महाभारत 6.112 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 112→

[mh-6-112] • 138 श्लोकाः

संजय उवाच। अभिमन्युर् महाराज तव पुत्रम् अयोधयत्। महत्या सेनया युक्तो भीष्महेतोः पराक्रमी।

saṃjaya uvāca. abhimanyur mahārāja tava putram ayodhayat. mahatyā senayā yukto bhīṣmahetoḥ parākramī.

दुर्योधनो रणे कार्ष्णिं नवभिर् नतपर्वभिः। आजघान रणे क्रुद्धः पुनश् चैनं त्रिभिः शरैः।

duryodhano raṇe kārṣṇiṃ navabhir nataparvabhiḥ. ājaghāna raṇe kruddhaḥ punaś cainaṃ tribhiḥ śaraiḥ.

तस्य शक्तिं रणे कार्ष्णिर् मृत्योर् घोराम् इव स्वसाम्। प्रेषयाम् आस संक्रुद्धो दुर्योधनरथं प्रति।

tasya śaktiṃ raṇe kārṣṇir mṛtyor ghorām iva svasām. preṣayām āsa saṃkruddho duryodhanarathaṃ prati.

ताम् आपतन्तीं सहसा घोररूपां विशां पते। द्विधा चिच्छेद ते पुत्रः क्षुरप्रेण महारथः।

tām āpatantīṃ sahasā ghorarūpāṃ viśāṃ pate. dvidhā ciccheda te putraḥ kṣurapreṇa mahārathaḥ.

तां शक्तिं पतितां दृष्ट्वा कार्ष्णिः परमकोपनः। दुर्योधनं त्रिभिर् बाणैर् बाह्वोर् उरसि चार्पयत्।

tāṃ śaktiṃ patitāṃ dṛṣṭvā kārṣṇiḥ paramakopanaḥ. duryodhanaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat.

पुनश् चैनं शरैर् घोरैर् आजघान स्तनान्तरे। दशभिर् भरतश्रेष्ठ दुर्योधनम् अमर्षणम्।

punaś cainaṃ śarair ghorair ājaghāna stanāntare. daśabhir bharataśreṣṭha duryodhanam amarṣaṇam.

तद् युद्धम् अभवद् घोरं चित्ररूपं च भारत। ईक्षितृप्रीतिजननं सर्वपार्थिवपूजितम्।

tad yuddham abhavad ghoraṃ citrarūpaṃ ca bhārata. īkṣitṛprītijananaṃ sarvapārthivapūjitam.

भीष्मस्य निधनार्थाय पार्थस्य विजयाय च। युयुधाते रणे वीरौ सौभद्रकुरुपुंगवौ।

bhīṣmasya nidhanārthāya pārthasya vijayāya ca. yuyudhāte raṇe vīrau saubhadrakurupuṃgavau.

सात्यकिं रभसं युद्धे द्रौणिर् ब्राह्मणपुंगवः। आजघानोरसि क्रुद्धो नाराचेन परंतपः।

sātyakiṃ rabhasaṃ yuddhe drauṇir brāhmaṇapuṃgavaḥ. ājaghānorasi kruddho nārācena paraṃtapaḥ.

शैनेयो ऽपि गुरोः पुत्रं सर्वमर्मसु भारत। अताडयद् अमेयात्मा नवभिः कङ्कपत्रिभिः।

śaineyo 'pi guroḥ putraṃ sarvamarmasu bhārata. atāḍayad ameyātmā navabhiḥ kaṅkapatribhiḥ.

अश्वत्थामा तु समरे सात्यकिं नवभिः शरैः। त्रिंशता च पुनस् तूर्णं बाह्वोर् उरसि चार्पयत्।

aśvatthāmā tu samare sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ. triṃśatā ca punas tūrṇaṃ bāhvor urasi cārpayat.

सो ऽतिविद्धो महेष्वासो द्रोणपुत्रेण सात्वतः। द्रोणपुत्रं त्रिभिर् बाणैर् आजघान महायशाः।

so 'tividdho maheṣvāso droṇaputreṇa sātvataḥ. droṇaputraṃ tribhir bāṇair ājaghāna mahāyaśāḥ.

पौरवो धृष्टकेतुं च शरैर् आसाद्य संयुगे। बहुधा दारयां चक्रे महेष्वासं महारथम्।

pauravo dhṛṣṭaketuṃ ca śarair āsādya saṃyuge. bahudhā dārayāṃ cakre maheṣvāsaṃ mahāratham.

तथैव पौरवं युद्धे धृष्टकेतुर् महारथः। त्रिंशता निशितैर् बाणैर् विव्याध सुमहाबलः।

tathaiva pauravaṃ yuddhe dhṛṣṭaketur mahārathaḥ. triṃśatā niśitair bāṇair vivyādha sumahābalaḥ.

पौरवस् तु धनुश् छित्त्वा धृष्टकेतोर् महारथः। ननाद बलवन् नादं विव्याध दशभिः शरैः।

pauravas tu dhanuś chittvā dhṛṣṭaketor mahārathaḥ. nanāda balavan nādaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदाय पौरवं निशितैः शरैः। आजघान महाराज त्रिसप्तत्या शिलीमुखैः।

so 'nyat kārmukam ādāya pauravaṃ niśitaiḥ śaraiḥ. ājaghāna mahārāja trisaptatyā śilīmukhaiḥ.

तौ तु तत्र महेष्वासौ महामात्रौ महारथौ। महता शरवर्षेण परस्परम् अवर्षताम्।

tau tu tatra maheṣvāsau mahāmātrau mahārathau. mahatā śaravarṣeṇa parasparam avarṣatām.

अन्योन्यस्य धनुश् छित्त्वा हयान् हत्वा च भारत। विरथाव् असियुद्धाय संगतौ तौ महारथौ।

anyonyasya dhanuś chittvā hayān hatvā ca bhārata. virathāv asiyuddhāya saṃgatau tau mahārathau.

आर्षभे चर्मणी चित्रे शतचन्द्रपरिष्कृते। तारकाशतचित्रौ च निस्त्रिंशौ सुमहाप्रभौ।

ārṣabhe carmaṇī citre śatacandrapariṣkṛte. tārakāśatacitrau ca nistriṃśau sumahāprabhau.

प्रगृह्य विमलौ राजंस् ताव् अन्योन्यम् अभिद्रुतौ। वाशितासंगमे यत्तौ सिंहाव् इव महावने।

pragṛhya vimalau rājaṃs tāv anyonyam abhidrutau. vāśitāsaṃgame yattau siṃhāv iva mahāvane.

मण्डलानि विचित्राणि गतप्रत्यागतानि च। चेरतुर् दर्शयन्तौ च प्रार्थयन्तौ परस्परम्।

maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca. ceratur darśayantau ca prārthayantau parasparam.

पौरवो धृष्टकेतुं तु शङ्खदेशे महासिना। ताडयाम् आस संक्रुद्धस् तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्।

pauravo dhṛṣṭaketuṃ tu śaṅkhadeśe mahāsinā. tāḍayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt.

चेदिराजो ऽपि समरे पौरवं पुरुषर्षभम्। आजघान शिताग्रेण जत्रुदेशे महासिना।

cedirājo 'pi samare pauravaṃ puruṣarṣabham. ājaghāna śitāgreṇa jatrudeśe mahāsinā.

ताव् अन्योन्यं महाराज समासाद्य महाहवे। अन्योन्यवेगाभिहतौ निपेततुर् अरिंदमौ।

tāv anyonyaṃ mahārāja samāsādya mahāhave. anyonyavegābhihatau nipetatur ariṃdamau.

ततः स्वरथम् आरोप्य पौरवं तनयस् तव। जयत्सेनो रथे राजन्न् अपोवाह रणाजिरात्।

tataḥ svaratham āropya pauravaṃ tanayas tava. jayatseno rathe rājann apovāha raṇājirāt.

धृष्टकेतुं च समरे माद्रीपुत्रः परंतपः। अपोवाह रणे राजन् सहदेवः प्रतापवान्।

dhṛṣṭaketuṃ ca samare mādrīputraḥ paraṃtapaḥ. apovāha raṇe rājan sahadevaḥ pratāpavān.

चित्रसेनः सुशर्माणं विद्ध्वा नवभिर् आशुगैः। पुनर् विव्याध तं षष्ट्या पुनश् च नवभिः शरैः।

citrasenaḥ suśarmāṇaṃ viddhvā navabhir āśugaiḥ. punar vivyādha taṃ ṣaṣṭyā punaś ca navabhiḥ śaraiḥ.

सुशर्मा तु रणे क्रुद्धस् तव पुत्रं विशां पते। दशभिर् दशभिश् चैव विव्याध निशितैः शरैः।

suśarmā tu raṇe kruddhas tava putraṃ viśāṃ pate. daśabhir daśabhiś caiva vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ.

चित्रसेनश् च तं राजंस् त्रिंशता नतपर्वणाम्। आजघान रणे क्रुद्धः स च तं प्रत्यविध्यत। भीष्मस्य समरे राजन् यशो मानं च वर्धयन्।

citrasenaś ca taṃ rājaṃs triṃśatā nataparvaṇām. ājaghāna raṇe kruddhaḥ sa ca taṃ pratyavidhyata. bhīṣmasya samare rājan yaśo mānaṃ ca vardhayan.

सौभद्रो राजपुत्रं तु बृहद्बलम् अयोधयत्। पार्थहेतोः पराक्रान्तो भीष्मस्यायोधनं प्रति। आर्जुनिं कोसलेन्द्रस् तु विद्ध्वा पञ्चभिर् आयसैः। पुनर् विव्याध विंशत्या शरैः संनतपर्वभिः।

saubhadro rājaputraṃ tu bṛhadbalam ayodhayat. pārthahetoḥ parākrānto bhīṣmasyāyodhanaṃ prati. ārjuniṃ kosalendras tu viddhvā pañcabhir āyasaiḥ. punar vivyādha viṃśatyā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

बृहद्बलं च सौभद्रो विद्ध्वा नवभिर् आयसैः। नाकम्पयत संग्रामे विव्याध च पुनः पुनः।

bṛhadbalaṃ ca saubhadro viddhvā navabhir āyasaiḥ. nākampayata saṃgrāme vivyādha ca punaḥ punaḥ.

कौसल्यस्य पुनश् चापि धनुश् चिच्छेद फाल्गुणिः। आजघान शरैश् चैव त्रिंशता कङ्कपत्रिभिः।

kausalyasya punaś cāpi dhanuś ciccheda phālguṇiḥ. ājaghāna śaraiś caiva triṃśatā kaṅkapatribhiḥ.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदाय राजपुत्रो बृहद्बलः। फाल्गुनिं समरे क्रुद्धो विव्याध बहुभिः शरैः।

so 'nyat kārmukam ādāya rājaputro bṛhadbalaḥ. phālguniṃ samare kruddho vivyādha bahubhiḥ śaraiḥ.

तयोर् युद्धं समभवद् भीष्महेतोः परंतप। संरब्धयोर् महाराज समरे चित्रयोधिनोः। यथा देवासुरे युद्धे मयवासवयोर् अभूत्।

tayor yuddhaṃ samabhavad bhīṣmahetoḥ paraṃtapa. saṃrabdhayor mahārāja samare citrayodhinoḥ. yathā devāsure yuddhe mayavāsavayor abhūt.

भीमसेनो गजानीकं योधयन् बह्व् अशोभत। यथा शक्रो वज्रपाणिर् दारयन् पर्वतोत्तमान्।

bhīmaseno gajānīkaṃ yodhayan bahv aśobhata. yathā śakro vajrapāṇir dārayan parvatottamān.

ते वध्यमाना भीमेन मातङ्गा गिरिसंनिभाः। निपेतुर् उर्व्यां सहिता नादयन्तो वसुंधराम्।

te vadhyamānā bhīmena mātaṅgā girisaṃnibhāḥ. nipetur urvyāṃ sahitā nādayanto vasuṃdharām.

गिरिमात्रा हि ते नागा भिन्नाञ्जनचयोपमाः। विरेजुर् वसुधां प्राप्य विकीर्णा इव पर्वताः।

girimātrā hi te nāgā bhinnāñjanacayopamāḥ. virejur vasudhāṃ prāpya vikīrṇā iva parvatāḥ.

युधिष्ठिरो महेष्वासो मद्रराजानम् आहवे। महत्या सेनया गुप्तं पीडयाम् आस संगतः।

yudhiṣṭhiro maheṣvāso madrarājānam āhave. mahatyā senayā guptaṃ pīḍayām āsa saṃgataḥ.

मद्रेश्वरश् च समरे धर्मपुत्रं महारथम्। पीडयाम् आस संरब्धो भीष्महेतोः पराक्रमी।

madreśvaraś ca samare dharmaputraṃ mahāratham. pīḍayām āsa saṃrabdho bhīṣmahetoḥ parākramī.

विराटं सैन्धवो राजा विद्ध्वा संनतपर्वभिः। नवभिः सायकैस् तीक्ष्णैस् त्रिंशता पुनर् अर्दयत्।

virāṭaṃ saindhavo rājā viddhvā saṃnataparvabhiḥ. navabhiḥ sāyakais tīkṣṇais triṃśatā punar ardayat.

विराटश् च महाराज सैन्धवं वाहिनीमुखे। त्रिंशता निशितैर् बाणैर् आजघान स्तनान्तरे।

virāṭaś ca mahārāja saindhavaṃ vāhinīmukhe. triṃśatā niśitair bāṇair ājaghāna stanāntare.

चित्रकार्मुकनिस्त्रिंशौ चित्रवर्मायुधध्वजौ। रेजतुश् चित्ररूपौ तौ संग्रामे मत्स्यसैन्धवौ।

citrakārmukanistriṃśau citravarmāyudhadhvajau. rejatuś citrarūpau tau saṃgrāme matsyasaindhavau.

द्रोणः पाञ्चालपुत्रेण समागम्य महारणे। महासमुदयं चक्रे शरैः संनतपर्वभिः।

droṇaḥ pāñcālaputreṇa samāgamya mahāraṇe. mahāsamudayaṃ cakre śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

ततो द्रोणो महाराज पार्षतस्य महद् धनुः। छित्त्वा पञ्चाशतेषूणां पार्षतं समविध्यत।

tato droṇo mahārāja pārṣatasya mahad dhanuḥ. chittvā pañcāśateṣūṇāṃ pārṣataṃ samavidhyata.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदाय पार्षतः परवीरहा। द्रोणस्य मिषतो युद्धे प्रेषयाम् आस सायकान्।

so 'nyat kārmukam ādāya pārṣataḥ paravīrahā. droṇasya miṣato yuddhe preṣayām āsa sāyakān.

ताञ् शराञ् शरसंघैस् तु संनिवार्य महारथः। द्रोणो द्रुपदपुत्राय प्राहिणोत् पञ्च सायकान्।

tāñ śarāñ śarasaṃghais tu saṃnivārya mahārathaḥ. droṇo drupadaputrāya prāhiṇot pañca sāyakān.

तस्य क्रुद्धो महाराज पार्षतः परवीरहा। द्रोणाय चिक्षेप गदां यमदण्डोपमां रणे।

tasya kruddho mahārāja pārṣataḥ paravīrahā. droṇāya cikṣepa gadāṃ yamadaṇḍopamāṃ raṇe.

ताम् आपतन्तीं सहसा हेमपट्टविभूषिताम्। शरैः पञ्चाशता द्रोणो वारयाम् आस संयुगे।

tām āpatantīṃ sahasā hemapaṭṭavibhūṣitām. śaraiḥ pañcāśatā droṇo vārayām āsa saṃyuge.

सा छिन्ना बहुधा राजन् द्रोणचापच्युतैः शरैः। चूर्णीकृता विशीर्यन्ती पपात वसुधातले।

sā chinnā bahudhā rājan droṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ. cūrṇīkṛtā viśīryantī papāta vasudhātale.

गदां विनिहतां दृष्ट्वा पार्षतः शत्रुसूदनः। द्रोणाय शक्तिं चिक्षेप सर्वपारशवीं शुभाम्।

gadāṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā pārṣataḥ śatrusūdanaḥ. droṇāya śaktiṃ cikṣepa sarvapāraśavīṃ śubhām.

तां द्रोणो नवभिर् बाणैश् चिच्छेद युधि भारत। पार्षतं च महेष्वासं पीडयाम् आस संयुगे।

tāṃ droṇo navabhir bāṇaiś ciccheda yudhi bhārata. pārṣataṃ ca maheṣvāsaṃ pīḍayām āsa saṃyuge.

एवम् एतन् महद् युद्धं द्रोणपार्षतयोर् अभूत्। भीष्मं प्रति महाराज घोररूपं भयानकम्।

evam etan mahad yuddhaṃ droṇapārṣatayor abhūt. bhīṣmaṃ prati mahārāja ghorarūpaṃ bhayānakam.

अर्जुनः प्राप्य गाङ्गेयं पीडयन् निशितैः शरैः। अभ्यद्रवत संयत्तं वने मत्तम् इव द्विपम्।

arjunaḥ prāpya gāṅgeyaṃ pīḍayan niśitaiḥ śaraiḥ. abhyadravata saṃyattaṃ vane mattam iva dvipam.

प्रत्युद्ययौ च तं पार्थं भगदत्तः प्रतापवान्। त्रिधा भिन्नेन नागेन मदान्धेन महाबलः।

pratyudyayau ca taṃ pārthaṃ bhagadattaḥ pratāpavān. tridhā bhinnena nāgena madāndhena mahābalaḥ.

तम् आपतन्तं सहसा महेन्द्रगजसंनिभम्। परं यत्नं समास्थाय बीभत्सुः प्रत्यपद्यत।

tam āpatantaṃ sahasā mahendragajasaṃnibham. paraṃ yatnaṃ samāsthāya bībhatsuḥ pratyapadyata.

ततो गजगतो राजा भगदत्तः प्रतापवान्। अर्जुनं शरवर्षेण वारयाम् आस संयुगे।

tato gajagato rājā bhagadattaḥ pratāpavān. arjunaṃ śaravarṣeṇa vārayām āsa saṃyuge.

अर्जुनस् तु रणे नागम् आयान्तं रजतोपमम्। विमलैर् आयसैस् तीक्ष्णैर् अविध्यत महारणे।

arjunas tu raṇe nāgam āyāntaṃ rajatopamam. vimalair āyasais tīkṣṇair avidhyata mahāraṇe.

शिखण्डिनं च कौन्तेयो याहि याहीत्य् अचोदयत्। भीष्मं प्रति महाराज जह्य् एनम् इति चाब्रवीत्।

śikhaṇḍinaṃ ca kaunteyo yāhi yāhīty acodayat. bhīṣmaṃ prati mahārāja jahy enam iti cābravīt.

प्राग्ज्योतिषस् ततो हित्वा पाण्डवं पाण्डुपूर्वज। प्रययौ त्वरितो राजन् द्रुपदस्य रथं प्रति।

prāgjyotiṣas tato hitvā pāṇḍavaṃ pāṇḍupūrvaja. prayayau tvarito rājan drupadasya rathaṃ prati.

ततो ऽर्जुनो महाराज भीष्मम् अभ्यद्रवद् द्रुतम्। शिखण्डिनं पुरस्कृत्य ततो युद्धम् अवर्तत।

tato 'rjuno mahārāja bhīṣmam abhyadravad drutam. śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya tato yuddham avartata.

ततस् ते तावकाः शूराः पाण्डवं रभसं रणे। सर्वे ऽभ्यधावन् क्रोशन्तस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

tatas te tāvakāḥ śūrāḥ pāṇḍavaṃ rabhasaṃ raṇe. sarve 'bhyadhāvan krośantas tad adbhutam ivābhavat.

नानाविधान्य् अनीकानि पुत्राणां ते जनाधिप। अर्जुनो व्यधमत् काले दिवीवाभ्राणि मारुतः।

nānāvidhāny anīkāni putrāṇāṃ te janādhipa. arjuno vyadhamat kāle divīvābhrāṇi mārutaḥ.

शिखण्डी तु समासाद्य भरतानां पितामहम्। इषुभिस् तूर्णम् अव्यग्रो बहुभिः स समाचिनोत्।

śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham. iṣubhis tūrṇam avyagro bahubhiḥ sa samācinot.

सोमकांश् च रणे भीष्मो जघ्ने पार्थपदानुगान्। न्यवारयत सैन्यं च पाण्डवानां महारथः।

somakāṃś ca raṇe bhīṣmo jaghne pārthapadānugān. nyavārayata sainyaṃ ca pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ.

रथाग्न्यगारश् चापार्चिर् असिशक्तिगदेन्धनः। शरसंघमहाज्वालः क्षत्रियान् समरे ऽदहत्।

rathāgnyagāraś cāpārcir asiśaktigadendhanaḥ. śarasaṃghamahājvālaḥ kṣatriyān samare 'dahat.

यथा हि सुमहान् अग्निः कक्षे चरति सानिलः। तथा जज्वाल भीष्मो ऽपि दिव्यान्य् अस्त्राण्य् उदीरयन्।

yathā hi sumahān agniḥ kakṣe carati sānilaḥ. tathā jajvāla bhīṣmo 'pi divyāny astrāṇy udīrayan.

सुवर्णपुङ्खैर् इषुभिः शितैः संनतपर्वभिः। नादयन् स दिशो भीष्मः प्रदिशश् च महायशाः।

suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ śitaiḥ saṃnataparvabhiḥ. nādayan sa diśo bhīṣmaḥ pradiśaś ca mahāyaśāḥ.

पातयन् रथिनो राजन् गजांश् च सह सादिभिः। मुण्डतालवनानीव चकार स रथव्रजान्।

pātayan rathino rājan gajāṃś ca saha sādibhiḥ. muṇḍatālavanānīva cakāra sa rathavrajān.

निर्मनुष्यान् रथान् राजन् गजान् अश्वांश् च संयुगे। चकार स तदा भीष्मः सर्वशस्त्रभृतां वरः।

nirmanuṣyān rathān rājan gajān aśvāṃś ca saṃyuge. cakāra sa tadā bhīṣmaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ.

तस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितम् इवाशनेः। निशम्य सर्वतो राजन् समकम्पन्त सैनिकाः।

tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ. niśamya sarvato rājan samakampanta sainikāḥ.

अमोघा ह्य् अपतन् बाणाः पितुस् ते मनुजेश्वर। नासज्जन्त शरीरेषु भीष्मचापच्युताः शराः।

amoghā hy apatan bāṇāḥ pitus te manujeśvara. nāsajjanta śarīreṣu bhīṣmacāpacyutāḥ śarāḥ.

निर्मनुष्यान् रथान् राजन् सुयुक्ताञ् जवनैर् हयैः। वातायमानान् पश्याम ह्रियमाणान् विशां पते।

nirmanuṣyān rathān rājan suyuktāñ javanair hayaiḥ. vātāyamānān paśyāma hriyamāṇān viśāṃ pate.

चेदिकाशिकरूषाणां सहस्राणि चतुर्दश। महारथाः समाख्याताः कुलपुत्रास् तनुत्यजः।

cedikāśikarūṣāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa. mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ.

अपरावर्तिनः शूराः सुवर्णविकृतध्वजाः। संग्रामे भीष्मम् आसाद्य सवाजिरथकुञ्जराः। जग्मुस् ते परलोकाय व्यादितास्यम् इवान्तकम्।

aparāvartinaḥ śūrāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ. saṃgrāme bhīṣmam āsādya savājirathakuñjarāḥ. jagmus te paralokāya vyāditāsyam ivāntakam.

न तत्रासीन् महाराज सोमकानां महारथः। यः संप्राप्य रणे भीष्मं जीविते स्म मनो दधे।

na tatrāsīn mahārāja somakānāṃ mahārathaḥ. yaḥ saṃprāpya raṇe bhīṣmaṃ jīvite sma mano dadhe.

तांश् च सर्वान् रणे योधान् प्रेतराजपुरं प्रति। नीतान् अमन्यन्त जना दृष्ट्वा भीष्मस्य विक्रमम्।

tāṃś ca sarvān raṇe yodhān pretarājapuraṃ prati. nītān amanyanta janā dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam.

न कश् चिद् एनं समरे प्रत्युद्याति महारथः। ऋते पाण्डुसुतं वीरं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम्। शिखण्डिनं च समरे पाञ्चाल्यम् अमितौजसम्।

na kaś cid enaṃ samare pratyudyāti mahārathaḥ. ṛte pāṇḍusutaṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim. śikhaṇḍinaṃ ca samare pāñcālyam amitaujasam.

शिखण्डी तु रणे भीष्मम् आसाद्य भरतर्षभ। दशभिर् दशभिर् बाणैर् आजघान महाहवे।

śikhaṇḍī tu raṇe bhīṣmam āsādya bharatarṣabha. daśabhir daśabhir bāṇair ājaghāna mahāhave.

शिखण्डिनं तु गाङ्गेयः क्रोधदीप्तेन चक्षुषा। अवैक्षत कटाक्षेण निर्दहन्न् इव भारत।

śikhaṇḍinaṃ tu gāṅgeyaḥ krodhadīptena cakṣuṣā. avaikṣata kaṭākṣeṇa nirdahann iva bhārata.

स्त्रीत्वं तत् संस्मरन् राजन् सर्वलोकस्य पश्यतः। न जघान रणे भीष्मः स च तं नावबुद्धवान्।

strītvaṃ tat saṃsmaran rājan sarvalokasya paśyataḥ. na jaghāna raṇe bhīṣmaḥ sa ca taṃ nāvabuddhavān.

अर्जुनस् तु महाराज शिखण्डिनम् अभाषत। अभित्वरस्व त्वरितो जहि चैनं पितामहम्।

arjunas tu mahārāja śikhaṇḍinam abhāṣata. abhitvarasva tvarito jahi cainaṃ pitāmaham.

किं ते विवक्षया वीर जहि भीष्मं महारथम्। न ह्य् अन्यम् अनुपश्यामि कं चिद् यौधिष्ठिरे बले।

kiṃ te vivakṣayā vīra jahi bhīṣmaṃ mahāratham. na hy anyam anupaśyāmi kaṃ cid yaudhiṣṭhire bale.

यः शक्तः समरे भीष्मं योधयेत पितामहम्। ऋते त्वां पुरुषव्याघ्र सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

yaḥ śaktaḥ samare bhīṣmaṃ yodhayeta pitāmaham. ṛte tvāṃ puruṣavyāghra satyam etad bravīmi te.

एवम् उक्तस् तु पार्थेन शिखण्डी भरतर्षभ। शरैर् नानाविधैस् तूर्णं पितामहम् उपाद्रवत्।

evam uktas tu pārthena śikhaṇḍī bharatarṣabha. śarair nānāvidhais tūrṇaṃ pitāmaham upādravat.

अचिन्तयित्वा तान् बाणान् पिता देवव्रतस् तव। अर्जुनं समरे क्रुद्धं वारयाम् आस सायकैः।

acintayitvā tān bāṇān pitā devavratas tava. arjunaṃ samare kruddhaṃ vārayām āsa sāyakaiḥ.

तथैव च चमूं सर्वां पाण्डवानां महारथः। अप्रैषीत् समरे तीक्ष्णैः परलोकाय मारिष।

tathaiva ca camūṃ sarvāṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ. apraiṣīt samare tīkṣṇaiḥ paralokāya māriṣa.

तथैव पाण्डवा राजन् सैन्येन महता वृताः। भीष्मं प्रच्छादयाम् आसुर् मेघा इव दिवाकरम्।

tathaiva pāṇḍavā rājan sainyena mahatā vṛtāḥ. bhīṣmaṃ pracchādayām āsur meghā iva divākaram.

स समन्तात् परिवृतो भारतो भरतर्षभ। निर्ददाह रणे शूरान् वनं वह्निर् इव ज्वलन्।

sa samantāt parivṛto bhārato bharatarṣabha. nirdadāha raṇe śūrān vanaṃ vahnir iva jvalan.

तत्राद्भुतम् अपश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम्। अयोधयत यत् पार्थं जुगोप च यतव्रतम्।

tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam. ayodhayata yat pārthaṃ jugopa ca yatavratam.

कर्मणा तेन समरे तव पुत्रस्य धन्विनः। दुःशासनस्य तुतुषुः सर्वे लोका महात्मनः।

karmaṇā tena samare tava putrasya dhanvinaḥ. duḥśāsanasya tutuṣuḥ sarve lokā mahātmanaḥ.

यद् एकः समरे पार्थान् सानुगान् समयोधयत्। न चैनं पाण्डवा युद्धे वायराम् आसुर् उल्बणम्।

yad ekaḥ samare pārthān sānugān samayodhayat. na cainaṃ pāṇḍavā yuddhe vāyarām āsur ulbaṇam.

दुःशासनेन समरे रथिनो विरथीकृताः। सादिनश् च महाराज दन्तिनश् च महाबलाः।

duḥśāsanena samare rathino virathīkṛtāḥ. sādinaś ca mahārāja dantinaś ca mahābalāḥ.

विनिर्भिन्नाः शरैस् तीक्ष्णैर् निपेतुर् धरणीतले। शरातुरास् तथैवान्ये दन्तिनो विद्रुता दिशः।

vinirbhinnāḥ śarais tīkṣṇair nipetur dharaṇītale. śarāturās tathaivānye dantino vidrutā diśaḥ.

यथाग्निर् इन्धनं प्राप्य ज्वलेद् दीप्तार्चिर् उल्बणः। तथा जज्वाल पुत्रस् ते पाण्डवान् वै विनिर्दहन्।

yathāgnir indhanaṃ prāpya jvaled dīptārcir ulbaṇaḥ. tathā jajvāla putras te pāṇḍavān vai vinirdahan.

तं भारतमहामात्रं पाण्डवानां महारथः। जेतुं नोत्सहते कश् चिन् नाप्य् उद्यातुं कथं चन। ऋते महेन्द्रतनयं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम्।

taṃ bhāratamahāmātraṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ. jetuṃ notsahate kaś cin nāpy udyātuṃ kathaṃ cana. ṛte mahendratanayaṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim.

स हि तं समरे राजन् विजित्य विजयो ऽर्जुनः। भीष्मम् एवाभिदुद्राव सर्वसैन्यस्य पश्यतः।

sa hi taṃ samare rājan vijitya vijayo 'rjunaḥ. bhīṣmam evābhidudrāva sarvasainyasya paśyataḥ.

विजितस् तव पुत्रो ऽपि भीष्मबाहुव्यपाश्रयः। पुनः पुनः समाश्वस्य प्रायुध्यत रणोत्कटः। अर्जुनं च रणे राजन् योधयन् स व्यराजत।

vijitas tava putro 'pi bhīṣmabāhuvyapāśrayaḥ. punaḥ punaḥ samāśvasya prāyudhyata raṇotkaṭaḥ. arjunaṃ ca raṇe rājan yodhayan sa vyarājata.

शिखण्डी तु रणे राजन् विव्याधैव पितामहम्। शरैर् अशनिसंस्पर्शैस् तथा सर्पविषोपमैः।

śikhaṇḍī tu raṇe rājan vivyādhaiva pitāmaham. śarair aśanisaṃsparśais tathā sarpaviṣopamaiḥ.

न च ते ऽस्य रुजं चक्रुः पितुस् तव जनेश्वर। जघान बाणान् गाङ्गेयस् तथा मुक्ताञ् शिखण्डिनः। स्मयमानश् च गाङ्गेयस् तान् बाणाञ् जगृहे तदा।

na ca te 'sya rujaṃ cakruḥ pitus tava janeśvara. jaghāna bāṇān gāṅgeyas tathā muktāñ śikhaṇḍinaḥ. smayamānaś ca gāṅgeyas tān bāṇāñ jagṛhe tadā.

उष्णार्तो हि नरो यद्वज् जलधाराः प्रतीच्छति। तथा जग्राह गाङ्गेयः शरधाराः शिखण्डिनः।

uṣṇārto hi naro yadvaj jaladhārāḥ pratīcchati. tathā jagrāha gāṅgeyaḥ śaradhārāḥ śikhaṇḍinaḥ.

तं क्षत्रिया महाराज ददृशुर् घोरम् आहवे। भीष्मं दहन्तं सैन्यानि पाण्डवानां महात्मनाम्।

taṃ kṣatriyā mahārāja dadṛśur ghoram āhave. bhīṣmaṃ dahantaṃ sainyāni pāṇḍavānāṃ mahātmanām.

ततो ऽब्रवीत् तव सुतः सर्वसैन्यानि मारिष। अभिद्रवत संग्रामे फल्गुनं सर्वतो रथैः।

tato 'bravīt tava sutaḥ sarvasainyāni māriṣa. abhidravata saṃgrāme phalgunaṃ sarvato rathaiḥ.

भीष्मो वः समरे सर्वान् पलयिष्यति धर्मवित्। ते भयं सुमहत् त्वक्त्वा पाण्डवान् प्रतियुध्यत।

bhīṣmo vaḥ samare sarvān palayiṣyati dharmavit. te bhayaṃ sumahat tvaktvā pāṇḍavān pratiyudhyata.

एष तालेन दीप्तेन भीष्मस् तिष्ठति पालयन्। सर्वेषां धार्तराष्ट्राणां रणे शर्म च वर्म च।

eṣa tālena dīptena bhīṣmas tiṣṭhati pālayan. sarveṣāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ raṇe śarma ca varma ca.

त्रिदशापि समुद्युक्ता नालं भीष्मं समासितुम्। किम् उ पार्था महात्मानं मर्त्यभूतास् तथाबलाः। तस्माद् द्रवत हे योधाः फल्गुनं प्राप्य संयुगे।

tridaśāpi samudyuktā nālaṃ bhīṣmaṃ samāsitum. kim u pārthā mahātmānaṃ martyabhūtās tathābalāḥ. tasmād dravata he yodhāḥ phalgunaṃ prāpya saṃyuge.

अहम् अद्य रणे यत्तो योधयिष्यामि फल्गुनम्। सहितः सर्वतो यत्तैर् भवद्भिर् वसुधाधिपाः।

aham adya raṇe yatto yodhayiṣyāmi phalgunam. sahitaḥ sarvato yattair bhavadbhir vasudhādhipāḥ.

तच् छ्रुत्वा तु वचो राजंस् तव पुत्रस्य धन्विनः। अर्जुनं प्रति संयत्ता बलवन्तो महारथाः।

tac chrutvā tu vaco rājaṃs tava putrasya dhanvinaḥ. arjunaṃ prati saṃyattā balavanto mahārathāḥ.

ते विदेहाः कलिङ्गाश् च दाशेरकगणैः सह। अभिपेतुर् निषादाश् च सौवीराश् च महारणे।

te videhāḥ kaliṅgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha. abhipetur niṣādāś ca sauvīrāś ca mahāraṇe.

बाह्लिका दरदाश् चैव प्राच्योदीच्याश् च मालवाः। अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयो ऽथ वसातयः।

bāhlikā daradāś caiva prācyodīcyāś ca mālavāḥ. abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ.

शाल्वाश्रयास् त्रिगर्ताश् च अम्बष्ठाः केकयैः सह। अभिपेतू रणे पार्थं पतंगा इव पावकम्। शलभा इव राजेन्द्र पार्थम् अप्रतिमं रणे।

śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha. abhipetū raṇe pārthaṃ pataṃgā iva pāvakam. śalabhā iva rājendra pārtham apratimaṃ raṇe.

स तान् सर्वान् सहानीकान् महाराज महारथान्। दिव्यान्य् अस्त्राणि संचिन्त्य प्रसंधाय धनंजयः।

sa tān sarvān sahānīkān mahārāja mahārathān. divyāny astrāṇi saṃcintya prasaṃdhāya dhanaṃjayaḥ.

स तैर् अस्त्रैर् महावेगैर् ददाहाशु महाबलः। शरप्रतापैर् बीभत्सुः पतंगान् इव पावकः।

sa tair astrair mahāvegair dadāhāśu mahābalaḥ. śarapratāpair bībhatsuḥ pataṃgān iva pāvakaḥ.

तस्य बाणसहस्राणि सृजतो दृढधन्विनः। दीप्यमानम् इवाकाशे गाण्डीवं समदृश्यत।

tasya bāṇasahasrāṇi sṛjato dṛḍhadhanvinaḥ. dīpyamānam ivākāśe gāṇḍīvaṃ samadṛśyata.

ते शरार्ता महाराज विप्रकीर्णरथध्वजाः। नाब्यवर्तन्त राजानः सहिता वानरध्वजम्।

te śarārtā mahārāja viprakīrṇarathadhvajāḥ. nābyavartanta rājānaḥ sahitā vānaradhvajam.

सध्वजा रथिनः पेतुर् हयारोहा हयैः सह। गजाः सह गजारोहैः किरीटिशरताडिताः।

sadhvajā rathinaḥ petur hayārohā hayaiḥ saha. gajāḥ saha gajārohaiḥ kirīṭiśaratāḍitāḥ.

ततो ऽर्जुनभुजोत्सृष्टैर् आवृतासीद् वसुंधरा। विद्रवद्भिश् च बहुधा बलै राज्ञां समन्ततः।

tato 'rjunabhujotsṛṣṭair āvṛtāsīd vasuṃdharā. vidravadbhiś ca bahudhā balai rājñāṃ samantataḥ.

अथ पार्थो महाबाहुर् द्रावयित्वा वरूथिनीम्। दुःशासनाय समरे प्रेषयाम् आस सायकान्।

atha pārtho mahābāhur drāvayitvā varūthinīm. duḥśāsanāya samare preṣayām āsa sāyakān.

ते तु भित्त्वा तव सुतं दुःशासनम् अयोमुखाः। धरणीं विविशुः सर्वे वल्मीकम् इव पन्नगाः। हयांश् चास्य ततो जघ्ने सारथिं च न्यपातयत्।

te tu bhittvā tava sutaṃ duḥśāsanam ayomukhāḥ. dharaṇīṃ viviśuḥ sarve valmīkam iva pannagāḥ. hayāṃś cāsya tato jaghne sārathiṃ ca nyapātayat.

विविंशतिं च विंशत्या विरथं कृतवान् प्रभो। आजघान भृशं चैव पञ्चभिर् नतपर्वभिः।

viviṃśatiṃ ca viṃśatyā virathaṃ kṛtavān prabho. ājaghāna bhṛśaṃ caiva pañcabhir nataparvabhiḥ.

कृपं शल्यं विकर्णं च विद्ध्वा बहुभिर् आयसैः। चकार विरथांश् चैव कौन्तेयः श्वेतवाहनः।

kṛpaṃ śalyaṃ vikarṇaṃ ca viddhvā bahubhir āyasaiḥ. cakāra virathāṃś caiva kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ.

एवं ते विरथाः पञ्च कृपः शल्यश् च मारिष। दुःशासनो विकर्णश् च तथैव च विविंशतिः। संप्राद्रवन्त समरे निर्जिताः सव्यसाचिना।

evaṃ te virathāḥ pañca kṛpaḥ śalyaś ca māriṣa. duḥśāsano vikarṇaś ca tathaiva ca viviṃśatiḥ. saṃprādravanta samare nirjitāḥ savyasācinā.

पूर्वाह्णे तु तथा राजन् पराजित्य महारथान्। प्रजज्वाल रणे पार्थो विधूम इव पावकः।

pūrvāhṇe tu tathā rājan parājitya mahārathān. prajajvāla raṇe pārtho vidhūma iva pāvakaḥ.

तथैव शरवर्षेण भास्करो रश्मिवान् इव। अन्यान् अपि महाराज पातयाम् आस पार्थिवान्।

tathaiva śaravarṣeṇa bhāskaro raśmivān iva. anyān api mahārāja pātayām āsa pārthivān.

पराङ्मुखीकृत्य तदा शरवर्षैर् महारथान्। प्रावर्तयत संग्रामे शोणितोदां महानदीम्। मध्येन कुरुसैन्यानां पाण्डवानां च भारत।

parāṅmukhīkṛtya tadā śaravarṣair mahārathān. prāvartayata saṃgrāme śoṇitodāṃ mahānadīm. madhyena kurusainyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca bhārata.

गजाश् च रथसंघाश् च बहुधा रथिभिर् हताः। रथाश् च निहता नागैर् नागा हयपदातिभिः।

gajāś ca rathasaṃghāś ca bahudhā rathibhir hatāḥ. rathāś ca nihatā nāgair nāgā hayapadātibhiḥ.

अन्तरा छिध्यमानानि शरीराणि शिरांसि च। निपेतुर् दिक्षु सर्वासु गजाश्वरथयोधिनाम्।

antarā chidhyamānāni śarīrāṇi śirāṃsi ca. nipetur dikṣu sarvāsu gajāśvarathayodhinām.

छन्नम् आयोधनं रेजे कुण्डलाङ्गदधारिभिः। पतितैः पात्यमानैश् च राजपुत्रैर् महारथैः।

channam āyodhanaṃ reje kuṇḍalāṅgadadhāribhiḥ. patitaiḥ pātyamānaiś ca rājaputrair mahārathaiḥ.

रथनेमिनिकृत्ताश् च गजैश् चैवावपोथिताः। पादाताश् चाप्य् अदृश्यन्त साश्वाः सहयसादिनः।

rathaneminikṛttāś ca gajaiś caivāvapothitāḥ. pādātāś cāpy adṛśyanta sāśvāḥ sahayasādinaḥ.

गजाश्वरथसंघाश् च परिपेतुः समन्ततः। विशीर्णाश् च रथा भूमौ भग्नचक्रयुगध्वजाः।

gajāśvarathasaṃghāś ca paripetuḥ samantataḥ. viśīrṇāś ca rathā bhūmau bhagnacakrayugadhvajāḥ.

तद् गजाश्वरथौघानां रुधिरेण समुक्षितम्। छन्नम् आयोधनं रेजे रक्ताभ्रम् इव शारदम्।

tad gajāśvarathaughānāṃ rudhireṇa samukṣitam. channam āyodhanaṃ reje raktābhram iva śāradam.

श्वानः काकाश् च गृध्राश् च वृका गोमायुभिः सह। प्रणेदुर् भक्ष्यम् आसाद्य विकृताश् च मृगद्विजाः।

śvānaḥ kākāś ca gṛdhrāś ca vṛkā gomāyubhiḥ saha. praṇedur bhakṣyam āsādya vikṛtāś ca mṛgadvijāḥ.

ववुर् बहुविधाश् चैव दिक्षु सर्वासु मारुताः। दृश्यमानेषु रक्षःसु भूतेषु विनदत्सु च।

vavur bahuvidhāś caiva dikṣu sarvāsu mārutāḥ. dṛśyamāneṣu rakṣaḥsu bhūteṣu vinadatsu ca.

काञ्चनानि च दामानि पताकाश् च महाधनाः। धूमायमाना दृश्यन्ते सहसा मारुतेरिताः।

kāñcanāni ca dāmāni patākāś ca mahādhanāḥ. dhūmāyamānā dṛśyante sahasā māruteritāḥ.

श्वेतच्छत्रसहस्राणि सध्वजाश् च महारथाः। विनिकीर्णाः स्म दृश्यन्ते शतशो ऽथ सहस्रशः। सपताकाश् च मातङ्गा दिशो जग्मुः शरातुराः।

śvetacchatrasahasrāṇi sadhvajāś ca mahārathāḥ. vinikīrṇāḥ sma dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ. sapatākāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ.

क्षत्रियाश् च मनुष्येन्द्र गदाशक्तिधनुर्धराः। समन्ततो व्यदृश्यन्त पतिता धरणीतले। समदृश्यन्त समरे धावमानाः समन्ततः।

kṣatriyāś ca manuṣyendra gadāśaktidhanurdharāḥ. samantato vyadṛśyanta patitā dharaṇītale. samadṛśyanta samare dhāvamānāḥ samantataḥ.

ततो भीष्मो महाराज दिव्यम् अस्त्रम् उदीरयन्। अभ्यधावत कौन्तेयं मिषतां सर्वधन्विनाम्।

tato bhīṣmo mahārāja divyam astram udīrayan. abhyadhāvata kaunteyaṃ miṣatāṃ sarvadhanvinām.

तं शिखण्डी रणे यत्तम् अभ्यधावत दंशितः। संजहार ततो भीष्मस् तद् अस्त्रं पावकोपमम्।

taṃ śikhaṇḍī raṇe yattam abhyadhāvata daṃśitaḥ. saṃjahāra tato bhīṣmas tad astraṃ pāvakopamam.

एतस्मिन्न् एव काले तु कौन्तेयः श्वेतवाहनः। निजघ्ने तावकं सैन्यं मोहयित्वा पितामहम्।

etasminn eva kāle tu kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ. nijaghne tāvakaṃ sainyaṃ mohayitvā pitāmaham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...