महाभारत 6.25 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 25→

[mh-6-25] • 43 श्लोकाः

अर्जुन उवाच। ज्यायसी चेत् कर्मणस् ते मता बुद्धिर् जनार्दन। तत् किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव।

arjuna uvāca. jyāyasī cet karmaṇas te matā buddhir janārdana. tat kiṃ karmaṇi ghore māṃ niyojayasi keśava.

व्यामिश्रेणैव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे। तद् एकं वद निश्चित्य येन श्रेयो ऽहम् आप्नुयाम्।

vyāmiśreṇaiva vākyena buddhiṃ mohayasīva me. tad ekaṃ vada niścitya yena śreyo 'ham āpnuyām.

श्रीभगवान् उवाच। लोके ऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ। ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्।

śrībhagavān uvāca. loke 'smin dvividhā niṣṭhā purā proktā mayānagha. jñānayogena sāṃkhyānāṃ karmayogena yoginām.

न कर्मणाम् अनारम्भान् नैष्कर्म्यं पुरुषो ऽश्नुते। न च संन्यसनाद् एव सिद्धिं समधिगच्छति।

na karmaṇām anārambhān naiṣkarmyaṃ puruṣo 'śnute. na ca saṃnyasanād eva siddhiṃ samadhigacchati.

न हि कश् चित् क्षणम् अपि जातु तिष्ठत्य् अकर्मकृत्। कार्यते ह्य् अवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर् गुणैः।

na hi kaś cit kṣaṇam api jātu tiṣṭhaty akarmakṛt. kāryate hy avaśaḥ karma sarvaḥ prakṛtijair guṇaiḥ.

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्। इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते।

karmendriyāṇi saṃyamya ya āste manasā smaran. indriyārthān vimūḍhātmā mithyācāraḥ sa ucyate.

यस् त्व् इन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभते ऽर्जुन। कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगम् असक्तः स विशिष्यते।

yas tv indriyāṇi manasā niyamyārabhate 'rjuna. karmendriyaiḥ karmayogam asaktaḥ sa viśiṣyate.

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्य् अकर्मणः। शरीरयात्रापि च ते न प्रसिध्येद् अकर्मणः।

niyataṃ kuru karma tvaṃ karma jyāyo hy akarmaṇaḥ. śarīrayātrāpi ca te na prasidhyed akarmaṇaḥ.

यज्ञार्थात् कर्मणो ऽन्यत्र लोको ऽयं कर्मबन्धनः। तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर।

yajñārthāt karmaṇo 'nyatra loko 'yaṃ karmabandhanaḥ. tadarthaṃ karma kaunteya muktasaṅgaḥ samācara.

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः। अनेन प्रसविष्यध्वम् एष वो ऽस्त्व् इष्टकामधुक्।

sahayajñāḥ prajāḥ sṛṣṭvā purovāca prajāpatiḥ. anena prasaviṣyadhvam eṣa vo 'stv iṣṭakāmadhuk.

देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः। परस्परं भावयन्तः श्रेयः परम् अवाप्स्यथ।

devān bhāvayatānena te devā bhāvayantu vaḥ. parasparaṃ bhāvayantaḥ śreyaḥ param avāpsyatha.

इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः। तैर् दत्तान् अप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः।

iṣṭān bhogān hi vo devā dāsyante yajñabhāvitāḥ. tair dattān apradāyaibhyo yo bhuṅkte stena eva saḥ.

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः। भुञ्जते ते त्व् अघं पापा ये पचन्त्य् आत्मकारणात्।

yajñaśiṣṭāśinaḥ santo mucyante sarvakilbiṣaiḥ. bhuñjate te tv aghaṃ pāpā ye pacanty ātmakāraṇāt.

अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्याद् अन्नसंभवः। यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः।

annād bhavanti bhūtāni parjanyād annasaṃbhavaḥ. yajñād bhavati parjanyo yajñaḥ karmasamudbhavaḥ.

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्। तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्।

karma brahmodbhavaṃ viddhi brahmākṣarasamudbhavam. tasmāt sarvagataṃ brahma nityaṃ yajñe pratiṣṭhitam.

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः। अघायुर् इन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति।

evaṃ pravartitaṃ cakraṃ nānuvartayatīha yaḥ. aghāyur indriyārāmo moghaṃ pārtha sa jīvati.

यस् त्व् आत्मरतिर् एव स्याद् आत्मतृप्तश् च मानवः। आत्मन्य् एव च संतुष्टस् तस्य कार्यं न विद्यते।

yas tv ātmaratir eva syād ātmatṛptaś ca mānavaḥ. ātmany eva ca saṃtuṣṭas tasya kāryaṃ na vidyate.

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश् चन। न चास्य सर्वभूतेषु कश् चिद् अर्थव्यपाश्रयः।

naiva tasya kṛtenārtho nākṛteneha kaś cana. na cāsya sarvabhūteṣu kaś cid arthavyapāśrayaḥ.

तस्माद् असक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर। असक्तो ह्य् आचरन् कर्म परम् आप्नोति पूरुषः।

tasmād asaktaḥ satataṃ kāryaṃ karma samācara. asakto hy ācaran karma param āpnoti pūruṣaḥ.

कर्मणैव हि संसिद्धिम् आस्थिता जनकादयः। लोकसंग्रहम् एवापि संपश्यन् कर्तुम् अर्हसि।

karmaṇaiva hi saṃsiddhim āsthitā janakādayaḥ. lokasaṃgraham evāpi saṃpaśyan kartum arhasi.

यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः। स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस् तद् अनुवर्तते।

yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ. sa yat pramāṇaṃ kurute lokas tad anuvartate.

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किं चन। नानवाप्तम् अवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि।

na me pārthāsti kartavyaṃ triṣu lokeṣu kiṃ cana. nānavāptam avāptavyaṃ varta eva ca karmaṇi.

यदि ह्य् अहं न वर्तेयं जातु कर्मण्य् अतन्द्रितः। मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः।

yadi hy ahaṃ na varteyaṃ jātu karmaṇy atandritaḥ. mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ.

उत्सीदेयुर् इमे लोका न कुर्यां कर्म चेद् अहम्। संकरस्य च कर्ता स्याम् उपहन्याम् इमाः प्रजाः।

utsīdeyur ime lokā na kuryāṃ karma ced aham. saṃkarasya ca kartā syām upahanyām imāḥ prajāḥ.

सक्ताः कर्मण्य् अविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत। कुर्याद् विद्वांस् तथासक्तश् चिकीर्षुर् लोकसंग्रहम्।

saktāḥ karmaṇy avidvāṃso yathā kurvanti bhārata. kuryād vidvāṃs tathāsaktaś cikīrṣur lokasaṃgraham.

न बुद्धिभेदं जनयेद् अज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्। जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन्।

na buddhibhedaṃ janayed ajñānāṃ karmasaṅginām. joṣayet sarvakarmāṇi vidvān yuktaḥ samācaran.

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः। अहंकारविमूढात्मा कर्ताहम् इति मन्यते।

prakṛteḥ kriyamāṇāni guṇaiḥ karmāṇi sarvaśaḥ. ahaṃkāravimūḍhātmā kartāham iti manyate.

तत्त्ववित् तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः। गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते।

tattvavit tu mahābāho guṇakarmavibhāgayoḥ. guṇā guṇeṣu vartanta iti matvā na sajjate.

प्रकृतेर् गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु। तान् अकृत्स्नविदो मन्दान् कृत्स्नविन् न विचालयेत्।

prakṛter guṇasaṃmūḍhāḥ sajjante guṇakarmasu. tān akṛtsnavido mandān kṛtsnavin na vicālayet.

मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा। निराशीर् निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः।

mayi sarvāṇi karmāṇi saṃnyasyādhyātmacetasā. nirāśīr nirmamo bhūtvā yudhyasva vigatajvaraḥ.

ये मे मतम् इदं नित्यम् अनुतिष्ठन्ति मानवाः। श्रद्धावन्तो ऽनसूयन्तो मुच्यन्ते ते ऽपि कर्मभिः।

ye me matam idaṃ nityam anutiṣṭhanti mānavāḥ. śraddhāvanto 'nasūyanto mucyante te 'pi karmabhiḥ.

ये त्व् एतद् अभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्। सर्वज्ञानविमूढांस् तान् विद्धि नष्टान् अचेतसः।

ye tv etad abhyasūyanto nānutiṣṭhanti me matam. sarvajñānavimūḍhāṃs tān viddhi naṣṭān acetasaḥ.

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर् ज्ञानवान् अपि। प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति।

sadṛśaṃ ceṣṭate svasyāḥ prakṛter jñānavān api. prakṛtiṃ yānti bhūtāni nigrahaḥ kiṃ kariṣyati.

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ। तयोर् न वशम् आगच्छेत् तौ ह्य् अस्य परिपन्थिनौ।

indriyasyendriyasyārthe rāgadveṣau vyavasthitau. tayor na vaśam āgacchet tau hy asya paripanthinau.

श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्। स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः।

śreyān svadharmo viguṇaḥ paradharmāt svanuṣṭhitāt. svadharme nidhanaṃ śreyaḥ paradharmo bhayāvahaḥ.

अर्जुन उवाच। अथ केन प्रयुक्तो ऽयं पापं चरति पूरुषः। अनिच्छन्न् अपि वार्ष्णेय बलाद् इव नियोजितः।

arjuna uvāca. atha kena prayukto 'yaṃ pāpaṃ carati pūruṣaḥ. anicchann api vārṣṇeya balād iva niyojitaḥ.

श्रीभगवान् उवाच। काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः। महाशनो महापाप्मा विद्ध्य् एनम् इह वैरिणम्। अर्जुन उवाच। भवत्य् एष कथं कृष्ण कथं चैव विवर्धते। श्रीभगवान् उवाच। किम् आत्मकः किम् आचारस् तन् ममाचक्ष्व पृच्छतः। एष सूक्ष्मः परः शत्रुर् देहिनाम् इन्द्रियैः सह। सुखतन्त्र इवासीनो मोहयन् पार्थ तिष्ठति। कामक्रोधमयो घोरः स्तम्भहर्षसमुद्भवः। अहंकारो ऽभिमानात्मा दुस्तरः पापकर्मभिः। हर्षम् अस्य निवर्त्यैष शोकम् अस्य ददाति च। भयं चास्य करोत्य् एष मोहयंस् तु मुहुर् मुहुः। स एष कलुषः क्षुद्रश् छिद्रप्रेक्षी धनंजय। रजःप्रवृत्तो मोहात्मा मनुष्याणाम् उपद्रवः।

śrībhagavān uvāca. kāma eṣa krodha eṣa rajoguṇasamudbhavaḥ. mahāśano mahāpāpmā viddhy enam iha vairiṇam. arjuna uvāca. bhavaty eṣa kathaṃ kṛṣṇa kathaṃ caiva vivardhate. śrībhagavān uvāca. kim ātmakaḥ kim ācāras tan mamācakṣva pṛcchataḥ. eṣa sūkṣmaḥ paraḥ śatrur dehinām indriyaiḥ saha. sukhatantra ivāsīno mohayan pārtha tiṣṭhati. kāmakrodhamayo ghoraḥ stambhaharṣasamudbhavaḥ. ahaṃkāro 'bhimānātmā dustaraḥ pāpakarmabhiḥ. harṣam asya nivartyaiṣa śokam asya dadāti ca. bhayaṃ cāsya karoty eṣa mohayaṃs tu muhur muhuḥ. sa eṣa kaluṣaḥ kṣudraś chidraprekṣī dhanaṃjaya. rajaḥpravṛtto mohātmā manuṣyāṇām upadravaḥ.

धूमेनाव्रियते वह्निर् यथादर्शो मलेन च। यथोल्बेनावृतो गर्भस् तथा तेनेदम् आवृतम्।

dhūmenāvriyate vahnir yathādarśo malena ca. yatholbenāvṛto garbhas tathā tenedam āvṛtam.

आवृतं ज्ञानम् एतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा। कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च।

āvṛtaṃ jñānam etena jñānino nityavairiṇā. kāmarūpeṇa kaunteya duṣpūreṇānalena ca.

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिर् अस्याधिष्ठानम् उच्यते। एतैर् विमोहयत्य् एष ज्ञानम् आवृत्य देहिनम्।

indriyāṇi mano buddhir asyādhiṣṭhānam ucyate. etair vimohayaty eṣa jñānam āvṛtya dehinam.

तस्मात् त्वम् इन्द्रियाण्य् आदौ नियम्य भरतर्षभ। पाप्मानं प्रजहिह्य् एनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्।

tasmāt tvam indriyāṇy ādau niyamya bharatarṣabha. pāpmānaṃ prajahihy enaṃ jñānavijñānanāśanam.

इन्द्रियाणि पराण्य् आहुर् इन्द्रियेभ्यः परं मनः। मनसस् तु परा बुद्धिर् यो बुद्धेः परतस् तु सः।

indriyāṇi parāṇy āhur indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ. manasas tu parā buddhir yo buddheḥ paratas tu saḥ.

एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानम् आत्मना। जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्।

evaṃ buddheḥ paraṃ buddhvā saṃstabhyātmānam ātmanā. jahi śatruṃ mahābāho kāmarūpaṃ durāsadam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...