महाभारत 6.19 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 19→

[mh-6-19] • 44 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। अक्षौहिण्यो दशैकां च व्यूढां दृष्ट्वा युधिष्ठिरः। कथम् अल्पेन सैन्येन प्रत्यव्यूहत पाण्डवः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. akṣauhiṇyo daśaikāṃ ca vyūḍhāṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ. katham alpena sainyena pratyavyūhata pāṇḍavaḥ.

यो वेद मानुषं व्यूहं दैवं गान्धर्वम् आसुरम्। कथं भीष्मं स कौन्तेयः प्रत्यव्यूहत पाण्डवः।

yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram. kathaṃ bhīṣmaṃ sa kaunteyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavaḥ.

संजय उवाच। धार्तराष्ट्राण्य् अनीकानि दृष्ट्वा व्यूढानि पाण्डवः। अभ्यभाषत धर्मात्मा धर्मराजो धनंजयम्।

saṃjaya uvāca. dhārtarāṣṭrāṇy anīkāni dṛṣṭvā vyūḍhāni pāṇḍavaḥ. abhyabhāṣata dharmātmā dharmarājo dhanaṃjayam.

महर्षेर् वचनात् तात वेदयन्ति बृहस्पतेः। संहतान् योधयेद् अल्पान् कामं विस्तारयेद् बहून्।

maharṣer vacanāt tāta vedayanti bṛhaspateḥ. saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn.

सूचीमुखम् अनीकं स्याद् अल्पानां बहुभिः सह। अस्माकं च तथा सैन्यम् अल्पीयः सुतरां परैः।

sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha. asmākaṃ ca tathā sainyam alpīyaḥ sutarāṃ paraiḥ.

एतद् वचनम् आज्ञाय महर्षेर् व्यूह पाण्डव। तच् छ्रुत्वा धर्मराजस्य प्रत्यभाषत फल्गुणः।

etad vacanam ājñāya maharṣer vyūha pāṇḍava. tac chrutvā dharmarājasya pratyabhāṣata phalguṇaḥ.

एष व्यूहामि ते राजन् व्यूहं परमदुर्जयम्। अचलं नाम वज्राख्यं विहितं वज्रपाणिना।

eṣa vyūhāmi te rājan vyūhaṃ paramadurjayam. acalaṃ nāma vajrākhyaṃ vihitaṃ vajrapāṇinā.

यः स वात इवोद्धूतः समरे दुःसहः परैः। स नः पुरो योत्स्यति वै भीमः प्रहरतां वरः। धृष्टद्युम्नो ऽग्रतो यातु रिपुसैन्यानि भीषयन्।

yaḥ sa vāta ivoddhūtaḥ samare duḥsahaḥ paraiḥ. sa naḥ puro yotsyati vai bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ. dhṛṣṭadyumno 'grato yātu ripusainyāni bhīṣayan.

तेजांसि रिपुसैन्यानां मृद्नन् पुरुषसत्तमः। अग्रे ऽग्रणीर् यास्यति नो युद्धोपायविचक्षणः। सेनाप्रणेता योग्यो ऽयं देवानाम् इव पावकिः।

tejāṃsi ripusainyānāṃ mṛdnan puruṣasattamaḥ. agre 'graṇīr yāsyati no yuddhopāyavicakṣaṇaḥ. senāpraṇetā yogyo 'yaṃ devānām iva pāvakiḥ.

यं दृष्ट्वा पार्थिवाः सर्वे दुर्योधनपुरोगमाः। निवर्तिष्यन्ति संभ्रान्ताः सिंहं क्षुद्रमृगा इव।

yaṃ dṛṣṭvā pārthivāḥ sarve duryodhanapurogamāḥ. nivartiṣyanti saṃbhrāntāḥ siṃhaṃ kṣudramṛgā iva.

तं सर्वे संश्रयिष्यामः प्राकारम् अकुतोभयम्। भीमं प्रहरतां श्रेष्ठं वज्रपाणिम् इवामराः।

taṃ sarve saṃśrayiṣyāmaḥ prākāram akutobhayam. bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ vajrapāṇim ivāmarāḥ.

न हि सो ऽस्ति पुमांल् लोके यः संक्रुद्धं वृकोदरम्। द्रष्टुम् अत्युग्रकर्माणं विषहेत नरर्षभम्।

na hi so 'sti pumāṃl loke yaḥ saṃkruddhaṃ vṛkodaram. draṣṭum atyugrakarmāṇaṃ viṣaheta nararṣabham.

भीमसेनो गदां बिभ्रद् वज्रसारमयीं दृढाम्। चरन् वेगेन महता समुद्रम् अपि शोषयेत्।

bhīmaseno gadāṃ bibhrad vajrasāramayīṃ dṛḍhām. caran vegena mahatā samudram api śoṣayet.

केकया धृष्टकेतुश् च चेकितानश् च वीर्यवान्। एत तिष्ठन्ति सामात्याः प्रेक्षकास् ते नरेश्वर। भीमसेनं तदा राजन् दर्शयन् स महाबलम्।

kekayā dhṛṣṭaketuś ca cekitānaś ca vīryavān. eta tiṣṭhanti sāmātyāḥ prekṣakās te nareśvara. bhīmasenaṃ tadā rājan darśayan sa mahābalam.

धृतराष्ट्रस्य दायादा इति बीभत्सुर् अब्रवीत्। ब्रुवाणं तु तथा पार्थं सर्वसैन्यानि मारिष। अपूजयंस् तदा वाग्भिर् अनुकूलाभिर् आहवे।

dhṛtarāṣṭrasya dāyādā iti bībhatsur abravīt. bruvāṇaṃ tu tathā pārthaṃ sarvasainyāni māriṣa. apūjayaṃs tadā vāgbhir anukūlābhir āhave.

एवम् उक्त्वा महाबाहुस् तथा चक्रे धनंजयः। व्यूह्य तानि बलान्य् आशु प्रययौ फल्गुनस् तदा।

evam uktvā mahābāhus tathā cakre dhanaṃjayaḥ. vyūhya tāni balāny āśu prayayau phalgunas tadā.

संप्रयातान् कुरून् दृष्ट्वा पाण्डवानां महाचमूः। गङ्गेव पूर्णा स्तिमिता स्यन्दमाना व्यदृश्यत।

saṃprayātān kurūn dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahācamūḥ. gaṅgeva pūrṇā stimitā syandamānā vyadṛśyata.

भीमसेनो ऽग्रणीस् तेषां धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। नकुलः सहदेवश् च धृष्टकेतुश् च वीर्यवान्।

bhīmaseno 'graṇīs teṣāṃ dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān.

समुद्योज्य ततः पश्चाद् राजाप्य् अक्षौहिणीवृतः। भ्रातृभिः सह पुत्रैश् च सो ऽभ्यरक्षत पृष्ठतः।

samudyojya tataḥ paścād rājāpy akṣauhiṇīvṛtaḥ. bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣata pṛṣṭhataḥ.

चक्ररक्षौ तु भीमस्य माद्रीपुत्रौ महाद्युती। द्रौपदेयाः ससौभद्राः पृष्ठगोपास् तरस्विनः।

cakrarakṣau tu bhīmasya mādrīputrau mahādyutī. draupadeyāḥ sasaubhadrāḥ pṛṣṭhagopās tarasvinaḥ.

धृष्टद्युम्नश् च पाञ्चाल्यस् तेषां गोप्ता महारथः। सहितः पृतनाशूरै रथमुख्यैः प्रभद्रकैः।

dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyas teṣāṃ goptā mahārathaḥ. sahitaḥ pṛtanāśūrai rathamukhyaiḥ prabhadrakaiḥ.

शिखण्डी तु ततः पश्चाद् अर्जुनेनाभिरक्षितः। यत्तो भीष्मविनाशाय प्रययौ भरतर्षभ।

śikhaṇḍī tu tataḥ paścād arjunenābhirakṣitaḥ. yatto bhīṣmavināśāya prayayau bharatarṣabha.

पृष्ठगोपो ऽर्जुनस्यापि युयुधानो महारथः। चक्ररक्षौ तु पाञ्चाल्यौ युधामन्यूत्तमौजसौ।

pṛṣṭhagopo 'rjunasyāpi yuyudhāno mahārathaḥ. cakrarakṣau tu pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau.

राजा तु मध्यमानीके कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। बृहद्भिः कुञ्जरैर् मत्तैश् चलद्भिर् अचलैर् इव।

rājā tu madhyamānīke kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. bṛhadbhiḥ kuñjarair mattaiś caladbhir acalair iva.

अक्षौहिण्या च पाञ्चाल्यो यज्ञसेनो महामनाः। विराटम् अन्वयात् पश्चात् पाण्डवार्थे पराक्रमी।

akṣauhiṇyā ca pāñcālyo yajñaseno mahāmanāḥ. virāṭam anvayāt paścāt pāṇḍavārthe parākramī.

तेषाम् आदित्यचन्द्राभाः कनकोत्तमभूषणाः। नानाचिह्नधरा राजन् रथेष्व् आसन् महाध्वजाः।

teṣām ādityacandrābhāḥ kanakottamabhūṣaṇāḥ. nānācihnadharā rājan ratheṣv āsan mahādhvajāḥ.

समुत्सर्प्य ततः पश्चाद् धृष्टद्युम्नो महारथः। भ्रातृभिः सह पुत्रैश् च सो ऽभ्यरक्षद् युधिष्ठिरम्।

samutsarpya tataḥ paścād dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ. bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣad yudhiṣṭhiram.

त्वदीयानां परेषां च रथेषु विविधान् ध्वजान्। अभिभूयार्जुनस्यैको ध्वजस् तस्थौ महाकपिः। ध्वजाग्रे रुवतो भीमं कपेस् तस्य पुनः पुनः। श्रूयते भीमनिनदो नादयानो दिशो दश। दृष्ट्वा च भीषयाम् आस विरावैर् वानरेश्वरः। भ्रूक्षेपोत्क्षेपविक्षेपैर् लाङ्गूलेन पुनः कपिः। आकाशे दर्शयाम् आस प्रतिशब्दे महास्वनम्।

tvadīyānāṃ pareṣāṃ ca ratheṣu vividhān dhvajān. abhibhūyārjunasyaiko dhvajas tasthau mahākapiḥ. dhvajāgre ruvato bhīmaṃ kapes tasya punaḥ punaḥ. śrūyate bhīmaninado nādayāno diśo daśa. dṛṣṭvā ca bhīṣayām āsa virāvair vānareśvaraḥ. bhrūkṣepotkṣepavikṣepair lāṅgūlena punaḥ kapiḥ. ākāśe darśayām āsa pratiśabde mahāsvanam.

पादातास् त्व् अग्रतो ऽगच्छन्न् असिशक्त्यृष्टिपाणयः। अनेकशतसाहस्रा भीमसेनस्य रक्षिणः।

pādātās tv agrato 'gacchann asiśaktyṛṣṭipāṇayaḥ. anekaśatasāhasrā bhīmasenasya rakṣiṇaḥ.

वारणा दशसाहस्राः प्रभिन्नकरटामुखाः। शूरा हेममयैर् जालैर् दीप्यमाना इवाचलाः। सघण्टा हेमकक्ष्याभिः पताकाभिर् अलंकृताः।

vāraṇā daśasāhasrāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ. śūrā hemamayair jālair dīpyamānā ivācalāḥ. saghaṇṭā hemakakṣyābhiḥ patākābhir alaṃkṛtāḥ.

क्षरन्त इव जीमूता मदार्द्राः पद्मगन्धिनः। राजानम् अन्वयुः पश्चाच् चलन्त इव पर्वताः।

kṣaranta iva jīmūtā madārdrāḥ padmagandhinaḥ. rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ.

भीमसेनो गदां भीमां प्रकर्षन् परिघोपमाम्। प्रचकर्ष महत् सैन्यं दुराधर्षो महामनाः।

bhīmaseno gadāṃ bhīmāṃ prakarṣan parighopamām. pracakarṣa mahat sainyaṃ durādharṣo mahāmanāḥ.

तम् अर्कम् इव दुष्प्रेक्ष्यं तपन्तं रश्मिमालिनम्। न शेकुः सर्वतो योधाः प्रतिवीक्षितुम् अन्तिके।

tam arkam iva duṣprekṣyaṃ tapantaṃ raśmimālinam. na śekuḥ sarvato yodhāḥ prativīkṣitum antike.

वज्रो नामैष तु व्यूहो दुर्भिदः सर्वतोमुखः। चापविद्युद्ध्वजो घोरो गुप्तो गाण्डीवधन्वना।

vajro nāmaiṣa tu vyūho durbhidaḥ sarvatomukhaḥ. cāpavidyuddhvajo ghoro gupto gāṇḍīvadhanvanā.

यं प्रतिव्यूह्य तिष्ठन्ति पाण्डवास् तव वाहिनीम्। अजेयो मानुषे लोके पाण्डवैर् अभिरक्षितः।

yaṃ prativyūhya tiṣṭhanti pāṇḍavās tava vāhinīm. ajeyo mānuṣe loke pāṇḍavair abhirakṣitaḥ.

संध्यां तिष्ठत्सु सैन्येषु सूर्यस्योदयनं प्रति। प्रावात् सपृषतो वायुर् अनभ्रे स्तनयित्नुमान्।

saṃdhyāṃ tiṣṭhatsu sainyeṣu sūryasyodayanaṃ prati. prāvāt sapṛṣato vāyur anabhre stanayitnumān.

विष्वग्वाताश् च वान्त्य् उग्रा नीचैः शर्करकर्षिणः। रजश् चोद्धूयमानं तु तमसाच् छादयज् जगत्।

viṣvagvātāś ca vānty ugrā nīcaiḥ śarkarakarṣiṇaḥ. rajaś coddhūyamānaṃ tu tamasāc chādayaj jagat.

पपात महती चोल्का प्राङ्मुखी भरतर्षभ। उद्यन्तं सूर्यम् आहत्य व्यशीर्यत महास्वना।

papāta mahatī colkā prāṅmukhī bharatarṣabha. udyantaṃ sūryam āhatya vyaśīryata mahāsvanā.

अथ सज्जीयमानेषु सैन्येषु भरतर्षभ। निष्प्रभो ऽभ्युदियात् सूर्यः सघोषो भूश् चचाल ह। व्यशीर्यत सनादा च तदा भरतसत्तम।

atha sajjīyamāneṣu sainyeṣu bharatarṣabha. niṣprabho 'bhyudiyāt sūryaḥ saghoṣo bhūś cacāla ha. vyaśīryata sanādā ca tadā bharatasattama.

निर्घाता बहवो राजन् दिक्षु सर्वासु चाभवन्। प्रादुरासीद् रजस् तीव्रं न प्राज्ञायत किं चन।

nirghātā bahavo rājan dikṣu sarvāsu cābhavan. prādurāsīd rajas tīvraṃ na prājñāyata kiṃ cana.

ध्वजानां धूयमानानां सहसा मातरिश्वना। किङ्किणीजालनद्धानां काञ्चनस्रग्वतां रवैः।

dhvajānāṃ dhūyamānānāṃ sahasā mātariśvanā. kiṅkiṇījālanaddhānāṃ kāñcanasragvatāṃ ravaiḥ.

महतां सपताकानाम् आदित्यसमतेजसाम्। सर्वं झणझणीभूतम् आसीत् तालवनेष्व् इव।

mahatāṃ sapatākānām ādityasamatejasām. sarvaṃ jhaṇajhaṇībhūtam āsīt tālavaneṣv iva.

एवं ते पुरुषव्याघ्राः पाण्डवा युद्धनन्दिनः। व्यवस्थिताः प्रतिव्यूह्य तव पुत्रस्य वाहिनीम्।

evaṃ te puruṣavyāghrāḥ pāṇḍavā yuddhanandinaḥ. vyavasthitāḥ prativyūhya tava putrasya vāhinīm.

स्रंसन्त इव मज्जानो योधानां भरतर्षभ। दृष्ट्वाग्रतो भीमसेनं गदापाणिम् अवस्थितम्।

sraṃsanta iva majjāno yodhānāṃ bharatarṣabha. dṛṣṭvāgrato bhīmasenaṃ gadāpāṇim avasthitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...