महाभारत 6.13 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 13→

[mh-6-13] • 50 श्लोकाः

संजय उवाच। उत्तरेषु तु कौरव्य द्वीपेषु श्रूयते कथा। यथाश्रुतं महाराज ब्रुवतस् तन् निबोध मे। दुग्धोदकसमुद्रो ऽन्यः पुनर् इक्षुरसोदकः।

saṃjaya uvāca. uttareṣu tu kauravya dvīpeṣu śrūyate kathā. yathāśrutaṃ mahārāja bruvatas tan nibodha me. dugdhodakasamudro 'nyaḥ punar ikṣurasodakaḥ.

घृततोयः समुद्रो ऽत्र दधिमण्डोदको ऽपरः। सुरोदः सागरश् चैव तथान्यो घर्मसागरः। इक्षूदश् च सुरोदश् च सर्पिःक्षीरोदधिस् तदा। दधिमण्डोदधिश् चान्यः शुद्धोदधिर् अथो महान्।

ghṛtatoyaḥ samudro 'tra dadhimaṇḍodako 'paraḥ. surodaḥ sāgaraś caiva tathānyo gharmasāgaraḥ. ikṣūdaś ca surodaś ca sarpiḥkṣīrodadhis tadā. dadhimaṇḍodadhiś cānyaḥ śuddhodadhir atho mahān.

परस्परेण द्विगुणाः सर्वे द्वीपा नराधिप। सर्वतश् च महाराज पर्वतैः परिवारिताः।

paraspareṇa dviguṇāḥ sarve dvīpā narādhipa. sarvataś ca mahārāja parvataiḥ parivāritāḥ.

गौरस् तु मध्यमे द्वीपे गिरिर् मानःशिलो महान्। पर्वतः पश्चिमः कृष्णो नारायणनिभो नृप।

gauras tu madhyame dvīpe girir mānaḥśilo mahān. parvataḥ paścimaḥ kṛṣṇo nārāyaṇanibho nṛpa.

तत्र रत्नानि दिव्यानि स्वयं रक्षति केशवः। प्रजापतिम् उपासीनः प्रजानां विदधे सुखम्।

tatra ratnāni divyāni svayaṃ rakṣati keśavaḥ. prajāpatim upāsīnaḥ prajānāṃ vidadhe sukham.

कुशद्वीपे कुशस्तम्बो मध्ये जनपदस्य ह। संपूज्यते हि प्लक्षश् च स्वदी[?द्वी]पख्यातिकृद् यथा। संपूज्यते शल्मलिश् च द्वीपे शाल्मलिके नृप।

kuśadvīpe kuśastambo madhye janapadasya ha. saṃpūjyate hi plakṣaś ca svadī[?dvī]pakhyātikṛd yathā. saṃpūjyate śalmaliś ca dvīpe śālmalike nṛpa.

क्रौञ्चद्वीपे महाक्रौञ्चो गिरी रत्नचयाकरः। संपूज्यते महाराज चातुर्वर्ण्येन नित्यदा।

krauñcadvīpe mahākrauñco girī ratnacayākaraḥ. saṃpūjyate mahārāja cāturvarṇyena nityadā.

गोमन्दः पर्वतो राजन् सुमहान् सर्वधातुमान्। यत्र नित्यं निवसति श्रीमान् कमललोचनः। मोक्षिभिः संस्तुतो नित्यं प्रभुर् नारायणो हरिः।

gomandaḥ parvato rājan sumahān sarvadhātumān. yatra nityaṃ nivasati śrīmān kamalalocanaḥ. mokṣibhiḥ saṃstuto nityaṃ prabhur nārāyaṇo hariḥ.

कुशद्वीपे तु राजेन्द्र पर्वतो विद्रुमैश् चितः। सुधामा नाम दुर्धर्षो द्वितीयो हेमपर्वतः।

kuśadvīpe tu rājendra parvato vidrumaiś citaḥ. sudhāmā nāma durdharṣo dvitīyo hemaparvataḥ.

द्युतिमान् नाम कौरव्य तृतीयः कुमुदो गिरिः। चतुर्थः पुष्पवान् नाम पञ्चमस् तु कुशेशयः।

dyutimān nāma kauravya tṛtīyaḥ kumudo giriḥ. caturthaḥ puṣpavān nāma pañcamas tu kuśeśayaḥ.

षष्ठो हरिगिरिर् नाम षड् एते पर्वतोत्तमाः। तेषाम् अन्तरविष्कम्भो द्विगुणः प्रविभागशः।

ṣaṣṭho harigirir nāma ṣaḍ ete parvatottamāḥ. teṣām antaraviṣkambho dviguṇaḥ pravibhāgaśaḥ.

औद्भिदं प्रथमं वर्षं द्वितीयं वेणुमण्डलम्। तृतीयं वै रथाकारं चतुर्थं पालनं स्मृतम्।

audbhidaṃ prathamaṃ varṣaṃ dvitīyaṃ veṇumaṇḍalam. tṛtīyaṃ vai rathākāraṃ caturthaṃ pālanaṃ smṛtam.

धृतिमत् पञ्चमं वर्षं षष्ठं वर्षं प्रभाकरम्। सप्तमं कापिलं वर्षं सप्तैते वर्षपुञ्जकाः।

dhṛtimat pañcamaṃ varṣaṃ ṣaṣṭhaṃ varṣaṃ prabhākaram. saptamaṃ kāpilaṃ varṣaṃ saptaite varṣapuñjakāḥ.

एतेषु देवगन्धर्वाः प्रजाश् च जगतीश्वर। विहरन्ति रमन्ते च न तेषु म्रियते जनः।

eteṣu devagandharvāḥ prajāś ca jagatīśvara. viharanti ramante ca na teṣu mriyate janaḥ.

न तेषु दस्यवः सन्ति म्लेच्छजात्यो ऽपि वा नृप। गौरप्रायो जनः सर्वः सुकुमारश् च पार्थिव।

na teṣu dasyavaḥ santi mlecchajātyo 'pi vā nṛpa. gauraprāyo janaḥ sarvaḥ sukumāraś ca pārthiva.

अवशिष्टेषु वर्षेषु वक्ष्यामि मनुजेश्वर। यथाश्रुतं महाराज तद् अव्यग्रमनाः शृणु।

avaśiṣṭeṣu varṣeṣu vakṣyāmi manujeśvara. yathāśrutaṃ mahārāja tad avyagramanāḥ śṛṇu.

क्रौञ्चद्वीपे महाराज क्रौञ्चो नाम महागिरिः। क्रौञ्चात् परो वामनको वामनाद् अन्धकारकः।

krauñcadvīpe mahārāja krauñco nāma mahāgiriḥ. krauñcāt paro vāmanako vāmanād andhakārakaḥ.

अन्धकारात् परो राजन् मैनाकः पर्वतोत्तमः। मैनाकात् परतो राजन् गोविन्दो गिरिर् उत्तमः।

andhakārāt paro rājan mainākaḥ parvatottamaḥ. mainākāt parato rājan govindo girir uttamaḥ.

गोविन्दात् तु परो राजन् निबिडो नाम पर्वतः। परस् तु द्विगुणस् तेषां विष्कम्भो वंशवर्धन।

govindāt tu paro rājan nibiḍo nāma parvataḥ. paras tu dviguṇas teṣāṃ viṣkambho vaṃśavardhana.

देशांस् तत्र प्रवक्ष्यामि तन् मे निगदतः शृणु। क्रौञ्चस्य कुशलो देशो वामनस्य मनोनुगः।

deśāṃs tatra pravakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu. krauñcasya kuśalo deśo vāmanasya manonugaḥ.

मनोनुगात् परश् चोष्णो देशः कुरुकुलोद्वह। उष्णात् परः प्रावरकः प्रावराद् अन्धकारकः।

manonugāt paraś coṣṇo deśaḥ kurukulodvaha. uṣṇāt paraḥ prāvarakaḥ prāvarād andhakārakaḥ.

अन्धकारकदेशात् तु मुनिदेशः परः स्मृतः। मुनिदेशात् परश् चैव प्रोच्यते दुन्दुभिस्वनः।

andhakārakadeśāt tu munideśaḥ paraḥ smṛtaḥ. munideśāt paraś caiva procyate dundubhisvanaḥ.

सिद्धचारणसंकीर्णो गौरप्रायो जनाधिप। एते देशा महाराज देवगन्धर्वसेविताः।

siddhacāraṇasaṃkīrṇo gauraprāyo janādhipa. ete deśā mahārāja devagandharvasevitāḥ.

पुष्करे पुष्करो नाम पर्वतो मणिरत्नमान्। तत्र नित्यं निवसति स्वयं देवः प्रजापतिः।

puṣkare puṣkaro nāma parvato maṇiratnamān. tatra nityaṃ nivasati svayaṃ devaḥ prajāpatiḥ.

तं पर्युपासते नित्यं देवाः सर्वे महर्षिभिः। वाग्भिर् मनोनुकूलाभिः पूजयन्तो जनाधिप।

taṃ paryupāsate nityaṃ devāḥ sarve maharṣibhiḥ. vāgbhir manonukūlābhiḥ pūjayanto janādhipa.

जम्बूद्वीपात् प्रवर्तन्ते रत्नानि विविधान्य् उत। द्वीपेषु तेषु सर्वेषु प्रजानां कुरुनन्दन।

jambūdvīpāt pravartante ratnāni vividhāny uta. dvīpeṣu teṣu sarveṣu prajānāṃ kurunandana.

विप्राणां ब्रह्मचर्येण सत्येन च दमेन च। आरोग्यायुःप्रमाणाभ्यां द्विगुणं द्विगुणं ततः।

viprāṇāṃ brahmacaryeṇa satyena ca damena ca. ārogyāyuḥpramāṇābhyāṃ dviguṇaṃ dviguṇaṃ tataḥ.

एको जनपदो राजन् द्वीपेष्व् एतेषु भारत। उक्ता जनपदा येषु धर्मश् चैकः प्रदृश्यते।

eko janapado rājan dvīpeṣv eteṣu bhārata. uktā janapadā yeṣu dharmaś caikaḥ pradṛśyate.

ईश्वरो दण्डम् उद्यम्य स्वयम् एव प्रजापतिः। द्वीपान् एतान् महाराज रक्षंस् तिष्ठति नित्यदा।

īśvaro daṇḍam udyamya svayam eva prajāpatiḥ. dvīpān etān mahārāja rakṣaṃs tiṣṭhati nityadā.

स राजा स शिवो राजन् स पिता स पितामहः। गोपायति नरश्रेष्ठ प्रजाः सजडपण्डिताः।

sa rājā sa śivo rājan sa pitā sa pitāmahaḥ. gopāyati naraśreṣṭha prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ.

भोजनं चात्र कौरव्य प्रजाः स्वयम् उपस्थितम्। सिद्धम् एव महाराज भुञ्जते तत्र नित्यदा।

bhojanaṃ cātra kauravya prajāḥ svayam upasthitam. siddham eva mahārāja bhuñjate tatra nityadā.

ततः परं समा नाम दृश्यते लोकसंस्थितिः। चतुरश्रा महाराज त्रयस् त्रिंशत् तु मण्डलम्।

tataḥ paraṃ samā nāma dṛśyate lokasaṃsthitiḥ. caturaśrā mahārāja trayas triṃśat tu maṇḍalam.

तत्र तिष्ठन्ति कौरव्य चत्वारो लोकसंमताः। दिग्गजा भरतश्रेष्ठ वामनैरावतादयः। सुप्रतीकस् तथा राजन् प्रभिन्नकरटामुखः।

tatra tiṣṭhanti kauravya catvāro lokasaṃmatāḥ. diggajā bharataśreṣṭha vāmanairāvatādayaḥ. supratīkas tathā rājan prabhinnakaraṭāmukhaḥ.

तस्याहं परिमाणं तु न संख्यातुम् इहोत्सहे। असंख्यातः स नित्यं हि तिर्यग् ऊर्ध्वम् अधस् तथा।

tasyāhaṃ parimāṇaṃ tu na saṃkhyātum ihotsahe. asaṃkhyātaḥ sa nityaṃ hi tiryag ūrdhvam adhas tathā.

तत्र वै वायवो वान्ति दिग्भ्यः सर्वाभ्य एव च। असंबाधा महाराज तान् निगृह्णन्ति ते गजाः।

tatra vai vāyavo vānti digbhyaḥ sarvābhya eva ca. asaṃbādhā mahārāja tān nigṛhṇanti te gajāḥ.

पुष्करैः पद्मसंकाशैर् वर्ष्मवद्भिर् महाप्रभैः। ते शनैः पुनर् एवाशु वायून् मुञ्चन्ति नित्यशः।

puṣkaraiḥ padmasaṃkāśair varṣmavadbhir mahāprabhaiḥ. te śanaiḥ punar evāśu vāyūn muñcanti nityaśaḥ.

श्वसद्भिर् मुच्यमानास् तु दिग्गजैर् इह मारुताः। आगच्छन्ति महाराज ततस् तिष्ठन्ति वै प्रजाः।

śvasadbhir mucyamānās tu diggajair iha mārutāḥ. āgacchanti mahārāja tatas tiṣṭhanti vai prajāḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। परो वै विस्तरो ऽत्यर्थं त्वया संजय कीर्तितः। दर्शितं द्वीपसंस्थानम् उत्तरं ब्रूहि संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. paro vai vistaro 'tyarthaṃ tvayā saṃjaya kīrtitaḥ. darśitaṃ dvīpasaṃsthānam uttaraṃ brūhi saṃjaya.

संजय उवाच। उक्ता द्वीपा महाराज ग्रहान् मे शृणु तत्त्वतः। स्वर्भानुः कौरवश्रेष्ठ यावद् एष प्रभावतः।

saṃjaya uvāca. uktā dvīpā mahārāja grahān me śṛṇu tattvataḥ. svarbhānuḥ kauravaśreṣṭha yāvad eṣa prabhāvataḥ.

परिमण्डलो महाराज स्वर्भानुः श्रूयते ग्रहः। योजनानां सहस्राणि विष्कम्भो द्वादशास्य वै।

parimaṇḍalo mahārāja svarbhānuḥ śrūyate grahaḥ. yojanānāṃ sahasrāṇi viṣkambho dvādaśāsya vai.

परिणाहेन षट्त्रिंशद् विपुलत्वेन चानघ। षष्टिम् आहुः शतान्य् अस्य बुधाः पौराणिकास् तथा।

pariṇāhena ṣaṭtriṃśad vipulatvena cānagha. ṣaṣṭim āhuḥ śatāny asya budhāḥ paurāṇikās tathā.

चन्द्रमास् तु सहस्राणि राजन्न् एकादश स्मृतः। विष्कम्भेण कुरुश्रेष्ठ त्रयस्त्रिंशत् तु मण्डलम्। एकोनषष्टिर् वैपुल्याच् छीतरश्मेर् महात्मनः।

candramās tu sahasrāṇi rājann ekādaśa smṛtaḥ. viṣkambheṇa kuruśreṣṭha trayastriṃśat tu maṇḍalam. ekonaṣaṣṭir vaipulyāc chītaraśmer mahātmanaḥ.

सूर्यस् त्व् अष्टौ सहस्राणि द्वे चान्ये कुरुनन्दन। विष्कम्भेण ततो राजन् मण्डलं त्रिंशतं समम्।

sūryas tv aṣṭau sahasrāṇi dve cānye kurunandana. viṣkambheṇa tato rājan maṇḍalaṃ triṃśataṃ samam.

अष्टपञ्चाशतं राजन् विपुलत्वेन चानघ। श्रूयते परमोदारः पतंगो ऽसौ विभावसुः। एतत् प्रमाणम् अर्कस्य निर्दिष्टम् इह भारत।

aṣṭapañcāśataṃ rājan vipulatvena cānagha. śrūyate paramodāraḥ pataṃgo 'sau vibhāvasuḥ. etat pramāṇam arkasya nirdiṣṭam iha bhārata.

स राहुश् छादयत्य् एतौ यथाकालं महत्तया। चन्द्रादित्यौ महाराज संक्षेपो ऽयम् उदाहृतः।

sa rāhuś chādayaty etau yathākālaṃ mahattayā. candrādityau mahārāja saṃkṣepo 'yam udāhṛtaḥ.

इत्य् एतत् ते महाराज पृच्छतः शास्त्रचक्षुषा। सर्वम् उक्तं यथातत्त्वं तस्माच् छमम् अवाप्नुहि।

ity etat te mahārāja pṛcchataḥ śāstracakṣuṣā. sarvam uktaṃ yathātattvaṃ tasmāc chamam avāpnuhi.

यथादृष्टं मया प्रोक्तं सनिर्याणम् इदं जगत्। तस्माद् आश्वस कौरव्य पुत्रं दुर्योधनं प्रति।

yathādṛṣṭaṃ mayā proktaṃ saniryāṇam idaṃ jagat. tasmād āśvasa kauravya putraṃ duryodhanaṃ prati.

श्रुत्वेदं भरतश्रेष्ठ भूमिपर्व मनोनुगम्। श्रीमान् भवति राजन्यः सिद्धार्थः साधुसंमतः। आयुर् बलं च वीर्यं च तस्य तेजश् च वर्धते।

śrutvedaṃ bharataśreṣṭha bhūmiparva manonugam. śrīmān bhavati rājanyaḥ siddhārthaḥ sādhusaṃmataḥ. āyur balaṃ ca vīryaṃ ca tasya tejaś ca vardhate.

यः शृणोति महीपाल पर्वणीदं यतव्रतः। प्रीयन्ते पितरस् तस्य तथैव च पितामहाः।

yaḥ śṛṇoti mahīpāla parvaṇīdaṃ yatavrataḥ. prīyante pitaras tasya tathaiva ca pitāmahāḥ.

इदं तु भारतं वर्षं यत्र वर्तामहे वयम्। पूर्वं प्रवर्तते पुण्यं तत् सर्वं श्रुतवान् असि।

idaṃ tu bhārataṃ varṣaṃ yatra vartāmahe vayam. pūrvaṃ pravartate puṇyaṃ tat sarvaṃ śrutavān asi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents