महाभारत 6.28 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 28→

[mh-6-28] • 47 श्लोकाः

श्रीभगवान् उवाच। अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः। स संन्यासी च योगी च न निरग्निर् न चाक्रियः।

śrībhagavān uvāca. anāśritaḥ karmaphalaṃ kāryaṃ karma karoti yaḥ. sa saṃnyāsī ca yogī ca na niragnir na cākriyaḥ.

यं संन्यासम् इति प्राहुर् योगं तं विद्धि पाण्डव। न ह्य् असंन्यस्तसंकल्पो योगी भवति कश् चन।

yaṃ saṃnyāsam iti prāhur yogaṃ taṃ viddhi pāṇḍava. na hy asaṃnyastasaṃkalpo yogī bhavati kaś cana.

आरुरुक्षोर् मुनेर् योगं कर्म कारणम् उच्यते। योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणम् उच्यते।

ārurukṣor muner yogaṃ karma kāraṇam ucyate. yogārūḍhasya tasyaiva śamaḥ kāraṇam ucyate.

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्व् अनुषज्जते। सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस् तदोच्यते।

yadā hi nendriyārtheṣu na karmasv anuṣajjate. sarvasaṃkalpasaṃnyāsī yogārūḍhas tadocyate.

उद्धरेद् आत्मनात्मानं नात्मानम् अवसादयेत्। आत्मैव ह्य् आत्मनो बन्धुर् आत्मैव रिपुर् आत्मनः।

uddhared ātmanātmānaṃ nātmānam avasādayet. ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ.

बन्धुर् आत्मात्मनस् तस्य येनात्मैवात्मना जितः। अनात्मनस् तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्।

bandhur ātmātmanas tasya yenātmaivātmanā jitaḥ. anātmanas tu śatrutve vartetātmaiva śatruvat.

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः। शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानावमानयोः।

jitātmanaḥ praśāntasya paramātmā samāhitaḥ. śītoṣṇasukhaduḥkheṣu tathā mānāvamānayoḥ.

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः। युक्त इत्य् उच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः।

jñānavijñānatṛptātmā kūṭastho vijitendriyaḥ. yukta ity ucyate yogī samaloṣṭāśmakāñcanaḥ.

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु। साधुष्व् अपि च पापेषु समबुद्धिर् विशिष्यते।

suhṛnmitrāryudāsīnamadhyasthadveṣyabandhuṣu. sādhuṣv api ca pāpeṣu samabuddhir viśiṣyate.

योगी युञ्जीत सततम् आत्मानं रहसि स्थितः। एकाकी यतचित्तात्मा निराशीर् अपरिग्रहः।

yogī yuñjīta satatam ātmānaṃ rahasi sthitaḥ. ekākī yatacittātmā nirāśīr aparigrahaḥ.

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः। नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्।

śucau deśe pratiṣṭhāpya sthiram āsanam ātmanaḥ. nātyucchritaṃ nātinīcaṃ cailājinakuśottaram.

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः। उपविश्यासने युञ्ज्याद् योगम् आत्मविशुद्धये।

tatraikāgraṃ manaḥ kṛtvā yatacittendriyakriyaḥ. upaviśyāsane yuñjyād yogam ātmaviśuddhaye.

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्न् अचलं स्थिरः। संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश् चानवलोकयन्।

samaṃ kāyaśirogrīvaṃ dhārayann acalaṃ sthiraḥ. saṃprekṣya nāsikāgraṃ svaṃ diśaś cānavalokayan.

प्रशान्तात्मा विगतभीर् ब्रह्मचारिव्रते स्थितः। मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः।

praśāntātmā vigatabhīr brahmacārivrate sthitaḥ. manaḥ saṃyamya maccitto yukta āsīta matparaḥ.

युञ्जन्न् एवं सदात्मानं योगी नियतमानसः। शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थाम् अधिगच्छति।

yuñjann evaṃ sadātmānaṃ yogī niyatamānasaḥ. śāntiṃ nirvāṇaparamāṃ matsaṃsthām adhigacchati.

नात्यश्नतस् तु योगो ऽस्ति न चैकान्तम् अनश्नतः। न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन।

nātyaśnatas tu yogo 'sti na caikāntam anaśnataḥ. na cātisvapnaśīlasya jāgrato naiva cārjuna.

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु। युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा।

yuktāhāravihārasya yuktaceṣṭasya karmasu. yuktasvapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkhahā.

यदा विनियतं चित्तम् आत्मन्य् एवावतिष्ठते। निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्य् उच्यते तदा।

yadā viniyataṃ cittam ātmany evāvatiṣṭhate. niḥspṛhaḥ sarvakāmebhyo yukta ity ucyate tadā.

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता। योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगम् आत्मनः।

yathā dīpo nivātastho neṅgate sopamā smṛtā. yogino yatacittasya yuñjato yogam ātmanaḥ.

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया। यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्न् आत्मनि तुष्यति।

yatroparamate cittaṃ niruddhaṃ yogasevayā. yatra caivātmanātmānaṃ paśyann ātmani tuṣyati.

सुखम् आत्यन्तिकं यत् तद् बुद्धिग्राह्यम् अतीन्द्रियम्। वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश् चलति तत्त्वतः।

sukham ātyantikaṃ yat tad buddhigrāhyam atīndriyam. vetti yatra na caivāyaṃ sthitaś calati tattvataḥ.

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः। यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते।

yaṃ labdhvā cāparaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ tataḥ. yasmin sthito na duḥkhena guruṇāpi vicālyate.

तं विद्याद् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्। स निश्चयेन योक्तव्यो योगो ऽनिर्विण्णचेतसा।

taṃ vidyād duḥkhasaṃyogaviyogaṃ yogasaṃjñitam. sa niścayena yoktavyo yogo 'nirviṇṇacetasā.

संकल्पप्रभवान् कामांस् त्यक्त्वा सर्वान् अशेषतः। मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः।

saṃkalpaprabhavān kāmāṃs tyaktvā sarvān aśeṣataḥ. manasaivendriyagrāmaṃ viniyamya samantataḥ.

शनैः शनैर् उपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया। आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किं चिद् अपि चिन्तयेत्।

śanaiḥ śanair uparamed buddhyā dhṛtigṛhītayā. ātmasaṃsthaṃ manaḥ kṛtvā na kiṃ cid api cintayet.

यतो यतो निश्चरति मनश् चञ्चलम् अस्थिरम्। ततस् ततो नियम्यैतद् आत्मन्य् एव वशं नयेत्।

yato yato niścarati manaś cañcalam asthiram. tatas tato niyamyaitad ātmany eva vaśaṃ nayet.

प्रशान्तमनसं ह्य् एनं योगिनं सुखम् उत्तमम्। उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतम् अकल्मषम्।

praśāntamanasaṃ hy enaṃ yoginaṃ sukham uttamam. upaiti śāntarajasaṃ brahmabhūtam akalmaṣam.

युञ्जन्न् एवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः। सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शम् अत्यन्तं सुखम् अश्नुते।

yuñjann evaṃ sadātmānaṃ yogī vigatakalmaṣaḥ. sukhena brahmasaṃsparśam atyantaṃ sukham aśnute.

सर्वभूतस्थम् आत्मानं सर्वभूतानि चात्मनि। ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः।

sarvabhūtastham ātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani. īkṣate yogayuktātmā sarvatra samadarśanaḥ.

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति। तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति।

yo māṃ paśyati sarvatra sarvaṃ ca mayi paśyati. tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati.

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्य् एकत्वम् आस्थितः। सर्वथा वर्तमानो ऽपि स योगी मयि वर्तते।

sarvabhūtasthitaṃ yo māṃ bhajaty ekatvam āsthitaḥ. sarvathā vartamāno 'pi sa yogī mayi vartate.

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति यो ऽर्जुन। सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः।

ātmaupamyena sarvatra samaṃ paśyati yo 'rjuna. sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ sa yogī paramo mataḥ.

अर्जुन उवाच। यो ऽयं योगस् त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन। एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम्।

arjuna uvāca. yo 'yaṃ yogas tvayā proktaḥ sāmyena madhusūdana. etasyāhaṃ na paśyāmi cañcalatvāt sthitiṃ sthirām.

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम्। तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोर् इव सुदुष्करम्।

cañcalaṃ hi manaḥ kṛṣṇa pramāthi balavad dṛḍham. tasyāhaṃ nigrahaṃ manye vāyor iva suduṣkaram.

श्रीभगवान् उवाच। असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्। अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते।

śrībhagavān uvāca. asaṃśayaṃ mahābāho mano durnigrahaṃ calam. abhyāsena tu kaunteya vairāgyeṇa ca gṛhyate.

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः। वश्यात्मना तु यतता शक्यो ऽवाप्तुम् उपायतः।

asaṃyatātmanā yogo duṣprāpa iti me matiḥ. vaśyātmanā tu yatatā śakyo 'vāptum upāyataḥ.

अर्जुन उवाच। अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच् चलितमानसः। लिप्समानः सतां मार्गं प्रमूढो ब्रह्मणः पथि। अनेकचित्तो विभ्रान्तो मोहस्यैव वशं गतः। अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति।

arjuna uvāca. ayatiḥ śraddhayopeto yogāc calitamānasaḥ. lipsamānaḥ satāṃ mārgaṃ pramūḍho brahmaṇaḥ pathi. anekacitto vibhrānto mohasyaiva vaśaṃ gataḥ. aprāpya yogasaṃsiddhiṃ kāṃ gatiṃ kṛṣṇa gacchati.

कच्चिन् नोभयविभ्रष्टश् छिन्नाभ्रम् इव नश्यति। अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि।

kaccin nobhayavibhraṣṭaś chinnābhram iva naśyati. apratiṣṭho mahābāho vimūḍho brahmaṇaḥ pathi.

एतन् मे संशयं कृष्ण छेत्तुम् अर्हस्य् अशेषतः। त्वद् अन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्य् उपपद्यते।

etan me saṃśayaṃ kṛṣṇa chettum arhasy aśeṣataḥ. tvad anyaḥ saṃśayasyāsya chettā na hy upapadyate.

श्रीभगवान् उवाच। पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस् तस्य विद्यते। न हि कल्याणकृत् कश् चिद् दुर्गतिं तात गच्छति।

śrībhagavān uvāca. pārtha naiveha nāmutra vināśas tasya vidyate. na hi kalyāṇakṛt kaś cid durgatiṃ tāta gacchati.

प्राप्य पुण्यकृतांल् लोकान् उषित्वा शाश्वतीः समाः। शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टो ऽभिजायते।

prāpya puṇyakṛtāṃl lokān uṣitvā śāśvatīḥ samāḥ. śucīnāṃ śrīmatāṃ gehe yogabhraṣṭo 'bhijāyate.

अथ वा योगिनाम् एव कुले भवति धीमताम्। एतद् धि दुर्लभतरं लोके जन्म यद् ईदृशम्।

atha vā yoginām eva kule bhavati dhīmatām. etad dhi durlabhataraṃ loke janma yad īdṛśam.

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्। यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन।

tatra taṃ buddhisaṃyogaṃ labhate paurvadehikam. yatate ca tato bhūyaḥ saṃsiddhau kurunandana.

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्य् अवशो ऽपि सः। जिज्ञासुर् अपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते।

pūrvābhyāsena tenaiva hriyate hy avaśo 'pi saḥ. jijñāsur api yogasya śabdabrahmātivartate.

प्रयत्नाद् यतमानस् तु योगी संशुद्धकिल्बिषः। अनेकजन्मसंसिद्धस् ततो याति परां गतिम्।

prayatnād yatamānas tu yogī saṃśuddhakilbiṣaḥ. anekajanmasaṃsiddhas tato yāti parāṃ gatim.

तपस्विभ्यो ऽधिको योगी ज्ञानिभ्यो ऽपि मतो ऽधिकः। कर्मिभ्यश् चाधिको योगी तस्माद् योगी भवार्जुन।

tapasvibhyo 'dhiko yogī jñānibhyo 'pi mato 'dhikaḥ. karmibhyaś cādhiko yogī tasmād yogī bhavārjuna.

योगिनाम् अपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना। श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः। भगवन्नामसंप्राप्तिमात्रात् सर्वम् अवाप्यते। फलिताः शालयः सम्यग् वृष्टिमात्रे ऽवलोकिते।

yoginām api sarveṣāṃ madgatenāntarātmanā. śraddhāvān bhajate yo māṃ sa me yuktatamo mataḥ. bhagavannāmasaṃprāptimātrāt sarvam avāpyate. phalitāḥ śālayaḥ samyag vṛṣṭimātre 'valokite.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...