महाभारत 6.103 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 103→

[mh-6-103] • 101 श्लोकाः

संजय उवाच। युध्यताम् एव तेषां तु भास्करे ऽस्तम् उपागते। संध्या समभवद् घोरा नापश्याम ततो रणम्।

saṃjaya uvāca. yudhyatām eva teṣāṃ tu bhāskare 'stam upāgate. saṃdhyā samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam.

ततो युधिष्ठिरो राजा संध्यां संदृश्य भारत। वध्यमानं बलं चापि भीष्मेणामित्रघातिना।

tato yudhiṣṭhiro rājā saṃdhyāṃ saṃdṛśya bhārata. vadhyamānaṃ balaṃ cāpi bhīṣmeṇāmitraghātinā.

मुक्तशस्त्रं परावृत्तं पलायनपरायणम्। भीष्मं च युधि संरब्धम् अनुयान्तं महारथान्।

muktaśastraṃ parāvṛttaṃ palāyanaparāyaṇam. bhīṣmaṃ ca yudhi saṃrabdham anuyāntaṃ mahārathān.

सोमकांश् च जितान् दृष्ट्वा निरुत्साहान् महारथान्। निशामुखं च संप्रेक्ष्य घोररूपं भयानकम्। चिन्तयित्वा चिरं ध्यात्वा अवहारम् अरोचयत्।

somakāṃś ca jitān dṛṣṭvā nirutsāhān mahārathān. niśāmukhaṃ ca saṃprekṣya ghorarūpaṃ bhayānakam. cintayitvā ciraṃ dhyātvā avahāram arocayat.

ततो ऽवहारं सैन्यानां चक्रे राजा युधिष्ठिरः। तथैव तव सैन्यानाम् अवहारो ह्य् अभूत् तदा।

tato 'vahāraṃ sainyānāṃ cakre rājā yudhiṣṭhiraḥ. tathaiva tava sainyānām avahāro hy abhūt tadā.

ततो ऽवहारं सैन्यानां कृत्वा तत्र महारथाः। न्यविशन्त कुरुश्रेष्ठ संग्रामे क्षतविक्षताः।

tato 'vahāraṃ sainyānāṃ kṛtvā tatra mahārathāḥ. nyaviśanta kuruśreṣṭha saṃgrāme kṣatavikṣatāḥ.

भीष्मस्य समरे कर्म चिन्तयानास् तु पाण्डवाः। नालभन्त तदा शान्तिं भृशं भीष्मेण पीडिताः।

bhīṣmasya samare karma cintayānās tu pāṇḍavāḥ. nālabhanta tadā śāntiṃ bhṛśaṃ bhīṣmeṇa pīḍitāḥ.

भीष्मो ऽपि समरे जित्वा पाण्डवान् सह सृञ्जयैः। पूज्यमानस् तव सुतैर् वन्द्यमानश् च भारत।

bhīṣmo 'pi samare jitvā pāṇḍavān saha sṛñjayaiḥ. pūjyamānas tava sutair vandyamānaś ca bhārata.

न्यविशत् कुरुभिः सार्धं हृष्टरूपैः समन्ततः। ततो रात्रिः समभवत् सर्वभूतप्रमोहिनी।

nyaviśat kurubhiḥ sārdhaṃ hṛṣṭarūpaiḥ samantataḥ. tato rātriḥ samabhavat sarvabhūtapramohinī.

तस्मिन् रात्रिमुखे घोरे पाण्डवा वृष्णिभिः सह। सृञ्जयाश् च दुराधर्षा मन्त्राय समुपाविशन्।

tasmin rātrimukhe ghore pāṇḍavā vṛṣṇibhiḥ saha. sṛñjayāś ca durādharṣā mantrāya samupāviśan.

आत्मनिःश्रेयसं सर्वे प्राप्तकालं महाबलाः। मन्त्रयाम् आसुर् अव्यग्रा मन्त्रनिश्चयकोविदाः।

ātmaniḥśreyasaṃ sarve prāptakālaṃ mahābalāḥ. mantrayām āsur avyagrā mantraniścayakovidāḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा मन्त्रयित्वा चिरं नृप। वासुदेवं समुद्वीक्ष्य वाक्यम् एतद् उवाच ह।

tato yudhiṣṭhiro rājā mantrayitvā ciraṃ nṛpa. vāsudevaṃ samudvīkṣya vākyam etad uvāca ha.

पश्य कृष्ण महात्मानं भीष्मं भीमपराक्रमम्। गजं नलवनानीव विमृद्नन्तं बलं मम।

paśya kṛṣṇa mahātmānaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam. gajaṃ nalavanānīva vimṛdnantaṃ balaṃ mama.

न चैवैनं महात्मानम् उत्सहामो निरीक्षितुम्। लेलिह्यमानं सैन्येषु प्रवृद्धम् इव पावकम्।

na caivainaṃ mahātmānam utsahāmo nirīkṣitum. lelihyamānaṃ sainyeṣu pravṛddham iva pāvakam.

यथा घोरो महानागस् तक्षको वै विषोल्बणः। तथा भीष्मो रणे कृष्ण तीक्ष्णशस्त्रः प्रतापवान्।

yathā ghoro mahānāgas takṣako vai viṣolbaṇaḥ. tathā bhīṣmo raṇe kṛṣṇa tīkṣṇaśastraḥ pratāpavān.

गृहीतचापः समरे विमुञ्चंश् च शिताञ् शरान्। शक्यो जेतुं यमः क्रुद्धो वज्रपाणिश् च देवराट्।

gṛhītacāpaḥ samare vimuñcaṃś ca śitāñ śarān. śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca devarāṭ.

वरुणः पाशभृद् वापि सगदो वा धनेश्वरः। न तु भीष्मः सुसंक्रुद्धः शक्यो जेतुं महाहवे।

varuṇaḥ pāśabhṛd vāpi sagado vā dhaneśvaraḥ. na tu bhīṣmaḥ susaṃkruddhaḥ śakyo jetuṃ mahāhave.

सो ऽहम् एवं गते कृष्ण निमग्नः शोकसागरे। आत्मनो बुद्धिदौर्बल्याद् भीष्मम् आसाद्य संयुगे।

so 'ham evaṃ gate kṛṣṇa nimagnaḥ śokasāgare. ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya saṃyuge.

वनं यास्यामि दुर्धर्ष श्रेयो मे तत्र वै गतम्। न युद्धं रोचये कृष्ण हन्ति भीष्मो हि नः सदा।

vanaṃ yāsyāmi durdharṣa śreyo me tatra vai gatam. na yuddhaṃ rocaye kṛṣṇa hanti bhīṣmo hi naḥ sadā.

यथा प्रज्वलितं वह्निं पतंगः समभिद्रवन्। एकतो मृत्युम् अभ्येति तथाहं भीष्मम् ईयिवान्।

yathā prajvalitaṃ vahniṃ pataṃgaḥ samabhidravan. ekato mṛtyum abhyeti tathāhaṃ bhīṣmam īyivān.

क्षयं नीतो ऽस्मि वार्ष्णेय राज्यहेतोः पराक्रमी। भ्रातरश् चैव मे शूराः सायकैर् भृशपीडिताः।

kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī. bhrātaraś caiva me śūrāḥ sāyakair bhṛśapīḍitāḥ.

मत्कृते भ्रातृसौहार्दाद् राज्यात् प्रभ्रंशनं गताः। परिक्लिष्टा तथा कृष्णा मत्कृते मधुसूदन।

matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyāt prabhraṃśanaṃ gatāḥ. parikliṣṭā tathā kṛṣṇā matkṛte madhusūdana.

जीवितं बहु मन्ये ऽहं जीवितं ह्य् अद्य दुर्लभम्। जीवितस्याद्य शेषेण चरिष्ये धर्मम् उत्तमम्।

jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham. jīvitasyādya śeṣeṇa cariṣye dharmam uttamam.

यदि ते ऽहम् अनुग्राह्यो भ्रातृभिः सह केशव। स्वधर्मस्याविरोधेन तद् उदाहर केशव।

yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ saha keśava. svadharmasyāvirodhena tad udāhara keśava.

एतच् छ्रुत्वा वचस् तस्य कारुण्याद् बहुविस्तरम्। प्रत्युवाच ततः कृष्णः सान्त्वयानो युधिष्ठिरम्।

etac chrutvā vacas tasya kāruṇyād bahuvistaram. pratyuvāca tataḥ kṛṣṇaḥ sāntvayāno yudhiṣṭhiram.

धर्मपुत्र विषादं त्वं मा कृथाः सत्यसंगर। यस्य ते भ्रातरः शूरा दुर्जयाः शत्रुसूदनाः।

dharmaputra viṣādaṃ tvaṃ mā kṛthāḥ satyasaṃgara. yasya te bhrātaraḥ śūrā durjayāḥ śatrusūdanāḥ.

अर्जुनो भीमसेनश् च वाय्वग्निसमतेजसौ। माद्रीपुत्रौ च विक्रान्तौ त्रिदशानाम् इवेश्वरौ।

arjuno bhīmasenaś ca vāyvagnisamatejasau. mādrīputrau ca vikrāntau tridaśānām iveśvarau.

मां वा नियुङ्क्ष्व सौहार्दाद् योत्स्ये भीष्मेण पाण्डव। त्वत्प्रयुक्तो ह्य् अहं राजन् किं न कुर्यां महाहवे।

māṃ vā niyuṅkṣva sauhārdād yotsye bhīṣmeṇa pāṇḍava. tvatprayukto hy ahaṃ rājan kiṃ na kuryāṃ mahāhave.

हनिष्यामि रणे भीष्मम् आहूय पुरुषर्षभम्। पश्यतां धार्तराष्ट्राणां यदि नेच्छति फल्गुनः।

haniṣyāmi raṇe bhīṣmam āhūya puruṣarṣabham. paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ yadi necchati phalgunaḥ.

यदि भीष्मे हते राजञ् जयं पश्यसि पाण्डव। हन्तास्म्य् एकरथेनाद्य कुरुवृद्धं पितामहम्।

yadi bhīṣme hate rājañ jayaṃ paśyasi pāṇḍava. hantāsmy ekarathenādya kuruvṛddhaṃ pitāmaham.

पश्य मे विक्रमं राजन् महेन्द्रस्येव संयुगे। विमुञ्चन्तं महास्त्राणि पातयिष्यामि तं रथात्।

paśya me vikramaṃ rājan mahendrasyeva saṃyuge. vimuñcantaṃ mahāstrāṇi pātayiṣyāmi taṃ rathāt.

यः शत्रुः पाण्डुपुत्राणां मच्छत्रुः स न संशयः। मदर्था भवदर्था ये ये मदीयास् तवैव ते।

yaḥ śatruḥ pāṇḍuputrāṇāṃ macchatruḥ sa na saṃśayaḥ. madarthā bhavadarthā ye ye madīyās tavaiva te.

तव भ्राता मम सखा संबन्धी शिष्य एव च। मांसान्य् उत्कृत्य वै दद्याम् अर्जुनार्थे महीपते।

tava bhrātā mama sakhā saṃbandhī śiṣya eva ca. māṃsāny utkṛtya vai dadyām arjunārthe mahīpate.

एष चापि नरव्याघ्रो मत्कृते जीवितं त्यजेत्। एष नः समयस् तात तारयेम परस्परम्। स मां नियुङ्क्ष्व राजेन्द्र यावद् द्वीपो भवाम्य् अहम्।

eṣa cāpi naravyāghro matkṛte jīvitaṃ tyajet. eṣa naḥ samayas tāta tārayema parasparam. sa māṃ niyuṅkṣva rājendra yāvad dvīpo bhavāmy aham.

प्रतिज्ञातम् उपप्लव्ये यत् तत् पार्थेन पूर्वतः। घातयिष्यामि गाङ्गेयम् इत्य् उलूकस्य संनिधौ।

pratijñātam upaplavye yat tat pārthena pūrvataḥ. ghātayiṣyāmi gāṅgeyam ity ulūkasya saṃnidhau.

परिरक्ष्यं च मम तद् वचः पार्थस्य धीमतः। अनुज्ञातं तु पार्थेन मया कार्यं न संशयः।

parirakṣyaṃ ca mama tad vacaḥ pārthasya dhīmataḥ. anujñātaṃ tu pārthena mayā kāryaṃ na saṃśayaḥ.

अथ वा फल्गुनस्यैष भारः परिमितो रणे। निहनिष्यति संग्रामे भीष्मं परपुरंजयम्।

atha vā phalgunasyaiṣa bhāraḥ parimito raṇe. nihaniṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ parapuraṃjayam.

अशक्यम् अपि कुर्याद् धि रणे पार्थः समुद्यतः। त्रिदशान् वा समुद्युक्तान् सहितान् दैत्यदानवैः। निहन्याद् अर्जुनः संख्ये किम् उ भीष्मं नराधिप।

aśakyam api kuryād dhi raṇe pārthaḥ samudyataḥ. tridaśān vā samudyuktān sahitān daityadānavaiḥ. nihanyād arjunaḥ saṃkhye kim u bhīṣmaṃ narādhipa.

विपरीतो महावीर्यो गतसत्त्वो ऽल्पजीवितः। भीष्मः शांतनवो नूनं कर्तव्यं नावबुध्यते।

viparīto mahāvīryo gatasattvo 'lpajīvitaḥ. bhīṣmaḥ śāṃtanavo nūnaṃ kartavyaṃ nāvabudhyate.

युधिष्ठिर उवाच। एवम् एतन् महाबाहो यथा वदसि माधव। सर्वे ह्य् एते न पर्याप्तास् तव वेगनिवारणे।

yudhiṣṭhira uvāca. evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava. sarve hy ete na paryāptās tava veganivāraṇe.

नियतं समवाप्स्यामि सर्वम् एव यथेप्सितम्। यस्य मे पुरुषव्याघ्र भवान् नाथो महाबलः।

niyataṃ samavāpsyāmi sarvam eva yathepsitam. yasya me puruṣavyāghra bhavān nātho mahābalaḥ.

सेन्द्रान् अपि रणे देवाञ् जयेयं जयतां वर। त्वया नाथेन गोविन्द किम् उ भीष्मं महाहवे।

sendrān api raṇe devāñ jayeyaṃ jayatāṃ vara. tvayā nāthena govinda kim u bhīṣmaṃ mahāhave.

न तु त्वाम् अनृतं कर्तुम् उत्सहे स्वार्थगौरवात्। अयुध्यमानः साहाय्यं यथोक्तं कुरु माधव।

na tu tvām anṛtaṃ kartum utsahe svārthagauravāt. ayudhyamānaḥ sāhāyyaṃ yathoktaṃ kuru mādhava.

समयस् तु कृतः कश् चिद् भीष्मेण मम माधव। मन्त्रयिष्ये तवार्थाय न तु योत्स्ये कथं चन। दुर्योधनार्थे योत्स्यामि सत्यम् एतद् इति प्रभो।

samayas tu kṛtaḥ kaś cid bhīṣmeṇa mama mādhava. mantrayiṣye tavārthāya na tu yotsye kathaṃ cana. duryodhanārthe yotsyāmi satyam etad iti prabho.

स हि राज्यस्य मे दाता मन्त्रस्यैव च माधव। तस्माद् देवव्रतं भूयो वधोपायार्थम् आत्मनः। भवता सहिताः सर्वे पृच्छामो मधुसूदन।

sa hi rājyasya me dātā mantrasyaiva ca mādhava. tasmād devavrataṃ bhūyo vadhopāyārtham ātmanaḥ. bhavatā sahitāḥ sarve pṛcchāmo madhusūdana.

तद् वयं सहिता गत्वा भीष्मम् आशु नरोत्तमम्। रुचिते तव वार्ष्णेय मन्त्रं पृच्छाम कौरवम्।

tad vayaṃ sahitā gatvā bhīṣmam āśu narottamam. rucite tava vārṣṇeya mantraṃ pṛcchāma kauravam.

स वक्ष्यति हितं वाक्यं तथ्यं चैव जनार्दन। यथा स वक्ष्यते कृष्ण तथा कर्तास्मि संयुगे।

sa vakṣyati hitaṃ vākyaṃ tathyaṃ caiva janārdana. yathā sa vakṣyate kṛṣṇa tathā kartāsmi saṃyuge.

स नो जयस्य दाता च मन्त्रस्य च धृतव्रतः। बालाः पित्रा विहीनाश् च तेन संवर्धिता वयम्।

sa no jayasya dātā ca mantrasya ca dhṛtavrataḥ. bālāḥ pitrā vihīnāś ca tena saṃvardhitā vayam.

तं चेत् पितामहं वृद्धं हन्तुम् इच्छामि माधव। यस्याङ्गे क्रीडितं नित्यं बाल्ये च परिवर्धिताः। अस्त्राणि विधिवच् चैव शिक्षितानि जनार्दन। तं हन्तुम् उद्यताः कृष्ण राज्यहेतोर् वयं युधि। पितुः पितरम् इष्टं वै धिग् अस्तु क्षत्रजीविकाम्। सत्यं बृहस्पतेर् वाक्यं देवानाम् अग्रतः किल। भाषितं गुरुणा पूर्वं तन् निबोध जनार्दन। पुत्रः पितरम् आसाद्य पिता पुत्रं च मानद। राज्यार्थे घातयेद् एवं क्षत्रधर्मः सनातनः।

taṃ cet pitāmahaṃ vṛddhaṃ hantum icchāmi mādhava. yasyāṅge krīḍitaṃ nityaṃ bālye ca parivardhitāḥ. astrāṇi vidhivac caiva śikṣitāni janārdana. taṃ hantum udyatāḥ kṛṣṇa rājyahetor vayaṃ yudhi. pituḥ pitaram iṣṭaṃ vai dhig astu kṣatrajīvikām. satyaṃ bṛhaspater vākyaṃ devānām agrataḥ kila. bhāṣitaṃ guruṇā pūrvaṃ tan nibodha janārdana. putraḥ pitaram āsādya pitā putraṃ ca mānada. rājyārthe ghātayed evaṃ kṣatradharmaḥ sanātanaḥ.

संजय उवाच। ततो ऽब्रवीन् महाराज वार्ष्णेयः कुरुनन्दनम्। रोचते मे महाबाहो सततं तव भाषितम्।

saṃjaya uvāca. tato 'bravīn mahārāja vārṣṇeyaḥ kurunandanam. rocate me mahābāho satataṃ tava bhāṣitam.

देवव्रतः कृती भीष्मः प्रेक्षितेनापि निर्दहेत्। गम्यतां स वधोपायं प्रष्टुं सागरगासुतः। वक्तुम् अर्हति सत्यं स त्वया पृष्टो विशेषतः।

devavrataḥ kṛtī bhīṣmaḥ prekṣitenāpi nirdahet. gamyatāṃ sa vadhopāyaṃ praṣṭuṃ sāgaragāsutaḥ. vaktum arhati satyaṃ sa tvayā pṛṣṭo viśeṣataḥ.

ते वयं तत्र गच्छामः प्रष्टुं कुरुपितामहम्। प्रणम्य शिरसा चैनं मन्त्रं पृच्छाम माधव। स नो दास्यति यं मन्त्रं तेन योत्स्यामहे परान्।

te vayaṃ tatra gacchāmaḥ praṣṭuṃ kurupitāmaham. praṇamya śirasā cainaṃ mantraṃ pṛcchāma mādhava. sa no dāsyati yaṃ mantraṃ tena yotsyāmahe parān.

एवं संमन्त्र्य वै वीराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज। जग्मुस् ते सहिताः सर्वे वासुदेवश् च वीर्यवान्। विमुक्तशस्त्रकवचा भीष्मस्य सदनं प्रति।

evaṃ saṃmantrya vai vīrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja. jagmus te sahitāḥ sarve vāsudevaś ca vīryavān. vimuktaśastrakavacā bhīṣmasya sadanaṃ prati.

प्रविश्य च तदा भीष्मं शिरोभिः प्रतिपेदिरे। पूजयन्तो महाराज पाण्डवा भरतर्षभ। प्रणम्य शिरसा चैनं भीष्मं शरणम् अन्वयुः। चरणोपगतान् गृह्य परिष्वज्य च पाण्डवान्। मूर्ध्नि चैतान् उपाघ्राय अङ्कम् आरोपयत् तदा। बाष्पपर्याकुलमुखः स्मृत्वा पाण्डुं पुनः पुनः।

praviśya ca tadā bhīṣmaṃ śirobhiḥ pratipedire. pūjayanto mahārāja pāṇḍavā bharatarṣabha. praṇamya śirasā cainaṃ bhīṣmaṃ śaraṇam anvayuḥ. caraṇopagatān gṛhya pariṣvajya ca pāṇḍavān. mūrdhni caitān upāghrāya aṅkam āropayat tadā. bāṣpaparyākulamukhaḥ smṛtvā pāṇḍuṃ punaḥ punaḥ.

तान् उवाच महाबाहुर् भीष्मः कुरुपितामहः। स्वागतं तव वार्ष्णेय स्वागतं ते धनंजय। स्वागतं धर्मपुत्राय भीमाय यमयोस् तथा।

tān uvāca mahābāhur bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ. svāgataṃ tava vārṣṇeya svāgataṃ te dhanaṃjaya. svāgataṃ dharmaputrāya bhīmāya yamayos tathā.

किं कार्यं वः करोम्य् अद्य युष्मत्प्रीतिविवर्धनम्। युद्धाद् अन्यत्र हे वत्साः प्रीयन्तां मा विशङ्कथ। सर्वात्मना च कर्तास्मि यद्य् अपि स्यात् सुदुष्करम्।

kiṃ kāryaṃ vaḥ karomy adya yuṣmatprītivivardhanam. yuddhād anyatra he vatsāḥ prīyantāṃ mā viśaṅkatha. sarvātmanā ca kartāsmi yady api syāt suduṣkaram.

तथा ब्रुवाणं गाङ्गेयं प्रीतियुक्तं पुनः पुनः। उवाच वाक्यं दीनात्मा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। यथा पृच्छसि माम् अद्य कथं तन् मे च वा विभो।

tathā bruvāṇaṃ gāṅgeyaṃ prītiyuktaṃ punaḥ punaḥ. uvāca vākyaṃ dīnātmā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ. yathā pṛcchasi mām adya kathaṃ tan me ca vā vibho.

कथं जयेम धर्मज्ञ कथं राज्यं लभेमहि। प्रजानां संक्षयो न स्यात् कथं तन् मे वदाभिभो।

kathaṃ jayema dharmajña kathaṃ rājyaṃ labhemahi. prajānāṃ saṃkṣayo na syāt kathaṃ tan me vadābhibho.

भवान् हि नो वधोपायं ब्रवीतु स्वयम् आत्मनः। भवन्तं समरे राजन् विषहेम कथं वयम्।

bhavān hi no vadhopāyaṃ bravītu svayam ātmanaḥ. bhavantaṃ samare rājan viṣahema kathaṃ vayam.

न हि ते सूक्ष्मम् अप्य् अस्ति रन्ध्रं कुरुपितामह। मण्डलेनैव धनुषा सदा दृश्यो ऽसि संयुगे।

na hi te sūkṣmam apy asti randhraṃ kurupitāmaha. maṇḍalenaiva dhanuṣā sadā dṛśyo 'si saṃyuge.

नाददानं संदधानं विकर्षन्तं धनुर् न च। पश्यामस् त्वा महाबाहो रथे सूर्यम् इव स्थितम्।

nādadānaṃ saṃdadhānaṃ vikarṣantaṃ dhanur na ca. paśyāmas tvā mahābāho rathe sūryam iva sthitam.

नराश्वरथनागानां हन्तारं परवीरहन्। क इवोत्सहते हन्तुं त्वां पुमान् भरतर्षभ।

narāśvarathanāgānāṃ hantāraṃ paravīrahan. ka ivotsahate hantuṃ tvāṃ pumān bharatarṣabha.

वर्षता शरवर्षाणि महान्ति पुरुषोत्तम। क्षयं नीता हि पृतना भवता महती मम।

varṣatā śaravarṣāṇi mahānti puruṣottama. kṣayaṃ nītā hi pṛtanā bhavatā mahatī mama.

यथा युधि जयेयं त्वां यथा राज्यं भवेन् मम। भवेत् सैन्यस्य वा शान्तिस् तन् मे ब्रूहि पितामह।

yathā yudhi jayeyaṃ tvāṃ yathā rājyaṃ bhaven mama. bhavet sainyasya vā śāntis tan me brūhi pitāmaha.

ततो ऽब्रवीच् छांतनवः पाण्डवान् पाण्डुपूर्वज। न कथं चन कौन्तेय मयि जीवति संयुगे। युष्मासु दृश्यते वृद्धिः सत्यम् एतद् ब्रवीमि वः।

tato 'bravīc chāṃtanavaḥ pāṇḍavān pāṇḍupūrvaja. na kathaṃ cana kaunteya mayi jīvati saṃyuge. yuṣmāsu dṛśyate vṛddhiḥ satyam etad bravīmi vaḥ.

निर्जिते मयि युद्धे तु ध्रुवं जेष्यथ कौरवान्। क्षिप्रं मयि प्रहरत यदीच्छथ रणे जयम्। अनुजानामि वः पार्थाः प्रहरध्वं यथासुखम्।

nirjite mayi yuddhe tu dhruvaṃ jeṣyatha kauravān. kṣipraṃ mayi praharata yadīcchatha raṇe jayam. anujānāmi vaḥ pārthāḥ praharadhvaṃ yathāsukham.

एवं हि सुकृतं मन्ये भवतां विदितो ह्य् अहम्। हते मयि हतं सर्वं तस्माद् एवं विधीयताम्।

evaṃ hi sukṛtaṃ manye bhavatāṃ vidito hy aham. hate mayi hataṃ sarvaṃ tasmād evaṃ vidhīyatām.

युधिष्ठिर उवाच। ब्रूहि तस्माद् उपायं नो यथा युद्धे जयेमहि। भवन्तं समरे क्रुद्धं दण्डपाणिम् इवान्तकम्।

yudhiṣṭhira uvāca. brūhi tasmād upāyaṃ no yathā yuddhe jayemahi. bhavantaṃ samare kruddhaṃ daṇḍapāṇim ivāntakam.

शक्यो वज्रधरो जेतुं वरुणो ऽथ यमस् तथा। न भवान् समरे शक्यः सेन्द्रैर् अपि सुरासुरैः।

śakyo vajradharo jetuṃ varuṇo 'tha yamas tathā. na bhavān samare śakyaḥ sendrair api surāsuraiḥ.

भीष्म उवाच। सत्यम् एतन् महाबाहो यथा वदसि पाण्डव। नाहं शक्यो रणे जेतुं सेन्द्रैर् अपि सुरासुरैः।

bhīṣma uvāca. satyam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava. nāhaṃ śakyo raṇe jetuṃ sendrair api surāsuraiḥ.

आत्तशस्त्रो रणे यत्तो गृहीतवरकार्मुकः। न्यस्तशस्त्रं तु मां राजन् हन्युर् युधि महारथाः।

āttaśastro raṇe yatto gṛhītavarakārmukaḥ. nyastaśastraṃ tu māṃ rājan hanyur yudhi mahārathāḥ.

निक्षिप्तशस्त्रे पतिते विमुक्तकवचध्वजे। द्रवमाणे च भीते च तवास्मीति च वादिनि। स्त्रीजिते स्त्रीप्रधाने च स्त्रीप्रधायिनि धर्मज।

nikṣiptaśastre patite vimuktakavacadhvaje. dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca vādini. strījite strīpradhāne ca strīpradhāyini dharmaja.

स्त्रियां स्त्रीनामधेये च विकले चैकपुत्रके। अप्रसूते च दुष्प्रेक्ष्ये न युद्धं रोचते मम।

striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake. aprasūte ca duṣprekṣye na yuddhaṃ rocate mama.

इमं च शृणु मे पार्थ संकल्पं पूर्वचिन्तितम्। अमङ्गल्यध्वजं दृष्ट्वा न युध्येयं कथं चन।

imaṃ ca śṛṇu me pārtha saṃkalpaṃ pūrvacintitam. amaṅgalyadhvajaṃ dṛṣṭvā na yudhyeyaṃ kathaṃ cana.

य एष द्रौपदो राजंस् तव सैन्ये महारथः। अपुमांस् तस्य पुत्रस् तु पूर्वम् आसीद् विशां पते। शिखण्डी समराकाङ्क्षी शूरश् च समितिंजयः।

ya eṣa draupado rājaṃs tava sainye mahārathaḥ. apumāṃs tasya putras tu pūrvam āsīd viśāṃ pate. śikhaṇḍī samarākāṅkṣī śūraś ca samitiṃjayaḥ.

यथाभवच् च स्त्री पूर्वं पश्चात् पुंस्त्वम् उपागतः। जानन्ति च भवन्तो ऽपि सर्वम् एतद् यथातथम्।

yathābhavac ca strī pūrvaṃ paścāt puṃstvam upāgataḥ. jānanti ca bhavanto 'pi sarvam etad yathātatham.

अर्जुनः समरे शूरः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्। माम् एव विशिखैस् तूर्णम् अभिद्रवतु दंशितः।

arjunaḥ samare śūraḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam. mām eva viśikhais tūrṇam abhidravatu daṃśitaḥ.

अमङ्गल्यध्वजे तस्मिन् स्त्रीपूर्वे च विशेषतः। न प्रहर्तुम् अभीप्सामि गृहीतेषुं कथं चन।

amaṅgalyadhvaje tasmin strīpūrve ca viśeṣataḥ. na prahartum abhīpsāmi gṛhīteṣuṃ kathaṃ cana.

तद् अन्तरं समासाद्य पाण्डवो मां धनंजयः। शरैर् घातयतु क्षिप्रं समन्ताद् भरतर्षभ।

tad antaraṃ samāsādya pāṇḍavo māṃ dhanaṃjayaḥ. śarair ghātayatu kṣipraṃ samantād bharatarṣabha.

न तं पश्यामि लोकेषु यो मां हन्यात् समुद्यतम्। ऋते कृष्णान् महाभागात् पाण्डवाद् वा धनंजयात्।

na taṃ paśyāmi lokeṣu yo māṃ hanyāt samudyatam. ṛte kṛṣṇān mahābhāgāt pāṇḍavād vā dhanaṃjayāt.

एष तस्मात् पुरोधाय कं चिद् अन्यं ममाग्रतः। मां पातयतु बीभत्सुर् एवं ते विजयो भवेत्।

eṣa tasmāt purodhāya kaṃ cid anyaṃ mamāgrataḥ. māṃ pātayatu bībhatsur evaṃ te vijayo bhavet.

एतत् कुरुष्व कौन्तेय यथोक्तं वचनं मम। ततो जेष्यसि संग्रामे धार्तराष्ट्रान् समागतान्।

etat kuruṣva kaunteya yathoktaṃ vacanaṃ mama. tato jeṣyasi saṃgrāme dhārtarāṣṭrān samāgatān.

संजय उवाच। ते ऽनुज्ञातास् ततः पार्था जग्मुः स्वशिबिरं प्रति। अभिवाद्य महात्मानं भीष्मं कुरुपितामहम्।

saṃjaya uvāca. te 'nujñātās tataḥ pārthā jagmuḥ svaśibiraṃ prati. abhivādya mahātmānaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham.

तथोक्तवति गाङ्गेये परलोकाय दीक्षिते। अर्जुनो दुःखसंतप्तः सव्रीडम् इदम् अब्रवीत्।

tathoktavati gāṅgeye paralokāya dīkṣite. arjuno duḥkhasaṃtaptaḥ savrīḍam idam abravīt.

गुरुणा कुलवृद्धेन कृतप्रज्ञेन धीमता। पितामहेन संग्रामे कथं योत्स्यामि माधव।

guruṇā kulavṛddhena kṛtaprajñena dhīmatā. pitāmahena saṃgrāme kathaṃ yotsyāmi mādhava.

क्रीडता हि मया बाल्ये वासुदेव महामनाः। पांसुरूषितगात्रेण महात्मा परुषीकृतः।

krīḍatā hi mayā bālye vāsudeva mahāmanāḥ. pāṃsurūṣitagātreṇa mahātmā paruṣīkṛtaḥ.

यस्याहम् अधिरुह्याङ्कं बालः किल गदाग्रज। तातेत्य् अवोचं पितरं पितुः पाण्डोर् महात्मनः।

yasyāham adhiruhyāṅkaṃ bālaḥ kila gadāgraja. tātety avocaṃ pitaraṃ pituḥ pāṇḍor mahātmanaḥ.

नाहं तातस् तव पितुस् तातो ऽस्मि तव भारत। इति माम् अब्रवीद् बाल्ये यः स वध्यः कथं मया।

nāhaṃ tātas tava pitus tāto 'smi tava bhārata. iti mām abravīd bālye yaḥ sa vadhyaḥ kathaṃ mayā.

कामं वध्यतु मे सैन्यं नाहं योत्स्ये महात्मना। जयो वास्तु वधो वा मे कथं वा कृष्ण मन्यसे। कथम् अस्मद्विधः कृष्ण जानन् धर्मं सनातनम्। न्यस्तशस्त्रे च वृद्धे च प्रहरेद् धि पितामहे।

kāmaṃ vadhyatu me sainyaṃ nāhaṃ yotsye mahātmanā. jayo vāstu vadho vā me kathaṃ vā kṛṣṇa manyase. katham asmadvidhaḥ kṛṣṇa jānan dharmaṃ sanātanam. nyastaśastre ca vṛddhe ca prahared dhi pitāmahe.

श्रीकृष्ण उवाच। प्रतिज्ञाय वधं जिष्णो पुरा भीष्मस्य संयुगे। क्षत्रधर्मे स्थितः पार्थ कथं नैनं हनिष्यसि।

śrīkṛṣṇa uvāca. pratijñāya vadhaṃ jiṣṇo purā bhīṣmasya saṃyuge. kṣatradharme sthitaḥ pārtha kathaṃ nainaṃ haniṣyasi.

पातयैनं रथात् पार्थ वज्राहतम् इव द्रुमम्। नाहत्वा युधि गाङ्गेयं विजयस् ते भविष्यति।

pātayainaṃ rathāt pārtha vajrāhatam iva drumam. nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ vijayas te bhaviṣyati.

दिष्टम् एतत् पुरा देवैर् भविष्यत्य् अवशस्य ते। हन्ता भीष्मस्य पूर्वेन्द्र इति तन् न तद् अन्यथा।

diṣṭam etat purā devair bhaviṣyaty avaśasya te. hantā bhīṣmasya pūrvendra iti tan na tad anyathā.

न हि भीष्मं दुराधर्षं व्यात्ताननम् इवान्तकम्। त्वद् अन्यः शक्नुयाद् धन्तुम् अपि वज्रधरः स्वयम्।

na hi bhīṣmaṃ durādharṣaṃ vyāttānanam ivāntakam. tvad anyaḥ śaknuyād dhantum api vajradharaḥ svayam.

जहि भीष्मं महाबाहो शृणु चेदं वचो मम। यथोवाच पुरा शक्रं महाबुद्धिर् बृहस्पतिः।

jahi bhīṣmaṃ mahābāho śṛṇu cedaṃ vaco mama. yathovāca purā śakraṃ mahābuddhir bṛhaspatiḥ.

ज्यायांसम् अपि चेच् छक्र गुणैर् अपि समन्वितम्। आततायिनम् आमन्त्र्य हन्याद् घातकम् आगतम्।

jyāyāṃsam api cec chakra guṇair api samanvitam. ātatāyinam āmantrya hanyād ghātakam āgatam.

शाश्वतो ऽयं स्थितो धर्मः क्षत्रियाणां धनंजय। योद्धव्यं रक्षितव्यं च यष्टव्यं चानसूयुभिः।

śāśvato 'yaṃ sthito dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanaṃjaya. yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca yaṣṭavyaṃ cānasūyubhiḥ.

अर्जुन उवाच। शिखण्डी निधनं कृष्ण भीष्मस्य भविता ध्रुवम्। दृष्ट्वैव हि सदा भीष्मः पाञ्चाल्यं विनिवर्तते।

arjuna uvāca. śikhaṇḍī nidhanaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya bhavitā dhruvam. dṛṣṭvaiva hi sadā bhīṣmaḥ pāñcālyaṃ vinivartate.

ते वयं प्रमुखे तस्य स्थापयित्वा शिखण्डिनम्। गाङ्गेयं पातयिष्याम उपायेनेति मे मतिः।

te vayaṃ pramukhe tasya sthāpayitvā śikhaṇḍinam. gāṅgeyaṃ pātayiṣyāma upāyeneti me matiḥ.

अहम् अन्यान् महेष्वासान् वारयिष्यामि सायकैः। शिखण्ड्य् अपि युधां श्रेष्ठो भीष्मम् एवाभियास्यतु।

aham anyān maheṣvāsān vārayiṣyāmi sāyakaiḥ. śikhaṇḍy api yudhāṃ śreṣṭho bhīṣmam evābhiyāsyatu.

श्रुतं ते कुरुमुख्यस्य नाहं हन्यां शिखण्डिनम्। कन्या ह्य् एषा पुरा जाता पुरुषः समपद्यत। संजय उवाच। अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा भीष्मस्य वधसंयुतम्। जहृषुर् हृष्टरोमाणः सकृष्णाः पाण्डवास् तदा।

śrutaṃ te kurumukhyasya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam. kanyā hy eṣā purā jātā puruṣaḥ samapadyata. saṃjaya uvāca. arjunasya vacaḥ śrutvā bhīṣmasya vadhasaṃyutam. jahṛṣur hṛṣṭaromāṇaḥ sakṛṣṇāḥ pāṇḍavās tadā.

संजय उवाच। इत्य् एवं निश्चयं कृत्वा पाण्डवाः सहमाधवाः। अनुमान्य महात्मानं प्रययुर् हृष्टमानसाः। शयनानि यथास्वानि भेजिरे पुरुषर्षभाः। स्वान् स्वान् गृहान् अभिगतास् तां रात्रिम् अवसन् सुखम्।

saṃjaya uvāca. ity evaṃ niścayaṃ kṛtvā pāṇḍavāḥ sahamādhavāḥ. anumānya mahātmānaṃ prayayur hṛṣṭamānasāḥ. śayanāni yathāsvāni bhejire puruṣarṣabhāḥ. svān svān gṛhān abhigatās tāṃ rātrim avasan sukham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...