārtarāṣṭrasya kutsayan karma duṣkṛtam.

ततो युधिष्ठिरो राजा संप्रहृष्टः सहानुजैः। जग्राह कवचं भूयो दीप्तिमत् कनकोज्ज्वलम्।

tato yudhiṣṭhiro rājā saṃprahṛṣṭaḥ sahānujaiḥ. jagrāha kavacaṃ bhūyo dīptimat kanakojjvalam.

प्रत्यपद्यन्त ते सर्वे रथान् स्वान् पुरुषर्षभाः। ततो व्यूहं यथापूर्वं प्रत्यव्यूहन्त ते पुनः।

pratyapadyanta te sarve rathān svān puruṣarṣabhāḥ. tato vyūhaṃ yathāpūrvaṃ pratyavyūhanta te punaḥ.

अवादयन् दुन्दुभींश् च शतशश् चैव पुष्करान्। सिंहनादांश् च विविधान् विनेदुः पुरुषर्षभाः।

avādayan dundubhīṃś ca śataśaś caiva puṣkarān. siṃhanādāṃś ca vividhān vineduḥ puruṣarṣabhāḥ.

रथस्थान् पुरुषव्याघ्रान् पाण्डवान् प्रेक्ष्य पार्थिवाः। धृष्टद्युम्नादयः सर्वे पुनर् जहृषिरे मुदा।

rathasthān puruṣavyāghrān pāṇḍavān prekṣya pārthivāḥ. dhṛṣṭadyumnādayaḥ sarve punar jahṛṣire mudā.

गौरवं पाण्डुपुत्राणां मान्यान् मानयतां च तान्। दृष्ट्वा महीक्षितस् तत्र पूजयां चक्रिरे भृशम्।

gauravaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ mānyān mānayatāṃ ca tān. dṛṣṭvā mahīkṣitas tatra pūjayāṃ cakrire bhṛśam.

सौहृदं च कृपां चैव प्राप्तकालं महात्मनाम्। दयां च ज्ञातिषु परां कथयां चक्रिरे नृपाः।

sauhṛdaṃ ca kṛpāṃ caiva prāptakālaṃ mahātmanām. dayāṃ ca jñātiṣu parāṃ kathayāṃ cakrire nṛpāḥ.

साधु साध्व् इति सर्वत्र निश्चेरुः स्तुतिसंहिताः। वाचः पुण्याः कीर्तिमतां मनोहृदयहर्षिणीः।

sādhu sādhv iti sarvatra niśceruḥ stutisaṃhitāḥ. vācaḥ puṇyāḥ kīrtimatāṃ manohṛdayaharṣiṇīḥ.

म्लेच्छाश् चार्याश् च ये तत्र ददृशुः शुश्रुवुस् तदा। वृत्तं तत् पाण्डुपुत्राणां रुरुदुस् ते सगद्गदाः।

mlecchāś cāryāś ca ye tatra dadṛśuḥ śuśruvus tadā. vṛttaṃ tat pāṇḍuputrāṇāṃ rurudus te sagadgadāḥ.

ततो जघ्नुर् महाभेरीः शतशश् चैव पुष्करान्। शङ्खांश् च गोक्षीरनिभान् दध्मुर् हृष्टा मनस्विनः।

tato jaghnur mahābherīḥ śataśaś caiva puṣkarān. śaṅkhāṃś ca gokṣīranibhān dadhmur hṛṣṭā manasvinaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents