महाभारत 6.35 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 35→

[mh-6-35] • 35 श्लोकाः

अर्जुन उवाच। प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञम् एव च। एतद् वेदितुम् इच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव।

arjuna uvāca. prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca. etad veditum icchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava.

श्रीभगवान् उवाच। प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञम् एव च। एतत् ते कथयिष्यामि ज्ञानं ज्ञेयं च भारत। इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रम् इत्य् अभिधीयते। एतद् यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः।

śrībhagavān uvāca. prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca. etat te kathayiṣyāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca bhārata. idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetram ity abhidhīyate. etad yo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ.

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत। क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर् ज्ञानं यत् तज् ज्ञानं मतं मम।

kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata. kṣetrakṣetrajñayor jñānaṃ yat taj jñānaṃ mataṃ mama.

तत् क्षेत्रं यच् च यादृक् च यद्विकारि यतश् च यत्। स च यो यत्प्रभावश् च तत् समासेन मे शृणु।

tat kṣetraṃ yac ca yādṛk ca yadvikāri yataś ca yat. sa ca yo yatprabhāvaś ca tat samāsena me śṛṇu.

ऋषिभिर् बहुधा गीतं छन्दोभिर् विविधैः पृथक्। ब्रह्मसूत्रपदैश् चैव हेतुमद्भिर् विनिश्चितैः।

ṛṣibhir bahudhā gītaṃ chandobhir vividhaiḥ pṛthak. brahmasūtrapadaiś caiva hetumadbhir viniścitaiḥ.

महाभूतान्य् अहंकारो बुद्धिर् अव्यक्तम् एव च। इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः।

mahābhūtāny ahaṃkāro buddhir avyaktam eva ca. indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ.

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश् चेतना धृतिः। एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारम् उदाहृतम्।

icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaś cetanā dhṛtiḥ. etat kṣetraṃ samāsena savikāram udāhṛtam.

अमानित्वम् अदम्भित्वम् अहिंसा क्षान्तिर् आर्जवम्। आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यम् आत्मविनिग्रहः।

amānitvam adambhitvam ahiṃsā kṣāntir ārjavam. ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyam ātmavinigrahaḥ.

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यम् अनहंकार एव च। जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्।

indriyārtheṣu vairāgyam anahaṃkāra eva ca. janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam.

असक्तिर् अनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु। नित्यं च समचित्तत्वम् इष्टानिष्टोपपत्तिषु।

asaktir anabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu. nityaṃ ca samacittatvam iṣṭāniṣṭopapattiṣu.

मयि चानन्ययोगेन भक्तिर् अव्यभिचारिणी। विविक्तदेशसेवित्वम् अरतिर् जनसंसदि।

mayi cānanyayogena bhaktir avyabhicāriṇī. viviktadeśasevitvam aratir janasaṃsadi.

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्। एतज् ज्ञानम् इति प्रोक्तम् अज्ञानं यद् अतो ऽन्यथा।

adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam. etaj jñānam iti proktam ajñānaṃ yad ato 'nyathā.

ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि यज् ज्ञात्वामृतम् अश्नुते। अनादिमत् परं ब्रह्म न सत् तन् नासद् उच्यते।

jñeyaṃ yat tat pravakṣyāmi yaj jñātvāmṛtam aśnute. anādimat paraṃ brahma na sat tan nāsad ucyate.

सर्वतःपाणिपादं तत् सर्वतोक्षिशिरोमुखम्। सर्वतःश्रुतिमल् लोके सर्वम् आवृत्य तिष्ठति।

sarvataḥpāṇipādaṃ tat sarvatokṣiśiromukham. sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati.

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्। असक्तं सर्वभृच् चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च।

sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam. asaktaṃ sarvabhṛc caiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca.

बहिर् अन्तश् च भूतानाम् अचरं चरम् एव च। सूक्ष्मत्वात् तद् अविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्।

bahir antaś ca bhūtānām acaraṃ caram eva ca. sūkṣmatvāt tad avijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat.

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तम् इव च स्थितम्। भूतभर्तृ च तज् ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च।

avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktam iva ca sthitam. bhūtabhartṛ ca taj jñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca.

ज्योतिषाम् अपि तज् ज्योतिस् तमसः परम् उच्यते। ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्।

jyotiṣām api taj jyotis tamasaḥ param ucyate. jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam.

इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः। मद्भक्त एतद् विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते।

iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ. madbhakta etad vijñāya madbhāvāyopapadyate.

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्य् अनादी उभाव् अपि। विकारांश् च गुणांश् चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान्।

prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhy anādī ubhāv api. vikārāṃś ca guṇāṃś caiva viddhi prakṛtisaṃbhavān.

कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिर् उच्यते। पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुर् उच्यते।

kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtir ucyate. puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve hetur ucyate.

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान्। कारणं गुणसङ्गो ऽस्य सदसद्योनिजन्मसु।

puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijān guṇān. kāraṇaṃ guṇasaṅgo 'sya sadasadyonijanmasu.

उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः। परमात्मेति चाप्य् उक्तो देहे ऽस्मिन् पुरुषः परः।

upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ. paramātmeti cāpy ukto dehe 'smin puruṣaḥ paraḥ.

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह। सर्वथा वर्तमानो ऽपि न स भूयो ऽभिजायते।

ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha. sarvathā vartamāno 'pi na sa bhūyo 'bhijāyate.

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति के चिद् आत्मानम् आत्मना। अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे।

dhyānenātmani paśyanti ke cid ātmānam ātmanā. anye sāṃkhyena yogena karmayogena cāpare.

अन्ये त्व् एवम् अजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते। ते ऽपि चातितरन्त्य् एव मृत्युं श्रुतिपरायणाः।

anye tv evam ajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate. te 'pi cātitaranty eva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ.

यावत् संजायते किं चित् सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्। क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् तद् विद्धि भरतर्षभ।

yāvat saṃjāyate kiṃ cit sattvaṃ sthāvarajaṅgamam. kṣetrakṣetrajñasaṃyogāt tad viddhi bharatarṣabha.

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्। विनश्यत्स्व् अविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति।

samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram. vinaśyatsv avinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati.

समं पश्यन् हि सर्वत्र समवस्थितम् ईश्वरम्। न हिनस्त्य् आत्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्।

samaṃ paśyan hi sarvatra samavasthitam īśvaram. na hinasty ātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim.

प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः। यः पश्यति तथात्मानम् अकर्तारं स पश्यति।

prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ. yaḥ paśyati tathātmānam akartāraṃ sa paśyati.

यदा भूतपृथग्भावम् एकस्थम् अनुपश्यति। तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा।

yadā bhūtapṛthagbhāvam ekastham anupaśyati. tata eva ca vistāraṃ brahma saṃpadyate tadā.

अनादित्वान् निर्गुणत्वात् परमात्मायम् अव्ययः। शरीरस्थो ऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते।

anāditvān nirguṇatvāt paramātmāyam avyayaḥ. śarīrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate.

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्याद् आकाशं नोपलिप्यते। सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते।

yathā sarvagataṃ saukṣmyād ākāśaṃ nopalipyate. sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate.

यथा प्रकाशयत्य् एकः कृत्स्नं लोकम् इमं रविः। क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत।

yathā prakāśayaty ekaḥ kṛtsnaṃ lokam imaṃ raviḥ. kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata.

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर् एवम् अन्तरं ज्ञानचक्षुषा। भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर् यान्ति ते परम्।

kṣetrakṣetrajñayor evam antaraṃ jñānacakṣuṣā. bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye vidur yānti te param.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents