महाभारत 6.113 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 113→

[mh-6-113] • 49 श्लोकाः

संजय उवाच। एवं व्यूढेष्व् अनीकेषु भूयिष्ठम् अनुवर्तिषु। ब्रह्मलोकपराः सर्वे समपद्यन्त भारत।

saṃjaya uvāca. evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu bhūyiṣṭham anuvartiṣu. brahmalokaparāḥ sarve samapadyanta bhārata.

न ह्य् अनीकम् अनीकेन समसज्जत संकुले। न रथा रथिभिः सार्धं न पदाताः पदातिभिः।

na hy anīkam anīkena samasajjata saṃkule. na rathā rathibhiḥ sārdhaṃ na padātāḥ padātibhiḥ.

अश्वा नाश्वैर् अयुध्यन्त न गजा गजयोधिभिः। उन्मत्तवन् महाराज युध्यन्ते तत्र भारत। महान् व्यतिकरो रौद्रः सेनयोः समपद्यत।

aśvā nāśvair ayudhyanta na gajā gajayodhibhiḥ. unmattavan mahārāja yudhyante tatra bhārata. mahān vyatikaro raudraḥ senayoḥ samapadyata.

नरनागरथेष्व् एवं व्यवकीर्णेषु सर्वशः। क्षये तस्मिन् महारौद्रे निर्विशेषम् अजायत।

naranāgaratheṣv evaṃ vyavakīrṇeṣu sarvaśaḥ. kṣaye tasmin mahāraudre nirviśeṣam ajāyata.

ततः शल्यः कृपश् चैव चित्रसेनश् च भारत। दुःशासनो विकर्णश् च रथान् आस्थाय सत्वराः। पाण्डवानां रणे शूरा ध्वजिनीं समकम्पयन्।

tataḥ śalyaḥ kṛpaś caiva citrasenaś ca bhārata. duḥśāsano vikarṇaś ca rathān āsthāya satvarāḥ. pāṇḍavānāṃ raṇe śūrā dhvajinīṃ samakampayan.

सा वध्यमाना समरे पाण्डुसेना महात्मभिः। त्रातारं नाध्यगच्छद् वै मज्जमानेव नौर् जले।

sā vadhyamānā samare pāṇḍusenā mahātmabhiḥ. trātāraṃ nādhyagacchad vai majjamāneva naur jale.

यथा हि शैशिरः कालो गवां मर्माणि कृन्तति। तथा पाण्डुसुतानां वै भीष्मो मर्माण्य् अकृन्तत। सोमकाः सृञ्जयैः सार्धं सर्वे ते युद्धदुर्मदाः।

yathā hi śaiśiraḥ kālo gavāṃ marmāṇi kṛntati. tathā pāṇḍusutānāṃ vai bhīṣmo marmāṇy akṛntata. somakāḥ sṛñjayaiḥ sārdhaṃ sarve te yuddhadurmadāḥ.

अतीव तव सैन्यस्य पार्थेन च महात्मना। नगमेघप्रतीकाशाः पातिता बहुधा गजाः।

atīva tava sainyasya pārthena ca mahātmanā. nagameghapratīkāśāḥ pātitā bahudhā gajāḥ.

मृद्यमानाश् च दृश्यन्ते पार्थेन नरयूथपाः। इषुभिस् ताड्यमानाश् च नाराचैश् च सहस्रशः।

mṛdyamānāś ca dṛśyante pārthena narayūthapāḥ. iṣubhis tāḍyamānāś ca nārācaiś ca sahasraśaḥ.

पेतुर् आर्तस्वरं कृत्वा तत्र तत्र महागजाः। आबद्धाभरणैः कायैर् निहतानां महात्मनाम्।

petur ārtasvaraṃ kṛtvā tatra tatra mahāgajāḥ. ābaddhābharaṇaiḥ kāyair nihatānāṃ mahātmanām.

छन्नम् आयोधनं रेजे शिरोभिश् च सकुण्डलैः। तस्मिन्न् अतिमहाभीमे राजन् वीरवरक्षये। भीष्मे च युधि विक्रान्ते पाण्डवे च धनंजये।

channam āyodhanaṃ reje śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ. tasminn atimahābhīme rājan vīravarakṣaye. bhīṣme ca yudhi vikrānte pāṇḍave ca dhanaṃjaye.

ते पराक्रान्तम् आलोक्य राजन् युधि पितामहम्। न न्यवर्तन्त कौरव्या ब्रह्मलोकपुरस्कृताः।

te parākrāntam ālokya rājan yudhi pitāmaham. na nyavartanta kauravyā brahmalokapuraskṛtāḥ.

इच्छन्तो निधनं युद्धे स्वर्गं कृत्वा परायणम्। पाण्डवान् अभ्यवर्तन्त तस्मिन् वीरवरक्षये। पाण्डवानां ययुः सेनाम् आत्मनो जयगृद्धिनः।

icchanto nidhanaṃ yuddhe svargaṃ kṛtvā parāyaṇam. pāṇḍavān abhyavartanta tasmin vīravarakṣaye. pāṇḍavānāṃ yayuḥ senām ātmano jayagṛddhinaḥ.

पाण्डवापि महाराज स्मरन्तो विविधान् बहून्। क्लेशान् कृतान् सपुत्रेण त्वया पूर्वं नराधिप।

pāṇḍavāpi mahārāja smaranto vividhān bahūn. kleśān kṛtān saputreṇa tvayā pūrvaṃ narādhipa.

भयं त्यक्त्वा रणे शूरा ब्रह्मलोकपुरस्कृताः। तावकांस् तव पुत्रांश् च योधयन्ति स्म हृष्टवत्।

bhayaṃ tyaktvā raṇe śūrā brahmalokapuraskṛtāḥ. tāvakāṃs tava putrāṃś ca yodhayanti sma hṛṣṭavat.

सेनापतिस् तु समरे प्राह सेनां महारथः। अभिद्रवत गाङ्गेयं सोमकाः सृञ्जयैः सह।

senāpatis tu samare prāha senāṃ mahārathaḥ. abhidravata gāṅgeyaṃ somakāḥ sṛñjayaiḥ saha.

सेनापतिवचः श्रुत्वा सोमकाः सह सृञ्जयैः। अभ्यद्रवन्त गाङ्गेयं शस्त्रवृष्ट्या समन्ततः।

senāpativacaḥ śrutvā somakāḥ saha sṛñjayaiḥ. abhyadravanta gāṅgeyaṃ śastravṛṣṭyā samantataḥ.

वध्यमानस् ततो राजन् पिता शांतनवस् तव। अमर्षवशम् आपन्नो योधयाम् आस सृञ्जयान्।

vadhyamānas tato rājan pitā śāṃtanavas tava. amarṣavaśam āpanno yodhayām āsa sṛñjayān.

तस्य कीर्तिमतस् तात पुरा रामेण धीमता। संप्रदत्तास्त्रशिक्षा वै परानीकविनाशिनी।

tasya kīrtimatas tāta purā rāmeṇa dhīmatā. saṃpradattāstraśikṣā vai parānīkavināśinī.

स तां शिक्षाम् अधिष्ठाय कृत्वा परबलक्षयम्। अहन्य् अहनि पार्थानां वृद्धः कुरुपितामहः। भीष्मो दश सहस्राणि जघान परवीरहा।

sa tāṃ śikṣām adhiṣṭhāya kṛtvā parabalakṣayam. ahany ahani pārthānāṃ vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ. bhīṣmo daśa sahasrāṇi jaghāna paravīrahā.

तस्मिंस् तु दिवसे प्राप्ते दशमे भरतर्षभ। भीष्मेणैकेन मत्स्येषु पाञ्चालेषु च संयुगे। गजाश्वम् अमितं हत्वा हताः सप्त महारथाः।

tasmiṃs tu divase prāpte daśame bharatarṣabha. bhīṣmeṇaikena matsyeṣu pāñcāleṣu ca saṃyuge. gajāśvam amitaṃ hatvā hatāḥ sapta mahārathāḥ.

हत्वा पञ्च सहस्राणि रथिनां प्रपितामहः। नराणां च महायुद्धे सहस्राणि चतुर्दश।

hatvā pañca sahasrāṇi rathināṃ prapitāmahaḥ. narāṇāṃ ca mahāyuddhe sahasrāṇi caturdaśa.

तथा दन्तिसहस्रं च हयानाम् अयुतं पुनः। शिक्षाबलेन निहतं पित्रा तव विशां पते।

tathā dantisahasraṃ ca hayānām ayutaṃ punaḥ. śikṣābalena nihataṃ pitrā tava viśāṃ pate.

ततः सर्वमहीपानां क्षोभयित्वा वरूथिनीम्। विराटस्य प्रियो भ्राता शतानीको निपातितः।

tataḥ sarvamahīpānāṃ kṣobhayitvā varūthinīm. virāṭasya priyo bhrātā śatānīko nipātitaḥ.

शतानीकं च समरे हत्वा भीष्मः प्रतापवान्। सहस्राणि महाराज राज्ञां भल्लैर् न्यपातयत्। उद्विग्नाः समरे योधा विक्रोशन्ति धनंजय।

śatānīkaṃ ca samare hatvā bhīṣmaḥ pratāpavān. sahasrāṇi mahārāja rājñāṃ bhallair nyapātayat. udvignāḥ samare yodhā vikrośanti dhanaṃjaya.

ये च के चन पार्थानाम् अभियाता धनंजयम्। राजानो भीष्मम् आसाद्य गतास् ते यमसादनम्।

ye ca ke cana pārthānām abhiyātā dhanaṃjayam. rājāno bhīṣmam āsādya gatās te yamasādanam.

एवं दश दिशो भीष्मः शरजालैः समन्ततः। अतीत्य सेनां पार्थानाम् अवतस्थे चमूमुखे।

evaṃ daśa diśo bhīṣmaḥ śarajālaiḥ samantataḥ. atītya senāṃ pārthānām avatasthe camūmukhe.

स कृत्वा सुमहत् कर्म तस्मिन् वै दशमे ऽहनि। यावायवाभ्यां शुचिशुक्रयोगे। आतानतप्ता इव बाणसंघाः। भीष्मस्य चापच्युतबाणसंघैः। पार्थस्य सेना कृशताम् अवाप। सेनयोर् अन्तरे तिष्ठन् प्रगृहीतशरासनः।

sa kṛtvā sumahat karma tasmin vai daśame 'hani. yāvāyavābhyāṃ śuciśukrayoge. ātānataptā iva bāṇasaṃghāḥ. bhīṣmasya cāpacyutabāṇasaṃghaiḥ. pārthasya senā kṛśatām avāpa. senayor antare tiṣṭhan pragṛhītaśarāsanaḥ.

न चैनं पार्थिवा राजञ् शेकुः के चिन् निरीक्षितुम्। मध्यं प्राप्तं यथा ग्रीष्मे तपन्तं भास्करं दिवि।

na cainaṃ pārthivā rājañ śekuḥ ke cin nirīkṣitum. madhyaṃ prāptaṃ yathā grīṣme tapantaṃ bhāskaraṃ divi.

यथा दैत्यचमूं शक्रस् तापयाम् आस संयुगे। तथा भीष्मः पाण्डवेयांस् तापयाम् आस भारत।

yathā daityacamūṃ śakras tāpayām āsa saṃyuge. tathā bhīṣmaḥ pāṇḍaveyāṃs tāpayām āsa bhārata.

तथा च तं पराक्रान्तम् आलोक्य मधुसूदनः। उवाच देवकीपुत्रः प्रीयमाणो धनंजयम्।

tathā ca taṃ parākrāntam ālokya madhusūdanaḥ. uvāca devakīputraḥ prīyamāṇo dhanaṃjayam.

एष शांतनवो भीष्मः सेनयोर् अन्तरे स्थितः। नानिहत्य बलाद् एनं विजयस् ते भविष्यति।

eṣa śāṃtanavo bhīṣmaḥ senayor antare sthitaḥ. nānihatya balād enaṃ vijayas te bhaviṣyati.

यत्तः संस्तम्भयस्वैनं यत्रैषा भिद्यते चमूः। न हि भीष्मशरान् अन्यः सोढुम् उत्सहते विभो।

yattaḥ saṃstambhayasvainaṃ yatraiṣā bhidyate camūḥ. na hi bhīṣmaśarān anyaḥ soḍhum utsahate vibho.

ततस् तस्मिन् क्षणे राजंश् चोदितो वानरध्वजः। सध्वजं सरथं साश्वं भीष्मम् अन्तर्दधे शरैः।

tatas tasmin kṣaṇe rājaṃś codito vānaradhvajaḥ. sadhvajaṃ sarathaṃ sāśvaṃ bhīṣmam antardadhe śaraiḥ.

स चापि कुरुमुख्यानाम् ऋषभः पाण्डवेरितान्। शरव्रातैः शरव्रातान् बहुधा विदुधाव तान्।

sa cāpi kurumukhyānām ṛṣabhaḥ pāṇḍaveritān. śaravrātaiḥ śaravrātān bahudhā vidudhāva tān.

तेन पाञ्चालराजश् च धृष्टकेतुश् च वीर्यवान्। पाण्डवो भीमसेनश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः।

tena pāñcālarājaś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān. pāṇḍavo bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ.

यमौ च चेकितानश् च केकयाः पञ्च चैव ह। सात्यकिश् च महाराज सौभद्रो ऽथ घटोत्कचः।

yamau ca cekitānaś ca kekayāḥ pañca caiva ha. sātyakiś ca mahārāja saubhadro 'tha ghaṭotkacaḥ.

द्रौपदेयाः शिखण्डी च कुन्तिभोजश् च वीर्यवान्। सुशर्मा च विराटश् च पाण्डवेया महाबलाः।

draupadeyāḥ śikhaṇḍī ca kuntibhojaś ca vīryavān. suśarmā ca virāṭaś ca pāṇḍaveyā mahābalāḥ.

एते चान्ये च बहवः पीडिता भीष्मसायकैः। समुद्धृताः फल्गुनेन निमग्नाः शोकसागरे।

ete cānye ca bahavaḥ pīḍitā bhīṣmasāyakaiḥ. samuddhṛtāḥ phalgunena nimagnāḥ śokasāgare.

ततः शिखण्डी वेगेन प्रगृह्य परमायुधम्। भीष्मम् एवाभिदुद्राव रक्ष्यमाणः किरीटिना।

tataḥ śikhaṇḍī vegena pragṛhya paramāyudham. bhīṣmam evābhidudrāva rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā.

ततो ऽस्यानुचरान् हत्वा सर्वान् रणविभागवित्। भीष्मम् एवाभिदुद्राव बीभत्सुर् अपराजितः।

tato 'syānucarān hatvā sarvān raṇavibhāgavit. bhīṣmam evābhidudrāva bībhatsur aparājitaḥ.

सात्यकिश् चेकितानश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। विराटो द्रुपदश् चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। दुद्रुवुर् भीष्मम् एवाजौ रक्षिता दृढधन्वना।

sātyakiś cekitānaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. virāṭo drupadaś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau. dudruvur bhīṣmam evājau rakṣitā dṛḍhadhanvanā.

अभिमन्युश् च समरे द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः। दुद्रुवुः समरे भीष्मं समुद्यतमहायुधाः।

abhimanyuś ca samare draupadyāḥ pañca cātmajāḥ. dudruvuḥ samare bhīṣmaṃ samudyatamahāyudhāḥ.

ते सर्वे दृढधन्वानः संयुगेष्व् अपलायिनः। बहुधा भीष्मम् आनर्छन् मार्गणैः कृतमार्गणाः।

te sarve dṛḍhadhanvānaḥ saṃyugeṣv apalāyinaḥ. bahudhā bhīṣmam ānarchan mārgaṇaiḥ kṛtamārgaṇāḥ.

विधूय तान् बाणगणान् ये मुक्ताः पार्थिवोत्तमैः। पाण्डवानाम् अदीनात्मा व्यगाहत वरूथिनीम्। कृत्वा शरविघातं च क्रीडन्न् इव पितामहः।

vidhūya tān bāṇagaṇān ye muktāḥ pārthivottamaiḥ. pāṇḍavānām adīnātmā vyagāhata varūthinīm. kṛtvā śaravighātaṃ ca krīḍann iva pitāmahaḥ.

नाभिसंधत्त पाञ्चाल्यं स्मयमानो मुहुर् मुहुः। स्त्रीत्वं तस्यानुसंस्मृत्य भीष्मो बाणाञ् शिखण्डिनः। जघान द्रुपदानीके रथान् सप्त महारथः।

nābhisaṃdhatta pāñcālyaṃ smayamāno muhur muhuḥ. strītvaṃ tasyānusaṃsmṛtya bhīṣmo bāṇāñ śikhaṇḍinaḥ. jaghāna drupadānīke rathān sapta mahārathaḥ.

ततः किलकिलाशब्दः क्षणेन समपद्यत। मत्स्यपाञ्चालचेदीनां तम् एकम् अभिधावताम्।

tataḥ kilakilāśabdaḥ kṣaṇena samapadyata. matsyapāñcālacedīnāṃ tam ekam abhidhāvatām.

ते वराश्वरथव्रातैर् वारणैः सपदातिभिः। तम् एकं छादयाम् आसुर् मेघा इव दिवाकरम्। भीष्मं भागीरथीपुत्रं प्रतपन्तं रणे रिपून्।

te varāśvarathavrātair vāraṇaiḥ sapadātibhiḥ. tam ekaṃ chādayām āsur meghā iva divākaram. bhīṣmaṃ bhāgīrathīputraṃ pratapantaṃ raṇe ripūn.

ततस् तस्य च तेषां च युद्धे देवासुरोपमे। किरीटी भीष्मम् आनर्छत् पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्।

tatas tasya ca teṣāṃ ca yuddhe devāsuropame. kirīṭī bhīṣmam ānarchat puraskṛtya śikhaṇḍinam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...