महाभारत 6.4 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 4→

[mh-6-4] • 35 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तो मुनिस् तत्त्वं कवीन्द्रो राजसत्तम। पुत्रेण धृतराष्ट्रेण ध्यानम् अन्वगमत् परम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam ukto munis tattvaṃ kavīndro rājasattama. putreṇa dhṛtarāṣṭreṇa dhyānam anvagamat param.

पुनर् एवाब्रवीद् वाक्यं कालवादी महातपाः। असंशयं पार्थिवेन्द्र कालः संक्षिपते जगत्।

punar evābravīd vākyaṃ kālavādī mahātapāḥ. asaṃśayaṃ pārthivendra kālaḥ saṃkṣipate jagat.

सृजते च पुनर् लोकान् नेह विद्यति शाश्वतम्। ज्ञातीनां च कुरूणां च संबन्धिसुहृदां तथा।

sṛjate ca punar lokān neha vidyati śāśvatam. jñātīnāṃ ca kurūṇāṃ ca saṃbandhisuhṛdāṃ tathā.

धर्म्यं देशय पन्थानं समर्थो ह्य् असि वारणे। क्षुद्रं ज्ञातिवधं प्राहुर् मा कुरुष्व ममाप्रियम्।

dharmyaṃ deśaya panthānaṃ samartho hy asi vāraṇe. kṣudraṃ jñātivadhaṃ prāhur mā kuruṣva mamāpriyam.

कालो ऽयं पुत्ररूपेण तव जातो विशां पते। न वधः पूज्यते वेदे हितं नैतत् कथं चन।

kālo 'yaṃ putrarūpeṇa tava jāto viśāṃ pate. na vadhaḥ pūjyate vede hitaṃ naitat kathaṃ cana.

हन्यात् स एव यो हन्यात् कुलधर्मं स्वकां तनुम्। कालेनोत्पथगन्तासि शक्ये सति यथापथि।

hanyāt sa eva yo hanyāt kuladharmaṃ svakāṃ tanum. kālenotpathagantāsi śakye sati yathāpathi.

कुलस्यास्य विनाशाय तथैव च महीक्षिताम्। अनर्थो राज्यरूपेण त्यज्यताम् असुखावहः।

kulasyāsya vināśāya tathaiva ca mahīkṣitām. anartho rājyarūpeṇa tyajyatām asukhāvahaḥ.

लुप्तप्रज्ञः परेणासि धर्मं दर्शय वै सुतान्। किं ते राज्येन दुर्धर्ष येन प्राप्तो ऽसि किल्बिषम्।

luptaprajñaḥ pareṇāsi dharmaṃ darśaya vai sutān. kiṃ te rājyena durdharṣa yena prāpto 'si kilbiṣam.

यशो धर्मं च कीर्तिं च पालयन् स्वर्गम् आप्स्यसि। लभन्तां पाण्डवा राज्यं शमं गच्छन्तु कौरवाः। युधिष्ठिरं च भीमं च वारयिष्यामि संयुगे।

yaśo dharmaṃ ca kīrtiṃ ca pālayan svargam āpsyasi. labhantāṃ pāṇḍavā rājyaṃ śamaṃ gacchantu kauravāḥ. yudhiṣṭhiraṃ ca bhīmaṃ ca vārayiṣyāmi saṃyuge.

एवं ब्रुवति विप्रेन्द्रे धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः। आक्षिप्य वाक्यं वाक्यज्ञो वाक्पथेनाप्य् अयात् पुनः।

evaṃ bruvati viprendre dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ. ākṣipya vākyaṃ vākyajño vākpathenāpy ayāt punaḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। यथा भवान् वेद तथास्मि वेत्ता; भावाभावौ विदितौ मे यथावत्। स्वार्थे हि संमुह्यति तात लोको; मां चापि लोकात्मकम् एव विद्धि।

dhṛtarāṣṭra uvāca. yathā bhavān veda tathāsmi vettā; bhāvābhāvau viditau me yathāvat. svārthe hi saṃmuhyati tāta loko; māṃ cāpi lokātmakam eva viddhi.

प्रसादये त्वाम् अतुलप्रभावं; त्वं नो गतिर् दर्शयिता च धीरः। न चापि ते वशगा मे महर्षे; न कल्मषं कर्तुम् इहार्हसे माम्।

prasādaye tvām atulaprabhāvaṃ; tvaṃ no gatir darśayitā ca dhīraḥ. na cāpi te vaśagā me maharṣe; na kalmaṣaṃ kartum ihārhase mām.

त्वं हि धर्मः पवित्रं च यशः कीर्तिर् धृतिः स्मृतिः। कुरूणां पाण्डवानां च मान्यश् चासि पितामहः। कुरुष्व कार्यं यत् सत्यं त्वत्तो मान्यो न विद्यते।

tvaṃ hi dharmaḥ pavitraṃ ca yaśaḥ kīrtir dhṛtiḥ smṛtiḥ. kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca mānyaś cāsi pitāmahaḥ. kuruṣva kāryaṃ yat satyaṃ tvatto mānyo na vidyate.

व्यास उवाच। वैचित्रवीर्य नृपते यत् ते मनसि वर्तते। अभिधत्स्व यथाकामं छेत्तास्मि तव संशयम्।

vyāsa uvāca. vaicitravīrya nṛpate yat te manasi vartate. abhidhatsva yathākāmaṃ chettāsmi tava saṃśayam.

धृतराष्ट्र उवाच। यानि लिङ्गानि संग्रामे भवन्ति विजयिष्यताम्। तानि सर्वाणि भगवञ् श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. yāni liṅgāni saṃgrāme bhavanti vijayiṣyatām. tāni sarvāṇi bhagavañ śrotum icchāmi tattvataḥ.

व्यास उवाच। प्रसन्नभाः पावक ऊर्ध्वरश्मिः; प्रदक्षिणावर्तशिखो विधूमः। पुण्या गन्धाश् चाहुतीनां प्रवान्ति; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

vyāsa uvāca. prasannabhāḥ pāvaka ūrdhvaraśmiḥ; pradakṣiṇāvartaśikho vidhūmaḥ. puṇyā gandhāś cāhutīnāṃ pravānti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

गम्भीरघोषाश् च महास्वनाश् च; शङ्खा मृदङ्गाश् च नदन्ति यत्र। विशुद्धरश्मिस् तपनः शशी च; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

gambhīraghoṣāś ca mahāsvanāś ca; śaṅkhā mṛdaṅgāś ca nadanti yatra. viśuddharaśmis tapanaḥ śaśī ca; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

इष्टा वाचः पृष्ठतो वायसानां; संप्रस्थितानां च गमिष्यतां च। ये पृष्ठतस् ते त्वरयन्ति राजन्; ये त्व् अग्रतस् ते प्रतिषेधयन्ति।

iṣṭā vācaḥ pṛṣṭhato vāyasānāṃ; saṃprasthitānāṃ ca gamiṣyatāṃ ca. ye pṛṣṭhatas te tvarayanti rājan; ye tv agratas te pratiṣedhayanti.

कल्याणवाचः शकुना राजहंसाः; शुकाः क्रौञ्चाः शतपत्राश् च यत्र। प्रदक्षिणाश् चैव भवन्ति संख्ये; ध्रुवं जयं तत्र वदन्ति विप्राः।

kalyāṇavācaḥ śakunā rājahaṃsāḥ; śukāḥ krauñcāḥ śatapatrāś ca yatra. pradakṣiṇāś caiva bhavanti saṃkhye; dhruvaṃ jayaṃ tatra vadanti viprāḥ.

अलंकारैः कवचैः केतुभिश् च; मुखप्रसादैर् हेमवर्णैश् च नॄणाम्। भ्राजिष्मती दुष्प्रतिप्रेक्षणीया; येषां चमूस् ते विजयन्ति शत्रून्।

alaṃkāraiḥ kavacaiḥ ketubhiś ca; mukhaprasādair hemavarṇaiś ca nṝṇām. bhrājiṣmatī duṣpratiprekṣaṇīyā; yeṣāṃ camūs te vijayanti śatrūn.

हृष्टा वाचस् तथा सत्त्वं योधानां यत्र भारत। न म्लायन्ते स्रजश् चैव ते तरन्ति रणे रिपून्।

hṛṣṭā vācas tathā sattvaṃ yodhānāṃ yatra bhārata. na mlāyante srajaś caiva te taranti raṇe ripūn.

इष्टो वातः प्रविष्टस्य दक्षिणा प्रविविक्षतः। पश्चात् संसाधयत्य् अर्थं पुरस्तात् प्रतिषेधते।

iṣṭo vātaḥ praviṣṭasya dakṣiṇā pravivikṣataḥ. paścāt saṃsādhayaty arthaṃ purastāt pratiṣedhate.

शब्दरूपरसस्पर्शगन्धाश् चाविष्कृताः शुभाः। सदा योधाश् च हृष्टाश् च येषां तेषां ध्रुवं जयः।

śabdarūparasasparśagandhāś cāviṣkṛtāḥ śubhāḥ. sadā yodhāś ca hṛṣṭāś ca yeṣāṃ teṣāṃ dhruvaṃ jayaḥ.

अन्व् एव वायवो वान्ति तथाभ्राणि वयांसि च। अनुप्लवन्ते मेघाश् च तथैवेन्द्रधनूंषि च।

anv eva vāyavo vānti tathābhrāṇi vayāṃsi ca. anuplavante meghāś ca tathaivendradhanūṃṣi ca.

एतानि जयमानानां लक्षणानि विशां पते। भवन्ति विपरीतानि मुमूर्षूणां जनाधिप।

etāni jayamānānāṃ lakṣaṇāni viśāṃ pate. bhavanti viparītāni mumūrṣūṇāṃ janādhipa.

अल्पायां वा महत्यां वा सेनायाम् इति निश्चितम्। हर्षो योधगणस्यैकं जयलक्षणम् उच्यते।

alpāyāṃ vā mahatyāṃ vā senāyām iti niścitam. harṣo yodhagaṇasyaikaṃ jayalakṣaṇam ucyate.

एको दीर्णो दारयति सेनां सुमहतीम् अपि। तं दीर्णम् अनुदीर्यन्ते योधाः शूरतमा अपि।

eko dīrṇo dārayati senāṃ sumahatīm api. taṃ dīrṇam anudīryante yodhāḥ śūratamā api.

दुर्निवारतमा चैव प्रभग्ना महती चमूः। अपाम् इव महावेगस् त्रस्ता मृगगणा इव।

durnivāratamā caiva prabhagnā mahatī camūḥ. apām iva mahāvegas trastā mṛgagaṇā iva.

नैव शक्या समाधातुं संनिपाते महाचमूः। दीर्णा इत्य् एव दीर्यन्ते योधाः शूरतमा अपि। भीतान् भग्नांश् च संप्रेक्ष्य भयं भूयो विवर्धते।

naiva śakyā samādhātuṃ saṃnipāte mahācamūḥ. dīrṇā ity eva dīryante yodhāḥ śūratamā api. bhītān bhagnāṃś ca saṃprekṣya bhayaṃ bhūyo vivardhate.

प्रभग्ना सहसा राजन् दिशो विभ्रामिता परैः। नैव स्थापयितुं शक्या शूरैर् अपि महाचमूः।

prabhagnā sahasā rājan diśo vibhrāmitā paraiḥ. naiva sthāpayituṃ śakyā śūrair api mahācamūḥ.

संभृत्य महतीं सेनां चतुरङ्गां महीपतिः। शक्नोति न समाधातुं दीर्णाम् इन्द्रसमो युधि। उपायपूर्वं मेधावी यतेत सततोत्थितः।

saṃbhṛtya mahatīṃ senāṃ caturaṅgāṃ mahīpatiḥ. śaknoti na samādhātuṃ dīrṇām indrasamo yudhi. upāyapūrvaṃ medhāvī yateta satatotthitaḥ.

उपायविजयं श्रेष्ठम् आहुर् भेदेन मध्यमम्। जघन्य एष विजयो यो युद्धेन विशां पते। महादोषः संनिपातस् ततो व्यङ्गः स उच्यते। परस्परेण संदृष्टा सुरैर् अपि महाचमूः। नैव स्थापयितुं शक्या प्रभग्ना भयविह्वला।

upāyavijayaṃ śreṣṭham āhur bhedena madhyamam. jaghanya eṣa vijayo yo yuddhena viśāṃ pate. mahādoṣaḥ saṃnipātas tato vyaṅgaḥ sa ucyate. paraspareṇa saṃdṛṣṭā surair api mahācamūḥ. naiva sthāpayituṃ śakyā prabhagnā bhayavihvalā.

परस्परज्ञाः संहृष्टा व्यवधूताः सुनिश्चिताः। पञ्चाशद् अपि ये शूरा मथ्नन्ति महतीं चमूम्। अथ वा पञ्च षट् सप्त विजयन्त्य् अनिवर्तिनः।

parasparajñāḥ saṃhṛṣṭā vyavadhūtāḥ suniścitāḥ. pañcāśad api ye śūrā mathnanti mahatīṃ camūm. atha vā pañca ṣaṭ sapta vijayanty anivartinaḥ.

न वैनतेयो गरुडः प्रशंसति महाजनम्। दृष्ट्वा सुपर्णोपचितिं महतीम् अपि भारत।

na vainateyo garuḍaḥ praśaṃsati mahājanam. dṛṣṭvā suparṇopacitiṃ mahatīm api bhārata.

न बाहुल्येन सेनाया जयो भवति भारत। अध्रुवो हि जयो नाम दैवं चात्र परायणम्। जयन्तो ह्य् अपि संग्रामे क्षयवन्तो भवन्त्य् उत।

na bāhulyena senāyā jayo bhavati bhārata. adhruvo hi jayo nāma daivaṃ cātra parāyaṇam. jayanto hy api saṃgrāme kṣayavanto bhavanty uta.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...