महाभारत 6.12 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 12→

[mh-6-12] • 37 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। जम्बूखण्डस् त्वया प्रोक्तो यथावद् इह संजय। विष्कम्भम् अस्य प्रब्रूहि परिमाणं च तत्त्वतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. jambūkhaṇḍas tvayā prokto yathāvad iha saṃjaya. viṣkambham asya prabrūhi parimāṇaṃ ca tattvataḥ.

समुद्रस्य प्रमाणं च सम्यग् अच्छिद्रदर्शन। शाकद्वीपं च मे ब्रूहि कुशद्वीपं च संजय।

samudrasya pramāṇaṃ ca samyag acchidradarśana. śākadvīpaṃ ca me brūhi kuśadvīpaṃ ca saṃjaya.

शाल्मलं चैव तत्त्वेन क्रौञ्चद्वीपं तथैव च। ब्रूहि गावल्गणे सर्वं राहोः सोमार्कयोस् तथा।

śālmalaṃ caiva tattvena krauñcadvīpaṃ tathaiva ca. brūhi gāvalgaṇe sarvaṃ rāhoḥ somārkayos tathā.

संजय उवाच। राजन् सुबहवो द्वीपा यैर् इदं संततं जगत्। सप्त त्व् अहं प्रवक्ष्यामि चन्द्रादित्यौ ग्रहांस् तथा।

saṃjaya uvāca. rājan subahavo dvīpā yair idaṃ saṃtataṃ jagat. sapta tv ahaṃ pravakṣyāmi candrādityau grahāṃs tathā.

अष्टादश सहस्राणि योजनानां विशां पते। षट्शतानि च पूर्णानि विष्कम्भो जम्बुपर्वतः।

aṣṭādaśa sahasrāṇi yojanānāṃ viśāṃ pate. ṣaṭśatāni ca pūrṇāni viṣkambho jambuparvataḥ.

लावणस्य समुद्रस्य विष्कम्भो द्विगुणः स्मृतः। नानाजनपदाकीर्णो मणिविद्रुमचित्रितः।

lāvaṇasya samudrasya viṣkambho dviguṇaḥ smṛtaḥ. nānājanapadākīrṇo maṇividrumacitritaḥ.

नैकधातुविचित्रैश् च पर्वतैर् उपशोभितः। सिद्धचारणसंकीर्णः सागरः परिमण्डलः।

naikadhātuvicitraiś ca parvatair upaśobhitaḥ. siddhacāraṇasaṃkīrṇaḥ sāgaraḥ parimaṇḍalaḥ.

शाकद्वीपं च वक्ष्यामि यथावद् इह पार्थिव। शृणु मे त्वं यथान्यायं ब्रुवतः कुरुनन्दन।

śākadvīpaṃ ca vakṣyāmi yathāvad iha pārthiva. śṛṇu me tvaṃ yathānyāyaṃ bruvataḥ kurunandana.

जम्बूद्वीपप्रमाणेन द्विगुणः स नराधिप। विष्कम्भेण महाराज सागरो ऽपि विभागशः। शल्मलिश् च कुश[ः] क्रौञ्चो द्विगुणो ह्य् उत्तरोत्तरम्। यथासंख्यं परिवृत्तः सुरासर्पिःपयोधिभिः। क्षीरोदो भरतश्रेष्ठ येन संपरिवारितः।

jambūdvīpapramāṇena dviguṇaḥ sa narādhipa. viṣkambheṇa mahārāja sāgaro 'pi vibhāgaśaḥ. śalmaliś ca kuśa[ḥ] krauñco dviguṇo hy uttarottaram. yathāsaṃkhyaṃ parivṛttaḥ surāsarpiḥpayodhibhiḥ. kṣīrodo bharataśreṣṭha yena saṃparivāritaḥ.

तत्र पुण्या जनपदा न तत्र म्रियते जनः। कुत एव हि दुर्भिक्षं क्षमातेजोयुता हि ते।

tatra puṇyā janapadā na tatra mriyate janaḥ. kuta eva hi durbhikṣaṃ kṣamātejoyutā hi te.

शाकद्वीपस्य संक्षेपो यथावद् भरतर्षभ। उक्त एष महाराज किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि।

śākadvīpasya saṃkṣepo yathāvad bharatarṣabha. ukta eṣa mahārāja kim anyac chrotum icchasi.

धृतराष्ट्र उवाच। शाकद्वीपस्य संक्षेपो यथावद् इह संजय। उक्तस् त्वया महाभाग विस्तरं ब्रूहि तत्त्वतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. śākadvīpasya saṃkṣepo yathāvad iha saṃjaya. uktas tvayā mahābhāga vistaraṃ brūhi tattvataḥ.

संजय उवाच। तथैव पर्वता राजन् सप्तात्र मणिभूषिताः। रत्नाकरास् तथा नद्यस् तेषां नामानि मे शृणु। अतीवगुणवत् सर्वं तत्र पुण्यं जनाधिप।

saṃjaya uvāca. tathaiva parvatā rājan saptātra maṇibhūṣitāḥ. ratnākarās tathā nadyas teṣāṃ nāmāni me śṛṇu. atīvaguṇavat sarvaṃ tatra puṇyaṃ janādhipa.

देवर्षिगन्धर्वयुतः परमो मेरुर् उच्यते। प्रागायतो महाराज मलयो नाम पर्वतः। यतो मेघाः प्रवर्तन्ते प्रभवन्ति च सर्वशः।

devarṣigandharvayutaḥ paramo merur ucyate. prāgāyato mahārāja malayo nāma parvataḥ. yato meghāḥ pravartante prabhavanti ca sarvaśaḥ.

ततः परेण कौरव्य जलधारो महागिरिः। यत्र नित्यम् उपादत्ते वासवः परमं जलम्। यतो वर्षं प्रभवति वर्षाकाले जनेश्वर।

tataḥ pareṇa kauravya jaladhāro mahāgiriḥ. yatra nityam upādatte vāsavaḥ paramaṃ jalam. yato varṣaṃ prabhavati varṣākāle janeśvara.

उच्चैर् गिरी रैवतको यत्र नित्यं प्रतिष्ठितः। रेवती दिवि नक्षत्रं पितामहकृतो विधिः।

uccair girī raivatako yatra nityaṃ pratiṣṭhitaḥ. revatī divi nakṣatraṃ pitāmahakṛto vidhiḥ.

उत्तरेण तु राजेन्द्र श्यामो नाम महागिरिः। नवमेघप्रभः प्रांशुः श्रीमान् उज्ज्वलविग्रहः। यतः श्यामत्वम् आपन्नाः प्रजा जनपदेश्वर।

uttareṇa tu rājendra śyāmo nāma mahāgiriḥ. navameghaprabhaḥ prāṃśuḥ śrīmān ujjvalavigrahaḥ. yataḥ śyāmatvam āpannāḥ prajā janapadeśvara.

धृतराष्ट्र उवाच। सुमहान् संशयो मे ऽद्य प्रोक्तं संजय यत् त्वया। प्रजाः कथं सूतपुत्र संप्राप्ताः श्यामताम् इह।

dhṛtarāṣṭra uvāca. sumahān saṃśayo me 'dya proktaṃ saṃjaya yat tvayā. prajāḥ kathaṃ sūtaputra saṃprāptāḥ śyāmatām iha.

संजय उवाच। सर्वेष्व् एव महाप्राज्ञ द्वीपेषु कुरुनन्दन। गौरः कृष्णश् च वर्णौ द्वौ तयोर् वर्णान्तरं नृप।

saṃjaya uvāca. sarveṣv eva mahāprājña dvīpeṣu kurunandana. gauraḥ kṛṣṇaś ca varṇau dvau tayor varṇāntaraṃ nṛpa.

श्यामो यस्मात् प्रवृत्तो वै तत् ते वक्ष्यामि भारत। आस्ते ऽत्र भगवान् कृष्णस् तत् कान्त्या श्यामतां गतः।

śyāmo yasmāt pravṛtto vai tat te vakṣyāmi bhārata. āste 'tra bhagavān kṛṣṇas tat kāntyā śyāmatāṃ gataḥ.

ततः परं कौरवेन्द्र दुर्गशैलो महोदयः। केसरी केसरयुतो यतो वातः प्रवायति।

tataḥ paraṃ kauravendra durgaśailo mahodayaḥ. kesarī kesarayuto yato vātaḥ pravāyati.

तेषां योजनविष्कम्भो द्विगुणः प्रविभागशः। वर्षाणि तेषु कौरव्य संप्रोक्तानि मनीषिभिः।

teṣāṃ yojanaviṣkambho dviguṇaḥ pravibhāgaśaḥ. varṣāṇi teṣu kauravya saṃproktāni manīṣibhiḥ.

महामेरुर् महाकाशो जलदः कुमुदोत्तरः। जलधारात् परो राजन् सुकुमार इति स्मृतः।

mahāmerur mahākāśo jaladaḥ kumudottaraḥ. jaladhārāt paro rājan sukumāra iti smṛtaḥ.

रैवतस्य तु कौमारः श्यामस्य तु मणीचकः। केसरस्याथ मोदाकी परेण तु महापुमान्।

raivatasya tu kaumāraḥ śyāmasya tu maṇīcakaḥ. kesarasyātha modākī pareṇa tu mahāpumān.

परिवार्य तु कौरव्य दैर्घ्यं ह्रस्वत्वम् एव च। जम्बूद्वीपेन विख्यातस् तस्य मध्ये महाद्रुमः।

parivārya tu kauravya dairghyaṃ hrasvatvam eva ca. jambūdvīpena vikhyātas tasya madhye mahādrumaḥ.

शाको नाम महाराज तस्य द्वीपस्य मध्यगः। तत्र पुण्या जनपदाः पूज्यते तत्र शंकरः।

śāko nāma mahārāja tasya dvīpasya madhyagaḥ. tatra puṇyā janapadāḥ pūjyate tatra śaṃkaraḥ.

तत्र गच्छन्ति सिद्धाश् च चारणा दैवतानि च। धार्मिकाश् च प्रजा राजंश् चत्वारो ऽतीव भारत।

tatra gacchanti siddhāś ca cāraṇā daivatāni ca. dhārmikāś ca prajā rājaṃś catvāro 'tīva bhārata.

वर्णाः स्वकर्मनिरता न च स्तेनो ऽत्र दृश्यते। दीर्घायुषो महाराज जरामृत्युविवर्जिताः।

varṇāḥ svakarmaniratā na ca steno 'tra dṛśyate. dīrghāyuṣo mahārāja jarāmṛtyuvivarjitāḥ.

प्रजास् तत्र विवर्धन्ते वर्षास्व् इव समुद्रगाः। नद्यः पुण्यजलास् तत्र गङ्गा च बहुधागतिः।

prajās tatra vivardhante varṣāsv iva samudragāḥ. nadyaḥ puṇyajalās tatra gaṅgā ca bahudhāgatiḥ.

सुकुमारी कुमारी च सीता कावेरका तथा। महानदी च कौरव्य तथा मणिजला नदी। इक्षुवर्धनिका चैव तथा भरतसत्तम।

sukumārī kumārī ca sītā kāverakā tathā. mahānadī ca kauravya tathā maṇijalā nadī. ikṣuvardhanikā caiva tathā bharatasattama.

ततः प्रवृत्ताः पुण्योदा नद्यः कुरुकुलोद्वह। सहस्राणां शतान्य् एव यतो वर्षति वासवः।

tataḥ pravṛttāḥ puṇyodā nadyaḥ kurukulodvaha. sahasrāṇāṃ śatāny eva yato varṣati vāsavaḥ.

न तासां नामधेयानि परिमाणं तथैव च। शक्यते परिसंख्यातुं पुण्यास् ता हि सरिद्वराः।

na tāsāṃ nāmadheyāni parimāṇaṃ tathaiva ca. śakyate parisaṃkhyātuṃ puṇyās tā hi saridvarāḥ.

तत्र पुण्या जनपदाश् चत्वारो लोकसंमताः। मगाश् च मशकाश् चैव मानसा मन्दगास् तथा।

tatra puṇyā janapadāś catvāro lokasaṃmatāḥ. magāś ca maśakāś caiva mānasā mandagās tathā.

मगा ब्राह्मणभूयिष्ठाः स्वकर्मनिरता नृप। मशकेषु तु राजन्या धार्मिकाः सर्वकामदाः।

magā brāhmaṇabhūyiṣṭhāḥ svakarmaniratā nṛpa. maśakeṣu tu rājanyā dhārmikāḥ sarvakāmadāḥ.

मानसेषु महाराज वैश्याः कर्मोपजीविनः। सर्वकामसमायुक्ताः शूरा धर्मार्थनिश्चिताः। शूद्रास् तु मन्दगे नित्यं पुरुषा धर्मशीलिनः।

mānaseṣu mahārāja vaiśyāḥ karmopajīvinaḥ. sarvakāmasamāyuktāḥ śūrā dharmārthaniścitāḥ. śūdrās tu mandage nityaṃ puruṣā dharmaśīlinaḥ.

न तत्र राजा राजेन्द्र न दण्डो न च दण्डिकाः। स्वधर्मेणैव धर्मं च ते रक्षन्ति परस्परम्।

na tatra rājā rājendra na daṇḍo na ca daṇḍikāḥ. svadharmeṇaiva dharmaṃ ca te rakṣanti parasparam.

एतावद् एव शक्यं तु तस्मिन् द्वीपे प्रभाषितुम्। एतावद् एव श्रोतव्यं शाकद्वीपे महौजसि।

etāvad eva śakyaṃ tu tasmin dvīpe prabhāṣitum. etāvad eva śrotavyaṃ śākadvīpe mahaujasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...