महाभारत 6.36 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 36→

[mh-6-36] • 27 श्लोकाः

श्रीभगवान् उवाच। परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानम् उत्तमम्। यज् ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिम् इतो गताः।

śrībhagavān uvāca. paraṃ bhūyaḥ pravakṣyāmi jñānānāṃ jñānam uttamam. yaj jñātvā munayaḥ sarve parāṃ siddhim ito gatāḥ.

इदं ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः। सर्गे ऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च।

idaṃ jñānam upāśritya mama sādharmyam āgatāḥ. sarge 'pi nopajāyante pralaye na vyathanti ca.

मम योनिर् महद् ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्य् अहम्। संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत।

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaṃ dadhāmy aham. saṃbhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata.

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः। तासां ब्रह्म महद् योनिर् अहं बीजप्रदः पिता।

sarvayoniṣu kaunteya mūrtayaḥ saṃbhavanti yāḥ. tāsāṃ brahma mahad yonir ahaṃ bījapradaḥ pitā.

सत्त्वं रजस् तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः। निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनम् अव्ययम्।

sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ. nibadhnanti mahābāho dehe dehinam avyayam.

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकम् अनामयम्। सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ।

tatra sattvaṃ nirmalatvāt prakāśakam anāmayam. sukhasaṅgena badhnāti jñānasaṅgena cānagha.

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्। तन् निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम्।

rajo rāgātmakaṃ viddhi tṛṣṇāsaṅgasamudbhavam. tan nibadhnāti kaunteya karmasaṅgena dehinam.

तमस् त्व् अज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्। प्रमादालस्यनिद्राभिस् तन् निबध्नाति भारत।

tamas tv ajñānajaṃ viddhi mohanaṃ sarvadehinām. pramādālasyanidrābhis tan nibadhnāti bhārata.

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत। ज्ञानम् आवृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्य् उत।

sattvaṃ sukhe sañjayati rajaḥ karmaṇi bhārata. jñānam āvṛtya tu tamaḥ pramāde sañjayaty uta.

रजस् तमश् चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत। रजः सत्त्वं तमश् चैव तमः सत्त्वं रजस् तथा।

rajas tamaś cābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata. rajaḥ sattvaṃ tamaś caiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā.

सर्वद्वारेषु देहे ऽस्मिन् प्रकाश उपजायते। ज्ञानं यदा तदा विद्याद् विवृद्धं सत्त्वम् इत्य् उत।

sarvadvāreṣu dehe 'smin prakāśa upajāyate. jñānaṃ yadā tadā vidyād vivṛddhaṃ sattvam ity uta.

लोभः प्रवृत्तिर् आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा। रजस्य् एतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ।

lobhaḥ pravṛttir ārambhaḥ karmaṇām aśamaḥ spṛhā. rajasy etāni jāyante vivṛddhe bharatarṣabha.

अप्रकाशो ऽप्रवृत्तिश् च प्रमादो मोह एव च। तमस्य् एतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन।

aprakāśo 'pravṛttiś ca pramādo moha eva ca. tamasy etāni jāyante vivṛddhe kurunandana.

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्। तदोत्तमविदां लोकान् अमलान् प्रतिपद्यते।

yadā sattve pravṛddhe tu pralayaṃ yāti dehabhṛt. tadottamavidāṃ lokān amalān pratipadyate.

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते। तथा प्रलीनस् तमसि मूढयोनिषु जायते।

rajasi pralayaṃ gatvā karmasaṅgiṣu jāyate. tathā pralīnas tamasi mūḍhayoniṣu jāyate.

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम्। रजसस् तु फलं दुःखम् अज्ञानं तमसः फलम्।

karmaṇaḥ sukṛtasyāhuḥ sāttvikaṃ nirmalaṃ phalam. rajasas tu phalaṃ duḥkham ajñānaṃ tamasaḥ phalam.

सत्त्वात् संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च। प्रमादमोहौ तमसो भवतो ऽज्ञानम् एव च।

sattvāt saṃjāyate jñānaṃ rajaso lobha eva ca. pramādamohau tamaso bhavato 'jñānam eva ca.

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः। जघन्यगुणवृत्तस्था अधो गच्छन्ति तामसाः।

ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ. jaghanyaguṇavṛttasthā adho gacchanti tāmasāḥ.

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति। गुणेभ्यश् च परं वेत्ति मद्भावं सो ऽधिगच्छति।

nānyaṃ guṇebhyaḥ kartāraṃ yadā draṣṭānupaśyati. guṇebhyaś ca paraṃ vetti madbhāvaṃ so 'dhigacchati.

गुणान् एतान् अतीत्य त्रीन् देही देहसमुद्भवान्। जन्ममृत्युजरादुःखैर् विमुक्तो ऽमृतम् अश्नुते।

guṇān etān atītya trīn dehī dehasamudbhavān. janmamṛtyujarāduḥkhair vimukto 'mṛtam aśnute.

अर्जुन उवाच। कैर् लिङ्गैस् त्रीन् गुणान् एतान् अतीतो भवति प्रभो। किमाचारः कथं चैतांस् त्रीन् गुणान् अतिवर्तते।

arjuna uvāca. kair liṅgais trīn guṇān etān atīto bhavati prabho. kimācāraḥ kathaṃ caitāṃs trīn guṇān ativartate.

श्रीभगवान् उवाच। प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहम् एव च पाण्डव। न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति।

śrībhagavān uvāca. prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca moham eva ca pāṇḍava. na dveṣṭi saṃpravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati.

उदासीनवद् आसीनो गुणैर् यो न विचाल्यते। गुणा वर्तन्त इत्य् एव यो ऽवतिष्ठति नेङ्गते।

udāsīnavad āsīno guṇair yo na vicālyate. guṇā vartanta ity eva yo 'vatiṣṭhati neṅgate.

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः। तुल्यप्रियाप्रियो धीरस् तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः।

samaduḥkhasukhaḥ svasthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ. tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ.

मानावमानयोस् तुल्यस् तुल्यो मित्रारिपक्षयोः। सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते।

mānāvamānayos tulyas tulyo mitrāripakṣayoḥ. sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate.

मां च यो ऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते। स गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते।

māṃ ca yo 'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate. sa guṇān samatītyaitān brahmabhūyāya kalpate.

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम् अमृतस्याव्ययस्य च। शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च।

brahmaṇo hi pratiṣṭhāham amṛtasyāvyayasya ca. śāśvatasya ca dharmasya sukhasyaikāntikasya ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...