महाभारत 6.114 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 114→

[mh-6-114] • 112 श्लोकाः

संजय उवाच। एवं ते पण्डवाः सर्वे पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्। विव्यधुः समरे भीष्मं परिवार्य समन्ततः।

saṃjaya uvāca. evaṃ te paṇḍavāḥ sarve puraskṛtya śikhaṇḍinam. vivyadhuḥ samare bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ.

शतघ्नीभिः सुघोराभिः पट्टिशैः सपरश्वधैः। मुद्गरैर् मुसलैः प्रासैः क्षेपणीभिश् च सर्वशः।

śataghnībhiḥ sughorābhiḥ paṭṭiśaiḥ saparaśvadhaiḥ. mudgarair musalaiḥ prāsaiḥ kṣepaṇībhiś ca sarvaśaḥ.

शरैः कनकपुङ्खैश् च शक्तितोमरकम्पनैः। नाराचैर् वत्सदन्तैश् च भुशुण्डीभिश् च भारत। अताडयन् रणे भीष्मं सहिताः सर्वसृञ्जयाः।

śaraiḥ kanakapuṅkhaiś ca śaktitomarakampanaiḥ. nārācair vatsadantaiś ca bhuśuṇḍībhiś ca bhārata. atāḍayan raṇe bhīṣmaṃ sahitāḥ sarvasṛñjayāḥ.

स विशीर्णतनुत्राणः पीडितो बहुभिस् तदा। विव्यथे नैव गाङ्गेयो भिद्यमानेषु मर्मसु।

sa viśīrṇatanutrāṇaḥ pīḍito bahubhis tadā. vivyathe naiva gāṅgeyo bhidyamāneṣu marmasu.

स दीप्तशरचापार्चिर् अस्त्रप्रसृतमारुतः। नेमिनिर्ह्रादसंनादो महास्त्रोदयपावकः।

sa dīptaśaracāpārcir astraprasṛtamārutaḥ. neminirhrādasaṃnādo mahāstrodayapāvakaḥ.

चित्रचापमहाज्वालो वीरक्षयमहेन्धनः। युगान्ताग्निसमो भीष्मः परेषां समपद्यत।

citracāpamahājvālo vīrakṣayamahendhanaḥ. yugāntāgnisamo bhīṣmaḥ pareṣāṃ samapadyata.

निपत्य रथसंघानाम् अन्तरेण विनिःसृतः। दृश्यते स्म नरेन्द्राणां पुनर् मध्यगतश् चरन्।

nipatya rathasaṃghānām antareṇa viniḥsṛtaḥ. dṛśyate sma narendrāṇāṃ punar madhyagataś caran.

ततः पाञ्चालराजं च धृष्टकेतुम् अतीत्य च। पाण्डवानीकिनीमध्यम् आससाद स वेगितः।

tataḥ pāñcālarājaṃ ca dhṛṣṭaketum atītya ca. pāṇḍavānīkinīmadhyam āsasāda sa vegitaḥ.

ततः सात्यकिभीमौ च पाण्डवं च धनंजयम्। द्रुपदं च विराटं च धृष्टद्युम्नं च पार्षतम्।

tataḥ sātyakibhīmau ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam. drupadaṃ ca virāṭaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam.

भीमघोषैर् महावेगैर् वैरिवारणभेदिभिः। षड् एतान् षड्भिर् आनर्छद् भास्करप्रतिमैः शरैः।

bhīmaghoṣair mahāvegair vairivāraṇabhedibhiḥ. ṣaḍ etān ṣaḍbhir ānarchad bhāskarapratimaiḥ śaraiḥ.

तस्य ते निशितान् बाणान् संनिवार्य महारथाः। दशभिर् दशभिर् भीष्मम् अर्दयाम् आसुर् ओजसा।

tasya te niśitān bāṇān saṃnivārya mahārathāḥ. daśabhir daśabhir bhīṣmam ardayām āsur ojasā.

शिखण्डी तु रणे बाणान् यान् मुमोच महाव्रते। ते भीष्मं विविशुस् तूर्णं स्वर्णपुङ्खाः शिलाशिताः।

śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahāvrate. te bhīṣmaṃ viviśus tūrṇaṃ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ.

ततः किरीटी संरब्धो भीष्मम् एवाभ्यवर्तत। शिखण्डिनं पुरस्कृत्य धनुश् चास्य समाच्छिनत्।

tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata. śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat.

भीष्मस्य धनुषश् छेदं नामृष्यन्त महारथाः। द्रोणश् च कृतवर्मा च सैन्धवश् च जयद्रथः।

bhīṣmasya dhanuṣaś chedaṃ nāmṛṣyanta mahārathāḥ. droṇaś ca kṛtavarmā ca saindhavaś ca jayadrathaḥ.

भूरिश्रवाः शलः शल्यो भगदत्तस् तथैव च। सप्तैते परमक्रुद्धाः किरीटिनम् अभिद्रुताः।

bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattas tathaiva ca. saptaite paramakruddhāḥ kirīṭinam abhidrutāḥ.

उत्तमास्त्राणि दिव्यानि दर्शयन्तो महारथाः। अभिपेतुर् भृशं क्रुद्धाश् छादयन्त स्म पाण्डवान्।

uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahārathāḥ. abhipetur bhṛśaṃ kruddhāś chādayanta sma pāṇḍavān.

तेषाम् आपततां शब्दः शुश्रुवे फल्गुनं प्रति। उद्वृत्तानां यथा शब्दः समुद्राणां युगक्षये।

teṣām āpatatāṃ śabdaḥ śuśruve phalgunaṃ prati. udvṛttānāṃ yathā śabdaḥ samudrāṇāṃ yugakṣaye.

हतानयत गृह्णीत युध्यतापि च कृन्तत। इत्य् आसीत् तुमुलः शब्दः फल्गुनस्य रथं प्रति।

hatānayata gṛhṇīta yudhyatāpi ca kṛntata. ity āsīt tumulaḥ śabdaḥ phalgunasya rathaṃ prati.

तं शब्दं तुमुलं श्रुत्वा पाण्डवानां महारथाः। अभ्यधावन् परीप्सन्तः फल्गुनं भरतर्षभ।

taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ. abhyadhāvan parīpsantaḥ phalgunaṃ bharatarṣabha.

सात्यकिर् भीमसेनश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। विराटद्रुपदौ चोभौ राक्षसश् च घटोत्कचः।

sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. virāṭadrupadau cobhau rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ.

अभिमन्युश् च संक्रुद्धः सप्तैते क्रोधमूर्छिताः। समभ्यधावंस् त्वरिताश् चित्रकार्मुकधारिणः।

abhimanyuś ca saṃkruddhaḥ saptaite krodhamūrchitāḥ. samabhyadhāvaṃs tvaritāś citrakārmukadhāriṇaḥ.

तेषां समभवद् युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्। संग्रामे भरतश्रेष्ठ देवानां दानवैर् इव।

teṣāṃ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam. saṃgrāme bharataśreṣṭha devānāṃ dānavair iva.

शिखण्डी तु रथश्रेष्ठो रक्ष्यमाणः किरीटिना। अविध्यद् दशभिर् भीष्मं छिन्नधन्वानम् आहवे। सारथिं दशभिश् चास्य ध्वजं चैकेन चिच्छिदे। धनुश् चैकेन बाणेन चिच्छिदे समरे तदा।

śikhaṇḍī tu rathaśreṣṭho rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā. avidhyad daśabhir bhīṣmaṃ chinnadhanvānam āhave. sārathiṃ daśabhiś cāsya dhvajaṃ caikena cicchide. dhanuś caikena bāṇena cicchide samare tadā.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदाय गाङ्गेयो वेगवत्तरम्। तद् अप्य् अस्य शितैर् भल्लैस् त्रिभिश् चिच्छेद फल्गुनः।

so 'nyat kārmukam ādāya gāṅgeyo vegavattaram. tad apy asya śitair bhallais tribhiś ciccheda phalgunaḥ.

एवं स पाण्डवः क्रुद्ध आत्तम् आत्तं पुनः पुनः। धनुर् भीष्मस्य चिच्छेद सव्यसाची परंतपः।

evaṃ sa pāṇḍavaḥ kruddha āttam āttaṃ punaḥ punaḥ. dhanur bhīṣmasya ciccheda savyasācī paraṃtapaḥ.

स च्छिन्नधन्वा संक्रुद्धः सृक्किणी परिसंलिहन्। शक्तिं जग्राह संक्रुद्धो गिरीणाम् अपि दारणीम्। तां च चिक्षेप संक्रुद्धः फल्गुनस्य रथं प्रति। प्रेषयाम् आस शक्तिं च यमदंष्ट्रोपमां दृढाम्।

sa cchinnadhanvā saṃkruddhaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan. śaktiṃ jagrāha saṃkruddho girīṇām api dāraṇīm. tāṃ ca cikṣepa saṃkruddhaḥ phalgunasya rathaṃ prati. preṣayām āsa śaktiṃ ca yamadaṃṣṭropamāṃ dṛḍhām.

ताम् आपतन्तीं संप्रेक्ष्य ज्वलन्तीम् अशनीम् इव। समादत्त शितान् भल्लान् पञ्च पाण्डवनन्दनः।

tām āpatantīṃ saṃprekṣya jvalantīm aśanīm iva. samādatta śitān bhallān pañca pāṇḍavanandanaḥ.

तस्य चिच्छेद तां शक्तिं पञ्चधा पञ्चभिः शरैः। संक्रुद्धो भरतश्रेष्ठ भीष्मबाहुबलेरिताम्।

tasya ciccheda tāṃ śaktiṃ pañcadhā pañcabhiḥ śaraiḥ. saṃkruddho bharataśreṣṭha bhīṣmabāhubaleritām.

सा पपात परिच्छिन्ना संक्रुद्धेन किरीटिना। मेघवृन्दपरिभ्रष्टा विच्छिन्नेव शतह्रदा।

sā papāta paricchinnā saṃkruddhena kirīṭinā. meghavṛndaparibhraṣṭā vicchinneva śatahradā.

छिन्नां तां शक्तिम् आलोक्य भीष्मः क्रोधसमन्वितः। अचिन्तयद् रणे वीरो बुद्ध्या परपुरंजयः।

chinnāṃ tāṃ śaktim ālokya bhīṣmaḥ krodhasamanvitaḥ. acintayad raṇe vīro buddhyā parapuraṃjayaḥ.

शक्तो ऽहं धनुषैकेन निहन्तुं सर्वपाण्डवान्। यद्य् एषां न भवेद् गोप्ता विष्वक्सेनो महाबलः। अजय्यश् चैव सर्वेषां लोकानाम् इति मे मतिः।

śakto 'haṃ dhanuṣaikena nihantuṃ sarvapāṇḍavān. yady eṣāṃ na bhaved goptā viṣvakseno mahābalaḥ. ajayyaś caiva sarveṣāṃ lokānām iti me matiḥ.

कारणद्वयम् आस्थाय नाहं योत्स्यामि पाण्डवैः। अवध्यत्वाच् च पाण्डूनां स्त्रीभावाच् च शिखण्डिनः।

kāraṇadvayam āsthāya nāhaṃ yotsyāmi pāṇḍavaiḥ. avadhyatvāc ca pāṇḍūnāṃ strībhāvāc ca śikhaṇḍinaḥ.

पित्रा तुष्टेन मे पूर्वं यदा कालीम् उदावहत्। स्वच्छन्दमरणं दत्तम् अवध्यत्वं रणे तथा। तस्मान् मृत्युम् अहं मन्ये प्राप्तकालम् इवात्मनः।

pitrā tuṣṭena me pūrvaṃ yadā kālīm udāvahat. svacchandamaraṇaṃ dattam avadhyatvaṃ raṇe tathā. tasmān mṛtyum ahaṃ manye prāptakālam ivātmanaḥ.

एवं ज्ञात्वा व्यवसितं भीष्मस्यामिततेजसः। ऋषयो वसवश् चैव वियत्स्था भीष्मम् अब्रुवन्।

evaṃ jñātvā vyavasitaṃ bhīṣmasyāmitatejasaḥ. ṛṣayo vasavaś caiva viyatsthā bhīṣmam abruvan.

यत् ते व्यवसितं वीर अस्माकं सुमहत् प्रियम्। तत् कुरुष्व महेष्वास युद्धाद् बुद्धिं निवर्तय।

yat te vyavasitaṃ vīra asmākaṃ sumahat priyam. tat kuruṣva maheṣvāsa yuddhād buddhiṃ nivartaya.

तस्य वाक्यस्य निधने प्रादुरासीच् छिवो ऽनिलः। अनुलोमः सुगन्धी च पृषतैश् च समन्वितः।

tasya vākyasya nidhane prādurāsīc chivo 'nilaḥ. anulomaḥ sugandhī ca pṛṣataiś ca samanvitaḥ.

देवदुन्दुभयश् चैव संप्रणेदुर् महास्वनाः। पपात पुष्पवृष्टिश् च भीष्मस्योपरि पार्थिव।

devadundubhayaś caiva saṃpraṇedur mahāsvanāḥ. papāta puṣpavṛṣṭiś ca bhīṣmasyopari pārthiva.

न च तच् छुश्रुवे कश् चित् तेषां संवदतां नृप। ऋते भीष्मं महाबाहुं मां चापि मुनितेजसा।

na ca tac chuśruve kaś cit teṣāṃ saṃvadatāṃ nṛpa. ṛte bhīṣmaṃ mahābāhuṃ māṃ cāpi munitejasā.

संभ्रमश् च महान् आसीत् त्रिदशानां विशां पते। पतिष्यति रथाद् भीष्मे सर्वलोकप्रिये तदा।

saṃbhramaś ca mahān āsīt tridaśānāṃ viśāṃ pate. patiṣyati rathād bhīṣme sarvalokapriye tadā.

इति देवगणानां च श्रुत्वा वाक्यं महामनाः। ततः शांतनवो भीष्मो बीभत्सुं नाभ्यवर्तत। भिद्यमानः शितैर् बाणैः सर्वावरणभेदिभिः।

iti devagaṇānāṃ ca śrutvā vākyaṃ mahāmanāḥ. tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata. bhidyamānaḥ śitair bāṇaiḥ sarvāvaraṇabhedibhiḥ.

शिखण्डी तु महाराज भरतानां पितामहम्। आजघानोरसि क्रुद्धो नवभिर् निशितैः शरैः।

śikhaṇḍī tu mahārāja bharatānāṃ pitāmaham. ājaghānorasi kruddho navabhir niśitaiḥ śaraiḥ.

स तेनाभिहतः संख्ये भीष्मः कुरुपितामहः। नाकम्पत महाराज क्षितिकम्पे यथाचलः।

sa tenābhihataḥ saṃkhye bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ. nākampata mahārāja kṣitikampe yathācalaḥ.

ततः प्रहस्य बीभत्सुर् व्याक्षिपन् गाण्डिवं धनुः। गाङ्गेयं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समर्पयत्।

tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ. gāṅgeyaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat.

पुनः शरशतेनैनं त्वरमाणो धनंजयः। सर्वगात्रेषु संक्रुद्धः सर्वमर्मस्व् अताडयत्।

punaḥ śaraśatenainaṃ tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ. sarvagātreṣu saṃkruddhaḥ sarvamarmasv atāḍayat.

एवम् अन्यैर् अपि भृशं वध्यमानो महारणे। तान् अप्य् आशु शरैर् भीष्मः प्रविव्याध महारथः। तैश् च मुक्ताञ् शरान् भीष्मो युधि सत्यपराक्रमः। निवारयाम् आस शरैः समं संनतपर्वभिः। शिखण्डी तु रणे बाणान् यान् मुमोच महारथः। न चक्रुस् ते रुजं तस्य रुक्मपुङ्खाः शिलाशिताः।

evam anyair api bhṛśaṃ vadhyamāno mahāraṇe. tān apy āśu śarair bhīṣmaḥ pravivyādha mahārathaḥ. taiś ca muktāñ śarān bhīṣmo yudhi satyaparākramaḥ. nivārayām āsa śaraiḥ samaṃ saṃnataparvabhiḥ. śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahārathaḥ. na cakrus te rujaṃ tasya rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ.

tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata. śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat.

अथैनं दशभिर् विद्ध्वा ध्वजम् एकेन चिच्छिदे। सारथिं विशिखैश् चास्य दशभिः समकम्पयत्।

athainaṃ daśabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide. sārathiṃ viśikhaiś cāsya daśabhiḥ samakampayat.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदत्त गाङ्गेयो बलवत्तरम्। तद् अप्य् अस्य शितैर् भल्लैस् त्रिधा त्रिभिर् उपानुदत्। निमेषान्तरमात्रेण आत्तम् आत्तं महारणे।

so 'nyat kārmukam ādatta gāṅgeyo balavattaram. tad apy asya śitair bhallais tridhā tribhir upānudat. nimeṣāntaramātreṇa āttam āttaṃ mahāraṇe.

एवम् अस्य धनूंष्य् आजौ चिच्छेद सुबहून्य् अपि। ततः शांतनवो भीष्मो बीभत्सुं नाभ्यवर्तत।

evam asya dhanūṃṣy ājau ciccheda subahūny api. tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata.

अथैनं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समर्दयत्। पश्यतां कुरुवीराणां सर्वेषां तत्र भारत। सो ऽतिविद्धो महेष्वासो दुःशासनम् अभाषत।

athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samardayat. paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata. so 'tividdho maheṣvāso duḥśāsanam abhāṣata.

एष पार्थो रणे क्रुद्धः पाण्डवानां महारथः। शरैर् अनेकसाहस्रैर् माम् एवाभ्यसते रणे।

eṣa pārtho raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ. śarair anekasāhasrair mām evābhyasate raṇe.

न चैष शक्यः समरे जेतुं वज्रभृता अपि। न चापि सहिता वीरा देवदानवराक्षसाः। मां चैव शक्ता निर्जेतुं किम् उ मर्त्याः सुदुर्बलाः। न चाहम् अपि शक्तस् तु सर्वैर् अपि महारथैः। ऋते ऽर्जुनं सुसंक्रुद्धैर् एतत् सत्यं ब्रवीमि ते।

na caiṣa śakyaḥ samare jetuṃ vajrabhṛtā api. na cāpi sahitā vīrā devadānavarākṣasāḥ. māṃ caiva śaktā nirjetuṃ kim u martyāḥ sudurbalāḥ. na cāham api śaktas tu sarvair api mahārathaiḥ. ṛte 'rjunaṃ susaṃkruddhair etat satyaṃ bravīmi te.

एवं तयोः संवदतोः फल्गुनो निशितैः शरैः। शिखण्डिनं पुरस्कृत्य भीष्मं विव्याध संयुगे।

evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ phalguno niśitaiḥ śaraiḥ. śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya bhīṣmaṃ vivyādha saṃyuge.

ततो दुःशासनं भूयः स्मयमानो ऽभ्यभाषत। अतिविद्धः शितैर् बाणैर् भृशं गाण्डीवधन्वना।

tato duḥśāsanaṃ bhūyaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata. atividdhaḥ śitair bāṇair bhṛśaṃ gāṇḍīvadhanvanā.

वज्राशनिसमस्पर्शाः शिताग्राः संप्रवेशिताः। विमुक्ता अव्यवच्छिन्ना नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

vajrāśanisamasparśāḥ śitāgrāḥ saṃpraveśitāḥ. vimuktā avyavacchinnā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

निकृन्तमाना मर्माणि दृढावरणभेदिनः। मुसलानीव मे घ्नन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

nikṛntamānā marmāṇi dṛḍhāvaraṇabhedinaḥ. musalānīva me ghnanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

ब्रह्मदण्डसमस्पर्शा वज्रवेगा दुरासदाः। मम प्राणान् आरुजन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

brahmadaṇḍasamasparśā vajravegā durāsadāḥ. mama prāṇān ārujanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

भुजगा इव संक्रुद्धा लेलिहाना विषोल्बणाः। ममाविशन्ति मर्माणि नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

bhujagā iva saṃkruddhā lelihānā viṣolbaṇāḥ. mamāviśanti marmāṇi neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

नाशयन्तीव मे प्राणान् यमदूता इवाहिताः। गदापरिघसंस्पर्शा नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

nāśayantīva me prāṇān yamadūtā ivāhitāḥ. gadāparighasaṃsparśā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

कृन्तन्ति मम गात्राणि माघमासे गवाम् इव। अर्जुनस्य इमे बाणा नेमे बाणाः शिखण्डिनः।

kṛntanti mama gātrāṇi māghamāse gavām iva. arjunasya ime bāṇā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ.

सर्वे ह्य् अपि न मे दुःखं कुर्युर् अन्ये नराधिपाः। वीरं गण्डीवधन्वानम् ऋते जिष्णुं कपिध्वजम्।

sarve hy api na me duḥkhaṃ kuryur anye narādhipāḥ. vīraṃ gaṇḍīvadhanvānam ṛte jiṣṇuṃ kapidhvajam.

इति ब्रुवञ् शांतनवो दिधक्षुर् इव पाण्डवम्। सविष्फुलिङ्गां दीप्ताग्रां शक्तिं चिक्षेप भारत।

iti bruvañ śāṃtanavo didhakṣur iva pāṇḍavam. saviṣphuliṅgāṃ dīptāgrāṃ śaktiṃ cikṣepa bhārata.

ताम् अस्य विशिखैश् छित्त्वा त्रिधा त्रिभिर् अपातयत्। पश्यतां कुरुवीराणां सर्वेषां तत्र भारत।

tām asya viśikhaiś chittvā tridhā tribhir apātayat. paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata.

चर्माथादत्त गाङ्गेयो जातरूपपरिष्कृतम्। खड्गं चान्यतरं प्रेप्सुर् मृत्योर् अग्रे जयाय वा।

carmāthādatta gāṅgeyo jātarūpapariṣkṛtam. khaḍgaṃ cānyataraṃ prepsur mṛtyor agre jayāya vā.

तस्य तच् छतधा चर्म व्यधमद् दंशितात्मनः। रथाद् अनवरूढस्य तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

tasya tac chatadhā carma vyadhamad daṃśitātmanaḥ. rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat.

विनद्योच्चैः सिंह इव स्वान्य् अनीकान्य् अचोदयत्। अभिद्रवत गाङ्गेयं मां वो ऽस्तु भयम् अण्व् अपि।

vinadyoccaiḥ siṃha iva svāny anīkāny acodayat. abhidravata gāṅgeyaṃ māṃ vo 'stu bhayam aṇv api.

अथ ते तोमरैः प्रासैर् बाणौघैश् च समन्ततः। पट्टिशैश् च सनिस्त्रिंशैर् नानाप्रहरणैस् तथा।

atha te tomaraiḥ prāsair bāṇaughaiś ca samantataḥ. paṭṭiśaiś ca sanistriṃśair nānāpraharaṇais tathā.

वत्सदन्तैश् च भल्लैश् च तम् एकम् अभिदुद्रुवुः। सिंहनादस् ततो घोरः पाण्डवानाम् अजायत।

vatsadantaiś ca bhallaiś ca tam ekam abhidudruvuḥ. siṃhanādas tato ghoraḥ pāṇḍavānām ajāyata.

तथैव तव पुत्राश् च राजन् भीष्मजयैषिणः। तम् एकम् अभ्यवर्तन्त सिंहनादांश् च नेदिरे।

tathaiva tava putrāś ca rājan bhīṣmajayaiṣiṇaḥ. tam ekam abhyavartanta siṃhanādāṃś ca nedire.

तत्रासीत् तुमुलं युद्धं तावकानां परैः सह। दशमे ऽहनि राजेन्द्र भीष्मार्जुनसमागमे।

tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha. daśame 'hani rājendra bhīṣmārjunasamāgame.

आसीद् गाङ्ग इवावर्तो मुहूर्तम् उदधेर् इव। सैन्यानां युध्यमानानां निघ्नताम् इतरेतरम्।

āsīd gāṅga ivāvarto muhūrtam udadher iva. sainyānāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram.

अगम्यरूपा पृथिवी शोणिताक्ता तदाभवत्। समं च विषमं चैव न प्राज्ञायत किं चन।

agamyarūpā pṛthivī śoṇitāktā tadābhavat. samaṃ ca viṣamaṃ caiva na prājñāyata kiṃ cana.

योधानाम् अयुतं हत्वा तस्मिन् स दशमे ऽहनि। अतिष्ठद् आहवे भीष्मो भिद्यमानेषु मर्मसु।

yodhānām ayutaṃ hatvā tasmin sa daśame 'hani. atiṣṭhad āhave bhīṣmo bhidyamāneṣu marmasu.

ततः सेनामुखे तस्मिन् स्थितः पार्थो धनंजयः। मध्येन कुरुसैन्यानां द्रावयाम् आस वाहिनीम्। तत्राद्भुतम् अपश्याम पाण्डवानां पराक्रमम्। द्रावयाम् आसुर् इषुभिः सर्वान् भीष्मपदानुगान्।

tataḥ senāmukhe tasmin sthitaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ. madhyena kurusainyānāṃ drāvayām āsa vāhinīm. tatrādbhutam apaśyāma pāṇḍavānāṃ parākramam. drāvayām āsur iṣubhiḥ sarvān bhīṣmapadānugān.

वयं श्वेतहयाद् भीताः कुन्तीपुत्राद् धनंजयात्। पीड्यमानाः शितैः शस्त्रैः प्रद्रवाम महारणात्।

vayaṃ śvetahayād bhītāḥ kuntīputrād dhanaṃjayāt. pīḍyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ pradravāma mahāraṇāt.

सौवीराः कितवाः प्राच्याः प्रतीच्योदीच्यमालवाः। पाण्डवैः पञ्चभिः सार्धं सात्यकेन च धन्विना। धृष्टद्युम्नमुखैः सर्वैः पाञ्चालैश् च समन्ततः। भिद्यमानाः शरैस् तीक्ष्णैः सर्वे कार्ष्णिपुरोगमैः। द्रोणद्रौणिकृपैः सार्धं सर्वे शल्यकृपादयः। तावकाः समरे राजञ् जहुर् भीष्मं महामृधे। अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयो ऽथ वसातयः।

sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ. pāṇḍavaiḥ pañcabhiḥ sārdhaṃ sātyakena ca dhanvinā. dhṛṣṭadyumnamukhaiḥ sarvaiḥ pāñcālaiś ca samantataḥ. bhidyamānāḥ śarais tīkṣṇaiḥ sarve kārṣṇipurogamaiḥ. droṇadrauṇikṛpaiḥ sārdhaṃ sarve śalyakṛpādayaḥ. tāvakāḥ samare rājañ jahur bhīṣmaṃ mahāmṛdhe. abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ.

शाल्वाश्रयास् त्रिगर्ताश् च अम्बष्ठाः केकयैः सह। द्वादशैते जनपदाः शरार्ता व्रणपीडिताः। संग्रामे न जहुर् भीष्मं युध्यमानं किरीटिना।

śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha. dvādaśaite janapadāḥ śarārtā vraṇapīḍitāḥ. saṃgrāme na jahur bhīṣmaṃ yudhyamānaṃ kirīṭinā.

ततस् तम् एकं बहवः परिवार्य समन्ततः। परिकाल्य कुरून् सर्वाञ् शरवर्षैर् अवाकिरन्।

tatas tam ekaṃ bahavaḥ parivārya samantataḥ. parikālya kurūn sarvāñ śaravarṣair avākiran.

निपातयत गृह्णीत विध्यताथ च कर्षत। इत्य् आसीत् तुमुलः शब्दो राजन् भीष्मरथं प्रति।

nipātayata gṛhṇīta vidhyatātha ca karṣata. ity āsīt tumulaḥ śabdo rājan bhīṣmarathaṃ prati.

अभिहत्य शरौघैस् तं शतशो ऽथ सहस्रशः। न तस्यासीद् अनिर्भिन्नं गात्रेष्व् अङ्गुलमात्रकम्।

abhihatya śaraughais taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ. na tasyāsīd anirbhinnaṃ gātreṣv aṅgulamātrakam.

एवं विभो तव पिता शरैर् विशकलीकृतः। शिताग्रैः फल्गुनेनाजौ प्राक्शिराः प्रापतद् रथात्। किंचिच्छेषे दिनकरे पुत्राणां तव पश्यताम्।

evaṃ vibho tava pitā śarair viśakalīkṛtaḥ. śitāgraiḥ phalgunenājau prākśirāḥ prāpatad rathāt. kiṃciccheṣe dinakare putrāṇāṃ tava paśyatām.

हा हेति दिवि देवानां पार्थिवानां च सर्वशः। पतमाने रथाद् भीष्मे बभूव सुमहान् स्वनः।

hā heti divi devānāṃ pārthivānāṃ ca sarvaśaḥ. patamāne rathād bhīṣme babhūva sumahān svanaḥ.

तं पतन्तम् अभिप्रेक्ष्य महात्मानं पितामहम्। सह भीष्मेण सर्वेषां प्रापतन् हृदयानि नः।

taṃ patantam abhiprekṣya mahātmānaṃ pitāmaham. saha bhīṣmeṇa sarveṣāṃ prāpatan hṛdayāni naḥ.

स पपात महाबाहुर् वसुधाम् अनुनादयन्। इन्द्रध्वज इवोत्सृष्टः केतुः सर्वधनुष्मताम्। धरणीं नास्पृशच् चापि शरसंघैः समाचितः।

sa papāta mahābāhur vasudhām anunādayan. indradhvaja ivotsṛṣṭaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām. dharaṇīṃ nāspṛśac cāpi śarasaṃghaiḥ samācitaḥ.

शरतल्पे महेष्वासं शयानं पुरुषर्षभम्। रथात् प्रपतितं चैनं दिव्यो भावः समाविशत्।

śaratalpe maheṣvāsaṃ śayānaṃ puruṣarṣabham. rathāt prapatitaṃ cainaṃ divyo bhāvaḥ samāviśat.

अभ्यवर्षत पर्जन्यः प्राकम्पत च मेदिनी। पतन् स ददृशे चापि खर्वितं च दिवाकरम्।

abhyavarṣata parjanyaḥ prākampata ca medinī. patan sa dadṛśe cāpi kharvitaṃ ca divākaram.

संज्ञां चैवालभद् वीरः कालं संचिन्त्य भारत। अन्तरिक्षे च शुश्राव दिव्यां वाचं समन्ततः।

saṃjñāṃ caivālabhad vīraḥ kālaṃ saṃcintya bhārata. antarikṣe ca śuśrāva divyāṃ vācaṃ samantataḥ.

कथं महात्मा गाङ्गेयः सर्वशस्त्रभृतां वरः। कालं कर्ता नरव्याघ्रः संप्राप्ते दक्षिणायने।

kathaṃ mahātmā gāṅgeyaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. kālaṃ kartā naravyāghraḥ saṃprāpte dakṣiṇāyane.

स्थितो ऽस्मीति च गाङ्गेयस् तच् छ्रुत्वा वाक्यम् अब्रवीत्। धारयाम् आस च प्राणान् पतितो ऽपि हि भूतले। उत्तरायणम् अन्विच्छन् भीष्मः कुरुपितामहः।

sthito 'smīti ca gāṅgeyas tac chrutvā vākyam abravīt. dhārayām āsa ca prāṇān patito 'pi hi bhūtale. uttarāyaṇam anvicchan bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ.

तस्य तन् मतम् आज्ञाय गङ्गा हिमवतः सुता। महर्षीन् हंसरूपेण प्रेषयाम् आस तत्र वै।

tasya tan matam ājñāya gaṅgā himavataḥ sutā. maharṣīn haṃsarūpeṇa preṣayām āsa tatra vai.

ततः संपातिनो हंसास् त्वरिता मानसौकसः। आजग्मुः सहिता द्रष्टुं भीष्मं कुरुपितामहम्। यत्र शेते नरश्रेष्ठः शरतल्पे पितामहः।

tataḥ saṃpātino haṃsās tvaritā mānasaukasaḥ. ājagmuḥ sahitā draṣṭuṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham. yatra śete naraśreṣṭhaḥ śaratalpe pitāmahaḥ.

ते तु भीष्मं समासाद्य मुनयो हंसरूपिणः। अपश्यञ् शरतल्पस्थं भीष्मं कुरुपितामहम्।

te tu bhīṣmaṃ samāsādya munayo haṃsarūpiṇaḥ. apaśyañ śaratalpasthaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham.

ते तं दृष्ट्वा महात्मानं कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्। गाङ्गेयं भरतश्रेष्ठं दक्षिणेन च भास्करम्।

te taṃ dṛṣṭvā mahātmānaṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam. gāṅgeyaṃ bharataśreṣṭhaṃ dakṣiṇena ca bhāskaram.

इतरेतरम् आमन्त्र्य प्राहुस् तत्र मनीषिणः। भीष्म एव महात्मा सन् संस्थाता दक्षिणायने।

itaretaram āmantrya prāhus tatra manīṣiṇaḥ. bhīṣma eva mahātmā san saṃsthātā dakṣiṇāyane.

इत्य् उक्त्वा प्रस्थितान् हंसान् दक्षिणाम् अभितो दिशम्। संप्रेक्ष्य वै महाबुद्धिश् चिन्तयित्वा च भारत।

ity uktvā prasthitān haṃsān dakṣiṇām abhito diśam. saṃprekṣya vai mahābuddhiś cintayitvā ca bhārata.

तान् अब्रवीच् छांतनवो नाहं गन्ता कथं चन। दक्षिणावृत्त आदित्ये एतन् मे मनसि स्थितम्।

tān abravīc chāṃtanavo nāhaṃ gantā kathaṃ cana. dakṣiṇāvṛtta āditye etan me manasi sthitam.

गमिष्यामि स्वकं स्थानम् आसीद् यन् मे पुरातनम्। उदगावृत्त आदित्ये हंसाः सत्यं ब्रवीमि वः।

gamiṣyāmi svakaṃ sthānam āsīd yan me purātanam. udagāvṛtta āditye haṃsāḥ satyaṃ bravīmi vaḥ.

धारयिष्याम्य् अहं प्राणान् उत्तरायणकाङ्क्षया। ऐश्वर्यभूतः प्राणानाम् उत्सर्गे नियतो ह्य् अहम्। तस्मात् प्राणान् धारयिष्ये मुमूर्षुर् उदगायने।

dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān uttarāyaṇakāṅkṣayā. aiśvaryabhūtaḥ prāṇānām utsarge niyato hy aham. tasmāt prāṇān dhārayiṣye mumūrṣur udagāyane.

यश् च दत्तो वरो मह्यं पित्रा तेन महात्मना। छन्दतो मृत्युर् इत्य् एवं तस्य चास्तु वरस् तथा।

yaś ca datto varo mahyaṃ pitrā tena mahātmanā. chandato mṛtyur ity evaṃ tasya cāstu varas tathā.

धारयिष्ये ततः प्राणान् उत्सर्गे नियते सति। इत्य् उक्त्वा तांस् तदा हंसान् अशेत शरतल्पगः।

dhārayiṣye tataḥ prāṇān utsarge niyate sati. ity uktvā tāṃs tadā haṃsān aśeta śaratalpagaḥ.

एवं कुरूणां पतिते शृङ्गे भीष्मे महौजसि। पाण्डवाः सृञ्जयाश् चैव सिंहनादं प्रचक्रिरे।

evaṃ kurūṇāṃ patite śṛṅge bhīṣme mahaujasi. pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva siṃhanādaṃ pracakrire.

तस्मिन् हते महासत्त्वे भरतानाम् अमध्यमे। न किं चित् प्रत्यपद्यन्त पुत्रास् ते भरतर्षभ। संमोहश् चैव तुमुलः कुरूणाम् अभवत् तदा।

tasmin hate mahāsattve bharatānām amadhyame. na kiṃ cit pratyapadyanta putrās te bharatarṣabha. saṃmohaś caiva tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā.

नृपा दुर्योधनमुखा निःश्वस्य रुरुदुस् ततः। विषादाच् च चिरं कालम् अतिष्ठन् विगतेन्द्रियाः।

nṛpā duryodhanamukhā niḥśvasya rurudus tataḥ. viṣādāc ca ciraṃ kālam atiṣṭhan vigatendriyāḥ.

दध्युश् चैव महाराज न युद्धे दधिरे मनः। ऊरुग्राहगृहीताश् च नाभ्यधावन्त पाण्डवान्।

dadhyuś caiva mahārāja na yuddhe dadhire manaḥ. ūrugrāhagṛhītāś ca nābhyadhāvanta pāṇḍavān.

अवध्ये शंतनोः पुत्रे हते भीष्मे महौजसि। दुःखार्तास् ते तदा राजन् कुरूणां पतयो ऽभवन्। अभावः सुमहान् राजन् कुरून् आगाद् अतन्द्रितः।

avadhye śaṃtanoḥ putre hate bhīṣme mahaujasi. duḥkhārtās te tadā rājan kurūṇāṃ patayo 'bhavan. abhāvaḥ sumahān rājan kurūn āgād atandritaḥ.

हतप्रवीराश् च वयं निकृत्ताश् च शितैः शरैः। कर्तव्यं नाभिजानीमो निर्जिताः सव्यसाचिना।

hatapravīrāś ca vayaṃ nikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ. kartavyaṃ nābhijānīmo nirjitāḥ savyasācinā.

पाण्डवास् तु जयं लब्ध्वा परत्र च परां गतिम्। सर्वे दध्मुर् महाशङ्खाञ् शूराः परिघबाहवः। सोमकाश् च सपञ्चालाः प्राहृष्यन्त जनेश्वर।

pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca parāṃ gatim. sarve dadhmur mahāśaṅkhāñ śūrāḥ parighabāhavaḥ. somakāś ca sapañcālāḥ prāhṛṣyanta janeśvara.

ततस् तूर्यसहस्रेषु नदत्सु सुमहाबलः। आस्फोटयाम् आस भृशं भीमसेनो ननर्त च।

tatas tūryasahasreṣu nadatsu sumahābalaḥ. āsphoṭayām āsa bhṛśaṃ bhīmaseno nanarta ca.

सेनयोर् उभयोश् चापि गाङ्गेये विनिपातिते। संन्यस्य वीराः शस्त्राणि प्राध्यायन्त समन्ततः।

senayor ubhayoś cāpi gāṅgeye vinipātite. saṃnyasya vīrāḥ śastrāṇi prādhyāyanta samantataḥ.

प्राक्रोशन् प्रापतंश् चान्ये जग्मुर् मोहं तथापरे। क्षत्रं चान्ये ऽभ्यनिन्दन्त भीष्मं चैके ऽभ्यपूजयन्।

prākrośan prāpataṃś cānye jagmur mohaṃ tathāpare. kṣatraṃ cānye 'bhyanindanta bhīṣmaṃ caike 'bhyapūjayan.

ऋषयः पितरश् चैव प्रशशंसुर् महाव्रतम्। भरतानां च ये पूर्वे ते चैनं प्रशशंसिरे।

ṛṣayaḥ pitaraś caiva praśaśaṃsur mahāvratam. bharatānāṃ ca ye pūrve te cainaṃ praśaśaṃsire.

महोपनिषदं चैव योगम् आस्थाय वीर्यवान्। जपञ् शांतनवो धीमान् कालाकाङ्क्षी स्थितो ऽभवत्।

mahopaniṣadaṃ caiva yogam āsthāya vīryavān. japañ śāṃtanavo dhīmān kālākāṅkṣī sthito 'bhavat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...